Балаларды? байланыстырып с?йлеуін дамытуда тиімді ?діс – т?сілдерді пайдалану
?апанова ?арлы?аш ?апан?ызы
Ша?ын топ т?рбиешісі
Жоспары:
Кіріспе б?лім:
І. Байланыстырып с?йлеуін дамытуда тиімді ?діс – т?сілдерді
пайдалануды? т?рбиелік м?ні.
Негізгі б?лім:
І. 1. Тиімді - ?діс т?сілдері пайдалана отырып, саба?тар да балаларды?
байланыстырып с?йлеуін дамыту жолдары.
ІІ. 2. Балаларды? байланыстырып с?йлеуін дамытуда - монологты?
ж?не диалогты? с?йлесуді? алар орны.
ІІІ. 3. Сахналы? ?ойылымдар ар?ылы ж?ргізілген ж?мыстар.
?орытынды б?лім:
І. Т?рбиеші е?бегі - н?тижелі ж?мысымен к?рінер.
Б?гінгі та?да елімізді? білім беру ж?йесінде о?ыту ?рдісін ты? жа?алы?тар?а негізделген жа?а мазм?нмен ?амтамасыз ету міндеті т?р. Соны? бірі – ?о?амды?-саяси ?мірге белсенді араласу?а ?абілетті, ?зіндік пікірін ауызша ж?не жазба т?рде тияна?ты, аны?, ж?йелі жеткізе алатын жеке т?л?аны ?алыптастыру.
?аза?стан Республикасыны? 2015 жыл?а дейінгі білім беруді дамыту т?жырымдамасында «бастауыш мектепті? мазм?ны баланы? жеке т?л?асын ?алыптастыру?а, жеке ?абілетін ашу?а ж?не дамыту?а ба?ытталып, оны? ?арапайым тілдік ?арым-?атынас т?жірибесін, шы?армашылы?пен ?зін-?зі к?рсетуін ?алыптастыру ?ажеттігі» к?рсетілді.
Ол заман талабына орай барлы? мектеп жасына дейінгі балаларды жалпы?а бірдей міндетті мектепке дейінгі т?рбие ж?не біліммен ?амтамасыз ету болып табылады. Осы орайда мектепке дейінгі ?йымдарды? негізгі ма?саты мен міндеттері б?гінгі ?о?ам м?ддесіне лайы?ты, жан-жа?ты жетілген, бойында ?лтты? сана мен психология ?алыптас?ан парасатты азамат т?рбиелеп ?сіру. Заман ?ой?ан б?л міндеттерді ?з м?нінде шешу мектепке дейінгі т?рбие мен білім беру мазм?нын т?бегейлі жа?арту кезек к?ттірмейтін м?селе. Бізді? экономикалы? ж?не ?о?амды? жа?ару с?раныстарына с?йкес келетін ?азіргі заман?ы білім беру ж?йесі ?ажет. Осы ма?сат?а жеткізетін сара жолды? бірі ша?ын топта да о?у-т?рбие ж?мысын жа?аша ?йымдастырып ж?ргізу. Ша?ын топ?а келген де балаларды? тіліні? дамуында жеке ерекшеліктер бай?ала бастайды, олар балаларды? с?здік ?оры, байланыстыру ж?не грамматикалы? сауаттылы?, шы?армашылы? с?йлеу ?абілеттері жа?ынан айырмашылы?тары ай?ын к?рінеді. Б?ндай айырмашылы?тарды балаларды? с?здік ?орларыны? де?гейлері ар?ылы аны?тау?а болады.
Т?менгі де?гей. Бала ?ыс?а хабарламаларда, ??гімелегенде, ертегі, ??гімелер ??растыр?анда ?иналады, мазм?нды?, логикалы? ж?не грамматикалы? ?ателер жібереді. Монологты? с?йлеуде ?иналады, диалогты? с?йлесуде белсенділік, ?зіндік м?нер танытпайды, ??рбыларыны? ??гімелерін ?айталайды, дайын ?лгілерді ?олданады. Дыбыстарды айтуда ?ателіктер жібереді. С?здері аны?, м?нерлі емес.
Орташа де?гей. Бала ?ыс?а хабарлама, ??гіме, ертегілер ??растыру?а ?ызы?ушылы? танытады, грамматикалы?, логикалы? ?ателер жіберсе, ?зі ж?ндеуге тырысады. С?йлескенде белсенділік танытады, с?здік ?оры жа?сы, м?нерлеу ??ралдарын ?р?ашан ?олдана бермейді. С?здері таза, д?рыс, дегенмен, кейбір дыбыстарды айт?анда, с?здік екпіндерде ?ателер жібереді.
