Аты а?ыз?а айнал?а ?аза?ты? дара т?л?асы, біртуар ?а?арманы Бауыржан Момыш?лы ту?ан жеріне кіндік ?аны там?ан жеріне шолу жасауды жон к?рдім. Батыр атамны? ту?ан жерінде ?зімні? д?ниеге келгенімді ма?тан етемін. Жамбыл облысыны? Жуалы ауданына ?арасты К?лбастау ауылында д?ниеге келген. Шымкенттегі 7 жылды? мектеп-интернатын бітірген со?, біраз жылдар мектепте м??алім болыпты. Б?л сол кездегі е? бір абыройлы, беделді маманды?тарды? бірі. Сол кезді? ?зінде-а? е?бек?орлы?ымен, ?з ?ызметіне деген ынта, жігерімен, дарынымен к?зге т?скен жас жігітке ауаткомны? хатшысы, милиция басты?ы сия?ты аса жауапты ?ызметтер сеніп тапсырыл?ан. Бауыржан Момыш?лы ?скер ?атарына 1932 жылы алыныпты. Е?бек?ор, іскер азаматтарды? ?андай да болсын істен н?тиже шы?ара білетіні белгілі. Бауке? бойында?ы м?ндай ?асиеттерін ?скер ?атарынан орал?аннан кейінгі жылдары к?рсетсе керек. Осы уа?ытта біраз жылдар Шымкент, Алматы ?алаларында?ы банк саласында жемісті е?бек еткен ол, жа?сылап ?ол?а алса, ?зінен т?п-т?уір ?аржыгерді? де шы?атынын к?рсеткен. Б?дан ?рі ?арай Бауке?ні? ?мірі ?зіні? туа біткен ?асиеттерімен байланысты, я?ни ?скер саласында?ы ?ызметтермен жал?асады. Я?ни ол 1936 жылы Ленинград финанс академиясы жанында?ы курсты т?мамдап, ?айтадан ?ызыл Армия ?атарына алын?ан. Онда ж?ріп, взвод, рота, командирі полк штабы басты?ыны? к?мекшісі сия?ты басшылы? ?ызметтерді ат?арады. 1941 жылы ?аза? ?скери комиссариатыны? н?с?аушысы болады. Ал ?лы Отан со?ысы басталысымен 316-шы ат?ыштар дивизиясыны? жаса?талуына атсалысып, сол дивизия ??рамында майдан?а аттанады. Онда Бауке? немістермен М?скеу т?бінде бол?ан ай?астар?а ?атысып, ?йгілі 8-ші гвардиялы? дивизияны? батальон, полк командирі болып, со?ыс бітерді? алдында осы гвардияны бас?арады. Тап осы с?рапыл со?ыс жылдарында ол ?зіні? ас?ан ерлігімен, со?ыс ?неріні? ?ыр-сырын ме?герген білікті жауынгерлік ?асиетімен ерекшеленіп, оны? ата?-да??ы а?ыз?а айналады. Со?ыстан со? Бауке? Ке?ес армиясы Бас штабы жанында?ы Жо?ары ?скери академияны бітірген. Ал 1950-1956 жылдар аралы?ында ?скери академияда саба? берген ж?не т?рлі ?скери ?ызметтерді ат?ар?ан. Бауыржан Момыш?лыны? ерлік істері мен оны? со?ыс ?имылдары ж?нінде жазып ?алдыр?ан е?бектері мен естеліктері, халы? арасында «Бауыржан айт?ан екен» деген ??гімелері кейінгі ?рпа??а, ?з еліне деген с?йіспеншілік пен махаббаты?, ерлік пен елдікті? ?лгісі болып ?алды. Бауке?ні? ерліктері ж?нінде осы уа?ыт?а дейін к?птеген е?бектер жазылды. Оларды? е? танымалдарыны? бірі белгілі орыс жазушысы Александр Бекті? «Арпалыс» («Волоколам шоссесі») повесі. Б?л кітап неміс, чех, еврей, а?ылшын, француз, т.б. шет ел тілдеріне аударыл?ан. Бауыржан Момыш?лы туралы шы?армаларды ?аза? жазушылары да к?п жазды. Ол туралы т?сірілген фильмдер де жеткілікті. Ал осыншама к?пті к?рген, белді ?