М?ндай ж?мыстарды о?ушы?а шамасына ?арай ?йге де беруге болады ?рине, онда жо?ар?ы д?режеде, нашар, м?лдем орындай алмайтындары да бар. Барлы?ы ?з де?гейінде ізденіс жасайды. Шы?армашылы? дамуда б?л ж?мысты? да берер пайдасы мол. Н?тижесін ба?аларда бірін-бірі ты?дайды, ойына ой ?осылады, ізденіссіз ж?мыстан г?рі ойланып таба алмай немесе ?ре? тап?ан жауабын ?зінен бас?алар ?алай тапты екен деп ты?дау?а ??лы?ты болады.
9. Сюжетті суреттер бойынша ??гіме ??рату, жаздыру.
- О?ушылар?а: «Тек о?и?аны ?ана жазбай суретке м?н беріп ?ара?дар, таби?ат к?рінісіне, жыл мезгіліне, к??іл-к?йіне баса м?н беріп, ойы?ды ж?йелеп алып жазы?дар», - деген тапсырма беріледі.
- ??гімені о?ып со?ынан немесе та?ырып хабарлан?ан со?-а? о?ушылар?а проблемалы? с?ра? ?ою ар?ылы ?з к?з?арасын на?тылап, ойын шы?дап т?рлі ізденістерге т?сіруге болады. Мысалы: "?ол не ?шін керек?" деген та?ырыпта балаларды? ?з білімбіліктерін ты?дап, саралал алып саба? бастау.
- ??гімені жал?астыр. Мысалы мектепте талдап т?сінілген ??гімені жал?астыру?а болады. ?ркім ?з н?с?асын жазады. Мысалы: М?хтар ?уезовті? "Жетім" ??гімесі бойынша жал?астыру тапсырыл?анда, біреулері ?асымды ?айта тірілтіп ба?ыт?а жеткізсе, кейбірі ?кінішпен ая?тап ?лтірген. Енді бірі оны тауып ал?ан салт атты ?йіне апарып, мейірім к?рсетсе, енді бірі т?рлі шарт ?ойдырып, ?айтадан туысыны? ?йіне апарып берген.
Мысалы Зере деген о?ушы былай жазды: «Ол - ?лік. Біра?, денесі ?лі м?здап та ?лгерген жо?. Салт атты кісіні? бірі ?те а?ылды адам еді. К?ре сала ?асымны? денесін ??алап, жылытып, бойына жан кіргізіп ат?а ??геріп алып ?йіне апарды. Салт атты кісіні? отбасы ?те-мейірімді еді. Балалары да ?депті. Ол оны ?з баласындай асырап адам ?атарына ?осты. ?асым ба?ыттылы?ты сезінді. Ол ?зін ба??ан салт атты кісіге "Мен сізге ?арыздармын" деді. Біра? о?ан ?з ата-анасындай, ?жесіндей болмайды. Олар?а деген са?ынышы басылмады», - деп баяндайды.
Данияр:«Салт аттылар келгенде ?асым а?ыр?ы рет апасын, анасын к?з алдына елестетіп жат?ан. ?мірді ?имаса да, ту?ан-туыс?анына ?айта баратынын ойла?анда ж?регі шым-шым етті. Ол ?ош-?ош с?ры?сыз ?мір дегендей болды».
10. Ертегіні, ??гімені ?з ойларымен ая?тау.
Мысалы: ?айсар атасымен ?ыдырып ж?р еді. Кенет ?ой ?ора жа?тан т?тін иісі келді. ?араса, ?ой ?ора ?ртеніп жатыр екен...
- ?айсар не істеді?
Б?л м?тінді бір-екі бала былай деп ая?тапты:
«?айсар ж?гіріп барып, ?рт с?ндіргіш машинасын ша?ырды. Жан-жа?тан к?мекке адамдар келді. ?рт с?ндірушілер мен к?ршілерді? к?мегімен ?ртті шы?ынсыз ?шіріп алды. ?айсарды? елгезектігіне атасы риза болды».
«?айсар ойланбастан ?ора?а ж?гіріп келді де, ?ойларды айдап шы?ты. Сол кезде ?ораны? ?сті ??лап т?сті. ?айсар ?ойларды аман алып ?алды. Шопан ?айсар?а ризашылы?ын білдіріп, ?оша?ан сыйлады».
11. А?ын-жазушыларды? дайын м?тіндерін бас?аша ая?тау.