Жо?ар?ы де?гей. Баланы? с?здік ?оры жа?сы. ?ыс?а хабарламалар, ??гіме, ертегілер ойдан ??растыр?анда сипаттау, баяндау т?різді композициялы? за?дылы?тарды ?олданады. ?р т?рлі тілдік ??ралдарды ?олдана біледі, монологты? ж?не диалогты? с?йлесуді грамматикалы? д?рыс ??рады, с?здік ?оры мол, м?нерлі с?йлеу ??ралдарын ?олдануда белсенді. ?зіні? с?йлеудегі ?ателерін таба алады, оны т?зетуге тырысады.
Ша?ын топта т?рбиелеу мен о?ыту?а к?шуіне байланысты, балаларды? с?йлеу дайынды?ына баса назар аударылады. Ол ?шін белгілі бір ?дістемелік ?діс-т?сілдерді ?олдана отырып, балаларды? тіліні? дамуын ж?йелі т?рде зерттеп отыру керек.
Ша?ын топта?ы тіл дамыту ж?мыстарыны? д?рыс ?йымдастырылып, жол?а ?ойылуы т?рбиешіні? топта?ы барлы? балаларды? тіліні? даму ерекшеліктерін білуімен ты?ыз байланысты. Б?л т?рбиешіні? ж?мысын д?рыс жоспарлау?а, балаларды? материалдарды ме?геруіне байланысты т?зету ж?мыстарын ж?ргізуіне жа?дай жасайды. Балаларды та?дау ар?ылы зерттеу т?рбиешіге балаларды? материалдарды ме?геру д?режесін ба?ылау?а, жекелеген ?дістемелік т?сілдерді?, дидактикалы? ойындарды?, жатты?уларды? тиімділігін аны?тау?а м?мкіндік береді .
Жан-жа?ты, жекелей зерттеулер баланы? тіліні? даму де?гейін д?лірек аны?тау?а м?мкіндік береді, біра? к?п уа?ыт ж?мсауды ?ажет етеді. Уа?ытты ?немдеу ма?сатында та?дау ар?ылы зерттеумен ?атар, с?йлеуді? ?р т?рлі тарауларын ме?геруін аны?тау?а м?мкіндік беретіндей біріктірілген тапсырмаларды ?олдану?а болады. Мысалы: баланы? к?ркем ?дебиетті білуін аны?тау барысында, о?ан ?андай да бір ертегіні ??гімелеу (немесе ?ле? о?у) тапсырылады, т?рбиеші бір мезгілде дыбыстырды айтуын, дауыс ыр?а?ын, дауыс аппаратымен ж?мыс істей білуін белгілеп отырады. Бала сурет бойынша ??гіме ??растыру барысында (байланыстыра с?йлеу дамуын ай?ындау) т?рбиеші ?андай с?йлемдер ?олданатынды?ына (с?йлеуді? синтаксистік жа?ыны? ?алыптасуын аны?тау), ?андай лексикалы? ??ралдар пайдаланатынды?ына (с?здік ?орын аны?тау), ?андай дыбыстарды таза айтып, ?андайын айтуда ?иналатынды?ына назар аударады.
Балаларды? тіліні? даму де?гейін аны?тау ?шін о?у-т?рбие ж?мыстарында ж?не к?нделікті ?мірде ж?ргізілетін арнайы ба?ылауларды? ма?ызы зор. Т?рбиеші белгілі бір уа?ыт аралы?ында тек ба?ылау ?ана ж?ргізбейді, бала тіліні? кемшіліктері мен ба?дарламалы? материалдарды ме?геруіндегі ал?а басуларын, грамматикалы? нысандарын ме?геруін де аны?тап отырады.
Балаларды? с?йлеуін зерттеу ма?сатында ?олданылатын т?мендегі материалдар балаларды? с?здік ?арым-?атынасыны? ?алыптасу де?гейін (?арым-?атынас м?дениеті) та?айындау?а, с?йлеуді ж?зеге асыру ж?не оны ?абылдау да?дыларын, лексикалы? ?орын, ??гімелей білуін аны?тау?а ба?ыттал?ан ?р т?рлі тапсырмалардан т?рады.