ызметтерді ат?арып, ?лкен марапаттарды?, ата?тарды? иесі атан?ан танымал т?л?аны? ?згелерге айтары, кейінгі ?рпа??а ?алдырары аз болмаса керек. Оны? со?ыстан кейінгі жылдары айналыс?ан шы?армашылы? ж?мыстары мен жазып ?алдыр?ан е?бектері осындай ниеттен ту?ан д?ниелер деуге болады. К?рнекті жазушыны? орыс ж?не ?аза тілдерінде жазып ?алдыр?ан «Бір т?нні? тарихы», «?ш?ан ?я» сия?ты ал?аш шы??ан кітаптары мен одан кейін жазыл?ан «М?скеу ?шін шай?ас», «Жауынгерді? т?л?асы», «Майдан» сия?ты ?зге де к?птеген шы?армалары о?ырман ж?регіне жол тауып, к?пшілікті? іздеп о?итын кітаптарыны? біріне айналды. Б?л шы?армаларды? барлы?ы да к?птеген елдерді? тілдеріне аударылып басылды. Осы ретте, «Егемен ?аза?стан» газетінде 2008 жылы с?уірді? 4-інде жариялан?ан К?сем?лі С?ттібайды? «А?ыз бен а?и?ат» атты ма?аласынан ?зінді келтіре кеткенді ж?н к?рдік. «.К?зіні? тірісінде-а? ?мірі а?ыз?а айнал?ан хал?ымызды? ?а?арман перзенттеріні? бірі Бауыржан Момыш?лы туралы ?лі толы? айтылып та, жазылып та біткен жо?. Филология ?ылымдарыны? докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов Жамбыл облысына орны?ып, М?хаммед Хайдар Дулати атында?ы Тараз мемлекеттік университетіні? кафедра ме?герушісі атан?алы бері ат?ар?ан к?птеген с?белі е?бектеріні? бірін, міне, осы батыр м?ра?атында?ы сар?ай?ан ??жаттарды жина?тап, к?птомды? ?зірлеуге байланысты жасап жатыр десек, арты? айт?анды? емес. Б?л ?шін ?алым алдымен университет ?абыр?асынан Бауыржантану ?ылыми орталы?ын ашты. - Бауыржан Момыш?лы, с?з жо?, батырлы?ына ?аламгерлігі сай тарихи т?л?а. ?рине, к?зсіз батыр емес, алды-артын а?ылмен, оймен барлай білген бірегей берен. Біра? Бауке? айтыпты дегенді к?п естігенімізбен, ?Офицер жазбалары?, ??ш?ан ?я?, ?М?скеу ?шін шай?ас? ж?не сексенінші жылдары жариялана баста?ан ??анмен жазыл?ан кітабымен? таныс о?ырмандар батырды? м?ра?атында б?лардан бас?а да осыншама мол ?азына ?ал?анын естіп, ?уанып отыр. Осы?ан байланысты ?з ой-пікірі?ізді білсек деп едік. ? Д?рыс айтасы?. Бауыржан Момыш?лы ? ?деби ж?не ?скери ?нерде артына ?айталанбас ?лан?айыр ?лтты? рухани м?ра ?алдыр?ан бірегей ?аламгер. Оны? ?аза? ж?не орыс тілінде жазыл?ан т?рт том?а жуы? шы?армалары б?гінде ?алы? о?ырманны? игілігіне айналуда. Сонды?тан, мен айтып, жазып ж?рген 30 томды??а енетін ты? туындылары ?айдан ж?не ?андай деректер к?зінен ??ралма? деген с?ра?ы? к?кейге ?онады. Бауке?ні? жа?адан шы??алы отыр?ан к?птомды?ы негізінен ?Р Орталы? архивінде, М?скеудегі арнайы ?скери архивте, облысты?, ?алалы? архивтерде ж?не ?лы Ба?ытжан Момыш?лыны? ?йінде са?талып келе жат?ан, б?рын еш жерде жарияланба?ан ?олжазбаларынан т?рады. Б??ан ?оса жеке адамдарды? ?олында ж?не ?зімні? архивімде т?р?ан сан?илы жазба деректер де бар. Б?ларды? барлы?ы батырды? тікелей ?з ?олымен жазыл?ан. - Сонда б?л ??жаттар ?