Мысалы: Шона Смахан?лыны? «Т?каппар» мысалын ?лібек былай ая?тады:
Балы?ты жа?ада ойнап ж?рген Ас?ар тауып алды. Оны? жа?дайын к?ріп аяп кетті.Оны ж?гіріп барып те?ізге салып жіберді. Содан бері балы? ?зіні? ту?ан те?ізін еш?ешен жамандамайтын болыпты.
- ?андай да та?ырыпты хабарлап, "Не жайында ??гімелейді деп ойлайсы??" – деп, ?здеріне болжау айт?ызу. М?нда да ?ркім т?рлі ой айтады. Та?ырып?а немесе бір ??ым?а "кластер" ??р?ызу. Сол ??ым туралы ойлары ке?ейіп, с?здік ?орлары молаяды. М?ны саба?та да, саба?тан тыс ж?мыс?а да пайдалану?а болады.
- О?ы?ан ??гімелеріне сурет салдыру. Санасында бейнеленген о?и?аиы сурет ар?ылы бейнелей білуге ?йренеді Кей бала с?збен жеткізе алма?анын сурет ар?ылы жеткізуі м?мкін. М?нда біз суретшілік ?абілеті ерекше баланы ай?ындай т?семіз.
12. ??гімені салыстыру, б?ліктерге б?лу, ат ?ой?ызу.
Оқушы әріпті, сөзді қоя отырып, оның бір ғана жауабы болмайтынын, көп екенін, тағы ізденуге болатынын түсінеді.
4. Өлең жаза білуді үйренейік.
Кіп-кішкентай Жанат
Бүгін қандай ....
Көбелектей ....
Аулада жүр ....
Жүремін бе мен текке?
Барам биыл ......
Қолға қалам .....
Суретті де .........
Көктемде бақ ...
Құстар онда ....
Құстарды біз ....
Олар бақты ....
Мұндай өлең жолдарында мағынасы болуын, сонымен бірге ұйқасының үйлесіп келу керектігін түсінеді, ізденеді.
5. Түрлі ұйқастар арқылы сөз мағынасына түсінік жүргізу, өздеріне мысал келтіртіп, дәлелдету.
Арқамнан түс,
Түскі тамақ іш.
Бар-жоғыңды сана,
Болса сенде сана.
Төгіп кел де күл,
Күлем десең күл.
6. Сондай-ақ жұмбақтар шештіру, жаңылтпаш мағынасын түсіндіріп жаттату, метаграммалар, ребустар, шарадалар, сөзтізбектер шештіру, өздеріне құрастырту
Мұндай жұмыстарды оқушыға шамасына қарай үйге де беруге болады Әрине, онда жоғарғы дәрежеде, нашар, мүлдем орындай алмайтындары да бар. Барлығы өз деңгейінде ізденіс жасайды. Шығармашылық дамуда бұл жұмыстың да берер пайдасы мол. Нәтижесін бағаларда бірін-бірі тыңдайды, ойына ой қосылады, ізденіссіз жұмыстан гөрі ойланып таба алмай немесе әрең тапқан жауабын өзінен басқалар қалай тапты екен деп тыңдауға құлықты болады.
7. Мәтін бойынша мақал құрастыру.
8. Табиғат құбылыстарына, заттарға жұмбақтар құрастыру.
Мысалы, Дидардың құраған жұмбағы:
Өзі жас, мұртты
Сүтті ұрлап ішті (Мысық).
Әр үйде белін буған бір пысық бар (Сыпыртқы).
9. Сюжетті суреттер бойынша әңгіме құрату, жаздыру.
- Оқушыларға: «Тек оқиғаны ғана жазбай суретке мән беріп қараңдар, табиғат көрінісіне, жыл мезгіліне, көңіл-күйіне баса мән беріп, ойыңды жүйелеп алып жазыңдар», - деген тапсырма беріледі.
- Әңгімені оқып соңынан немесе тақырып хабарланған соң-ақ оқушыларға проблемалық сұрақ қою арқылы өз көзқарасын нақтылап, ойын шыңдап түрлі ізденістерге түсіруге болады. Мысалы: "Қол не үшін керек?" деген тақырыпта балалардың өз білімбіліктерін тыңдап, саралал алып сабақ бастау.
- Әңгімені жалғастыр. Мысалы мектепте талдап түсінілген әңгімені жалғастыруға болады. Әркім өз нұсқасын жазады. Мысалы: Мұхтар Әуезовтің "Жетім" әңгімесі бойынша жалғастыру тапсырылғанда, біреулері Қасымды қайта тірілтіп бақытқа жеткізсе, кейбірі өкінішпен аяқтап өлтірген. Енді бірі оны тауып алған салт атты үйіне апарып, мейірім көрсетсе, енді бірі түрлі шарт қойдырып, қайтадан туысының үйіне апарып берген.