ай жылдарды ?амтиды? ? Б?л Бауке?ні? 1928 ж?не 1982 жылдар аралы?ында хат?а т?сірген д?ниелері. Я?ни, батыр ?міріні? 54 жылын ?амтиды. - Батыр Бауке?ні? 1910 жылды? 24 желто?санында д?ниеге келгенін ескерсек, сонда ?олына 18 жасында ?алам алып, ой ?аузай баста?ан екен-ау. ? Рас, Бауке?ні? жазушылы? таланты ерте оян?ан. Оны? ?мені? ?кімдік карьерім ? мансабым ауылды? милиционерден басталды. Біра? ?дебиеттегі жолымды сол кезді? ?зінде іздей бастадым. Ол заманда біздерде ?аза?ты? сауатты жігіттерін, жа?а ?мірді орнатушыларды сауса?пен санау?а да болатын. Жай жа?дайды? ауанына лайы? біздерді? а?артушы да, баспагер де, ?рі жазушы, ?рі редактор да болуымыз керек. Біра? ?р?айсысымыз ?зімізге ?уелден т??ірі та?айында?ан істі іздедік?, деп, ?зіні? ма?дайына ?скери ?мірді? ?иынды?ы мен ?ызы?ы б?йыр?анын еске алып, тебіренетіні бар. С?рап ?ал?ан екенсі?, айтайын, мысалы, Бауке?ні? тырна?алды т???ыш очеркі 1928 жылы Жуалы ауданыны? (ол кезде Жуалы, Т?лкібас, Сайрам ауданы бір) ?Социалистік мал шаруашылы?ы? деген газетінде ?Тау са?ыз бен к?к са?ыз? деген атпен жарияланды. Осы очеркіні? ?зінде-а? Бауке?ні? ?алам сілтесі, с?з саптауы ж?п-ж?мыр келіп, келешектегі жазушыны? таби?и болмысы елес беріп т?рады. Бірде інілік ізетпен: ?Бауке, баспас?зде т???ыш жариялан?ан шы?арма?ыз ?андай еді? деп с?ра?анымда, ?уа?ыт талабына ?н ?осып жаз?ан шы?армасыма?ым осы очерк болатын? деп айтып еді. - ?Тау са?ыз бен к?к са?ыз? дегені не сонда? ? Б?рын елде резі?ке деген б?йым тапшы бол?ан. Сол кезде бізді? жа?ты? басшылары е?бекшілерге бір арнайы ш?п ?сіртіп, содан резі?ке айыратын. Небір замандар ?тті ?ой ?аза?ты? басынан. ?зі? сия?ты мен де т???ыш очеркіні? жай-жапсарын Бауке?нен с?ра?анымда осылай деп к?ліп еді. - Біра? Бауке? бір жа?ынан Ке?ес ?кіметіні? саясатыны? ы?палы бар, екінші жа?ынан ?скери ?ызметті? темірдей т?ртібі бар, кезінде орыс тілінде ?ндіре жаз?ан сия?ты ма, ?алай? ? И?, б?гінде аса ??нды рухани м?ра?а айналып отыр?ан Бауке? жазбаларыны? басым б?лігі орыс тілінде жазылуымен ерекшеленеді. Біра? б?дан ол кісіні тек ?ана орысша ойлайды екен деген ой туындамауы керек. Айтарыны? б?рі, сайып келгенде, Алаш пен ?лтты? м?ддесі, халы? рухыны? еркіндігіне келіп тіреледі. К?ркем шы?арма болсын, тарихи-деректі д?ние болсын, ?аза? ж?не орыс тілінде еркін жаза білетін жазушы ол кезде некен-сая? болса, соны? бірі Бауке? еді». Бауыржан Момыш?лы ата?-да??тан кенде адам емес. Ол Ке?ес д?уіріндегі Мемлекеттік сыйлы?ты? лауреаты, «?ызыл Ту, Е?бек ?ызыл Ту, Халы?тар досты?ы, 1-ші д?режелі Отан со?ысы, 2 рет ?ызыл Ж?лдыз, ??рмет белгісі» сынды орден-медальдармен марапатталса, хал?ыны? шын м?ніндегі ?а?арман ?лына ?аза?стан т?уелсіздікке ?ол жеткізгеннен кейін «Ке?ес ода?ыны? батыры" ата?ы берілді. Осылайша ?аза? хал?ы батыр ?лыны? ас?а? рухын та?ы бір рет ?лы?тады.