Мысалы Зере деген оқушы былай жазды: «Ол - өлік. Бірақ, денесі әлі мұздап та үлгерген жоқ. Салт атты кісінің бірі өте ақылды адам еді. Көре сала Қасымның денесін ұқалап, жылытып, бойына жан кіргізіп атқа өңгеріп алып үйіне апарды. Салт атты кісінің отбасы өте-мейірімді еді. Балалары да әдепті. Ол оны өз баласындай асырап адам қатарына қосты. Қасым бақыттылықты сезінді. Ол өзін баққан салт атты кісіге "Мен сізге қарыздармын" деді. Бірақ оған өз ата-анасындай, әжесіндей болмайды. Оларға деген сағынышы басылмады», - деп баяндайды.
Данияр:«Салт аттылар келгенде Қасым ақырғы рет апасын, анасын көз алдына елестетіп жатқан. Өмірді қимаса да, туған-туысқанына қайта баратынын ойлағанда жүрегі шым-шым етті. Ол қош-қош сұрықсыз өмір дегендей болды».
10. Ертегіні, әңгімені өз ойларымен аяқтау.
Мысалы: Қайсар атасымен қыдырып жүр еді. Кенет қой қора жақтан түтін иісі келді. Қараса, қой қора өртеніп жатыр екен...
- Қайсар не істеді?
Бұл мәтінді бір-екі бала былай деп аяқтапты:
«Қайсар жүгіріп барып, өрт сөндіргіш машинасын шақырды. Жан-жақтан көмекке адамдар келді. Өрт сөндірушілер мен көршілердің көмегімен өртті шығынсыз өшіріп алды. Қайсардың елгезектігіне атасы риза болды».
«Қайсар ойланбастан қораға жүгіріп келді де, қойларды айдап шықты. Сол кезде қораның үсті құлап түсті. Қайсар қойларды аман алып қалды. Шопан қайсарға ризашылығын білдіріп, қошақан сыйлады».
11. Ақын-жазушылардың дайын мәтіндерін басқаша аяқтау.
Мысалы: Шона Смаханұлының «Тәкаппар» мысалын Әлібек былай аяқтады:
Балықты жағада ойнап жүрген Асқар тауып алды. Оның жағдайын көріп аяп кетті.Оны жүгіріп барып теңізге салып жіберді. Содан бері балық өзінің туған теңізін ешқешен жамандамайтын болыпты.
- Қандай да тақырыпты хабарлап, "Не жайында әңгімелейді деп ойлайсың?" – деп, өздеріне болжау айтқызу. Мұнда да әркім түрлі ой айтады. Тақырыпқа немесе бір ұғымға "кластер" құрғызу. Сол ұғым туралы ойлары кеңейіп, сөздік қорлары молаяды. Мұны сабақта да, сабақтан тыс жұмысқа да пайдалануға болады.
- Оқыған әңгімелеріне сурет салдыру. Санасында бейнеленген оқиғаиы сурет арқылы бейнелей білуге үйренеді Кей бала сөзбен жеткізе алмағанын сурет арқылы жеткізуі мүмкін. Мұнда біз суретшілік қабілеті ерекше баланы айқындай түсеміз.
12. Әңгімені салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу.
Қай пәнде болсын оқушылардың танымдық, шығармашылық қабілетін дамыта оқыту олардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, өз ойын ашық, қысылмай жеткізе білуін, ынтасын дамыта түседі.
13. Шығарма, мәтін құрастыру.
- Тақырып бойынша.
- Жоспар бойынша.
- Тірексөздер арқылы.
14. Шығармадағы әңгімеге ұқсас оқиғалар айтқызу.
15. Көлемді ұзақ шығармаларды жоспар құру арқылы қысқартып әңгімелеу.
16. Кейіпкерлерге мінездеме беру.
17. Шығарма бойынша сурет салғызу, ауызша суреттеу, қиялдау арқылы суреттеу.
18. Рөлге бөліп оқу.
19. Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешкізу (анаграмма, сөзжұмбақ, ребус, құрастырмалыойындар т.б.)
20. Қайталау сабақтарында, оқыған мәтіндерд і бойынша өз беттерінше тест тапсырмаларын құрастыру.
21. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп өлең, әңгіме, ертегілер жазғызу т.б.