Просмотр содержимого документа
«?аза?ты? біртуар ?а?арманы – Бауыржан Момыш?лы »
Танасбекова Индира Аманбаевна
Тараз қаласы
Ө.Жолдасбеков атындағы №50 орта мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі
Қазақтың біртуар қаһарманы – Бауыржан Момышұлы
Аты аңызға айналға қазақтың дара тұлғасы, біртуар қаһарманы Бауыржан Момышұлы туған жеріне кіндік қаны тамған жеріне шолу жасауды жон көрдім. Батыр атамның туған жерінде өзімнің дүниеге келгенімді мақтан етемін. Жамбыл облысының Жуалы ауданына қарасты Көлбастау ауылында дүниеге келген. Шымкенттегі 7 жылдық мектеп-интернатын бітірген соң, біраз жылдар мектепте мұғалім болыпты. Бұл сол кездегі ең бір абыройлы, беделді мамандықтардың бірі. Сол кездің өзінде-ақ еңбекқорлығымен, өз қызметіне деген ынта, жігерімен, дарынымен көзге түскен жас жігітке ауаткомның хатшысы, милиция бастығы сияқты аса жауапты қызметтер сеніп тапсырылған. Бауыржан Момышұлы әскер қатарына 1932 жылы алыныпты. Еңбекқор, іскер азаматтардың қандай да болсын істен нәтиже шығара білетіні белгілі. Баукең бойындағы мұндай қасиеттерін әскер қатарынан оралғаннан кейінгі жылдары көрсетсе керек. Осы уақытта біраз жылдар Шымкент, Алматы қалаларындағы банк саласында жемісті еңбек еткен ол, жақсылап қолға алса, өзінен тәп-тәуір қаржыгердің де шығатынын көрсеткен. Бұдан әрі қарай Баукеңнің өмірі өзінің туа біткен қасиеттерімен байланысты, яғни әскер саласындағы қызметтермен жалғасады. Яғни ол 1936 жылы Ленинград финанс академиясы жанындағы курсты тәмамдап, қайтадан Қызыл Армия қатарына алынған. Онда жүріп, взвод, рота, командирі полк штабы бастығының көмекшісі сияқты басшылық қызметтерді атқарады. 1941 жылы Қазақ әскери комиссариатының нұсқаушысы болады. Ал Ұлы Отан соғысы басталысымен 316-шы атқыштар дивизиясының жасақталуына атсалысып, сол дивизия құрамында майданға аттанады. Онда Баукең немістермен Мәскеу түбінде болған айқастарға қатысып, әйгілі 8-ші гвардиялық дивизияның батальон, полк командирі болып, соғыс бітердің алдында осы гвардияны басқарады. Тап осы сұрапыл соғыс жылдарында ол өзінің асқан ерлігімен, соғыс өнерінің қыр-сырын меңгерген білікті жауынгерлік қасиетімен ерекшеленіп, оның атақ-даңқы аңызға айналады. Соғыстан соң Баукең Кеңес армиясы Бас штабы жанындағы Жоғары әскери академияны бітірген. Ал 1950-1956 жылдар аралығында әскери академияда сабақ берген және түрлі әскери қызметтерді атқарған. Бауыржан Момышұлының ерлік істері мен оның соғыс қимылдары жөнінде жазып қалдырған еңбектері мен естеліктері, халық арасында «Бауыржан айтқан екен» деген әңгімелері кейінгі ұрпаққа, өз еліне деген сүйіспеншілік пен махаббатың, ерлік пен елдіктің үлгісі болып қалды. Баукеңнің ерліктері жөнінде осы уақытқа дейін көптеген еңбектер жазылды. Олардың ең танымалдарының бірі белгілі орыс жазушысы Александр Бектің «Арпалыс» («Волоколам шоссесі») повесі. Бұл кітап неміс, чех, еврей, ағылшын, француз, т.б. шет ел тілдеріне аударылған. Бауыржан Момышұлы туралы шығармаларды қазақ жазушылары да көп жазды. Ол туралы түсірілген фильмдер де жеткілікті. Ал осыншама көпті көрген, белді қызметтерді атқарып, үлкен марапаттардың, атақтардың иесі атанған танымал тұлғаның өзгелерге айтары, кейінгі ұрпаққа қалдырары аз болмаса керек. Оның соғыстан кейінгі жылдары айналысқан шығармашылық жұмыстары мен жазып қалдырған еңбектері осындай ниеттен туған дүниелер деуге болады. Көрнекті жазушының орыс және қаза тілдерінде жазып қалдырған «Бір түннің тарихы», «Ұшқан ұя» сияқты алғаш шыққан кітаптары мен одан кейін жазылған «Мәскеу үшін шайқас», «Жауынгердің тұлғасы», «Майдан» сияқты өзге де көптеген шығармалары оқырман жүрегіне жол тауып, көпшіліктің іздеп оқитын кітаптарының біріне айналды. Бұл шығармалардың барлығы да көптеген елдердің тілдеріне аударылып басылды. Осы ретте, «Егемен Қазақстан» газетінде 2008 жылы сәуірдің 4-інде жарияланған Көсемәлі Сәттібайдың «Аңыз бен ақиқат» атты мақаласынан үзінді келтіре кеткенді жөн көрдік. «...Көзінің тірісінде-ақ өмірі аңызға айналған халқымыздың қаһарман перзенттерінің бірі Бауыржан Момышұлы туралы әлі толық айтылып та, жазылып та біткен жоқ. Филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов Жамбыл облысына орнығып, Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі атанғалы бері атқарған көптеген сүбелі еңбектерінің бірін, міне, осы батыр мұрағатындағы сарғайған құжаттарды жинақтап, көптомдық әзірлеуге байланысты жасап жатыр десек, артық айтқандық емес. Бұл үшін ғалым алдымен университет қабырғасынан Бауыржантану ғылыми орталығын ашты.... - Бауыржан Момышұлы, сөз жоқ, батырлығына қаламгерлігі сай тарихи тұлға. Әрине, көзсіз батыр емес, алды-артын ақылмен, оймен барлай білген бірегей берен. Бірақ Баукең айтыпты дегенді көп естігенімізбен, ?Офицер жазбалары?, ?Ұшқан ұя?, ?Мәскеу ұшін шайқас? және сексенінші жылдары жариялана бастаған ?Қанмен жазылған кітабымен? таныс оқырмандар батырдың мұрағатында бұлардан басқа да осыншама мол қазына қалғанын естіп, қуанып отыр. Осыған байланысты өз ой-пікіріңізді білсек деп едік. ? Дұрыс айтасың. Бауыржан Момышұлы ? әдеби және әскери өнерде артына қайталанбас ұланғайыр ұлттық рухани мұра қалдырған бірегей қаламгер. Оның қазақ және орыс тілінде жазылған төрт томға жуық шығармалары бүгінде қалың оқырманның игілігіне айналуда. Сондықтан, мен айтып, жазып жүрген 30 томдыққа енетін тың туындылары қайдан және қандай деректер көзінен құралмақ деген сұрағың көкейге қонады. Баукеңнің жаңадан шыққалы отырған көптомдығы негізінен ҚР Орталық архивінде, Мәскеудегі арнайы әскери архивте, облыстық, қалалық архивтерде және ұлы Бақытжан Момышұлының үйінде сақталып келе жатқан, бұрын еш жерде жарияланбаған қолжазбаларынан тұрады. Бұған қоса жеке адамдардың қолында және өзімнің архивімде тұрған санқилы жазба деректер де бар. Бұлардың барлығы батырдың тікелей өз қолымен жазылған. - Сонда бұл құжаттар қай жылдарды қамтиды? ? Бұл Баукеңнің 1928 және 1982 жылдар аралығында хатқа түсірген дүниелері. Яғни, батыр өмірінің 54 жылын қамтиды. - Батыр Баукеңнің 1910 жылдың 24 желтоқсанында дүниеге келгенін ескерсек, сонда қолына 18 жасында қалам алып, ой қаузай бастаған екен-ау. ? Рас, Баукеңнің жазушылық таланты ерте оянған. Оның ?менің әкімдік карьерім ? мансабым ауылдық милиционерден басталды. Бірақ әдебиеттегі жолымды сол кездің өзінде іздей бастадым. Ол заманда біздерде қазақтың сауатты жігіттерін, жаңа өмірді орнатушыларды саусақпен санауға да болатын. Жай жағдайдың ауанына лайық біздердің ағартушы да, баспагер де, әрі жазушы, әрі редактор да болуымыз керек. Бірақ әрқайсысымыз өзімізге әуелден тәңірі тағайындаған істі іздедік?, деп, өзінің маңдайына әскери өмірдің қиындығы мен қызығы бұйырғанын еске алып, тебіренетіні бар. Сұрап қалған екенсің, айтайын, мысалы, Баукеңнің тырнақалды тұңғыш очеркі 1928 жылы Жуалы ауданының (ол кезде Жуалы, Түлкібас, Сайрам ауданы бір) ?Социалистік мал шаруашылығы? деген газетінде ?Тау сағыз бен көк сағыз? деген атпен жарияланды. Осы очеркінің өзінде-ақ Баукеңнің қалам сілтесі, сөз саптауы жұп-жұмыр келіп, келешектегі жазушының табиғи болмысы елес беріп тұрады. Бірде інілік ізетпен: ?Бауке, баспасөзде тұңғыш жарияланған шығармаңыз қандай еді?? деп сұрағанымда, ?уақыт талабына үн қосып жазған шығармасымағым осы очерк болатын? деп айтып еді. - ?Тау сағыз бен көк сағыз? дегені не сонда? ? Бұрын елде резіңке деген бұйым тапшы болған. Сол кезде біздің жақтың басшылары еңбекшілерге бір арнайы шөп өсіртіп, содан резіңке айыратын. Небір замандар өтті ғой қазақтың басынан. Өзің сияқты мен де тұңғыш очеркінің жай-жапсарын Баукеңнен сұрағанымда осылай деп күліп еді. - Бірақ Баукең бір жағынан Кеңес өкіметінің саясатының ықпалы бар, екінші жағынан әскери қызметтің темірдей тәртібі бар, кезінде орыс тілінде өндіре жазған сияқты ма, қалай? ? Иә, бүгінде аса құнды рухани мұраға айналып отырған Баукең жазбаларының басым бөлігі орыс тілінде жазылуымен ерекшеленеді. Бірақ бұдан ол кісіні тек қана орысша ойлайды екен деген ой туындамауы керек. Айтарының бәрі, сайып келгенде, Алаш пен ұлттың мүддесі, халық рухының еркіндігіне келіп тіреледі. Көркем шығарма болсын, тарихи-деректі дүние болсын, қазақ және орыс тілінде еркін жаза білетін жазушы ол кезде некен-саяқ болса, соның бірі Баукең еді». Бауыржан Момышұлы атақ-даңқтан кенде адам емес. Ол Кеңес дәуіріндегі Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, «Қызыл Ту, Еңбек Қызыл Ту, Халықтар достығы, 1-ші дәрежелі Отан соғысы, 2 рет Қызыл Жұлдыз, Құрмет белгісі» сынды орден-медальдармен марапатталса, халқының шын мәніндегі қаһарман ұлына Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін «Кеңес одағының батыры" атағы берілді. Осылайша қазақ халқы батыр ұлының асқақ рухын тағы бір рет ұлықтады.