Балалармен с?йлеуді? екі т?рін дамытуды жал?астыру диалогты ж?не монологты. К?ркем шы?армаларды мазм?ндау, суретке ж?не ойыншы?тар?а ?арап баяндау ??гімелерін ??растыру. Ойдан ертегі ??растыру, ?иялдау, елестету да?дыларын дамыту. Т?рбиеші балаларды? тілі дамуыны? де?гейіне байланысты белгілі бір міндеттерге то?талады. Грамматикалы? норма?а сай с?йлеуін ?алыптастыру. К?рделі с?йлемдермен с?йлеуін жеделдету. Лексикасыны? сапалы? жа?ын дамыту. К?нделікті о?у-т?рбие барысында, жа?а с?з ?йрету, зейін, ?абылдау ?абілеттерін жетілдіріп отыру ?ажет. Ж?йелі ж?ргізілген ж?мыстар н?тежиесінде:
1. Т?рлі заттар туралы т?сініктері ке?ейіп , оларды? т?р –т?сі , к?лемі,
пішіні туралы белсенді с?здермен с?здік ?орлары молаяды.
2. Антоним ,синоним с?здерді д?рыс айта білуге ?йренеді.
3. Жалпы ??ым беретін –адам, отбасы, ?й жануарлары, ыдыс- ая?, та?ам,
??с, а? т .б . с?здерді? ма?ынасын т?сініп , д?рыс айту?а ?йренеді.
4. Ертегі, ??гімелерді? мазм?нын ж?йелі , ?з ой-?иялы бойынша айта
білуге ?йренеді.
5. ?з ойынша ??гіме ??рау?а ,??гімені ая?тау?а, логикалы?
байланыстыра ??гімелеуге ?йренеді.
6. Монологты с?йлеуді? 2 т?рін ??гімелеу ж?не ?айталап айтып беру
ж?не диалогты с?йлесуді бір – біріні? с?зін к?тіп , ты?дай білуге
?йренеді.
Мен балаларды? жекелеген дыбыстарды д?рыс айтып, толы? с?йлем ??рап, байланыстыра с?йлеу да?дыларын жетілдіруде ашы? саба?тар, дидактикалы? тапсырмалар мен тілдік жатты?улар , ертегіден ?ойылымдар, ж?мба?, жа?ылытпаш, ма?ал –м?тел, ?ле?-та?па?тар, ойын ?рекеттерін тіл дамыту саба?ында ?ана емес, жекелеген ж?мыс т?рлері ар?ылы да, к?нделікті жоспарлы, ж?ргізіп отырамын.
Сурет бойынша ??гіме балаларды? байланыстыра с?йлей білуімен ?атар с?здік ?орыны? молаюына ?сер етеді
Мен балалармен с?здік ж?мысын ж?ргізе отырып, оларды айналасында?ы заттармен таныстырып, атын атай білуге, ?асиеті мен сапасын, т?р-т?сі ж?не пішінін ажырата білуге, ?мірдегі, ?орша?ан ортада?ы т?рлі ??былыстар жайында?ы ??ым, т?сініктерін дамыта отырып, белсенді т?рде тілдік ?арым-?атынас жасай білуге ?йретемін.
Ша?ын топта балаларды? с?здік ?орларын дамыту ісінде т?рбиешіні?:
- балаларды? с?здік ?орларын молайту;
- жа?а с?здерді ме?герту;
- байланыстырып с?йлеуін дамыту;
- ?йренген с?здерін тияна?тап, аны?тап, ?рі байытып отыру басты міндет саналады.
Осы атал?ан міндеттерді т?рбиеші ?немі с?здік ж?мысын ж?ргізуде басшылы??а алып отыруы тиіс. Балаларды? байланыстырып с?йлеуін дамытуда ойын, тапсырма, жатты?уларды? орны ерекше. Соны? ішінде ойын – баланы? шын тіршілігі. Ойын ар?ылы бала айналасында?ы н?рседен ?зіне ?ызы?тысына ы?ыласы ауып, та?дап алады. Баланы? бір ерекше ?асиеті с?йлеуден еш жалы?пайды. Ойын бала тіліні? дамуына ы?палын тигізіп, таным белсенділігіні? дамуына жол ашады. ?ай бала болмасын ойынмен ?седі, ?йткені бала таби?атыны? ?зі тек ойынмен байланысты. Ойын ?стінде бала еш н?рсеге т?уелсіз. Ол ?зін еркін ?стайды. Ал еркіндік дегеніміз барлы? дамуды? баспалда?ы, б?рін білуге деген талпынысы мен ??лшынысы. Баланы? білуге деген ??штарлы?ы, с?йлеуі ойын ?стінде ?алыптасады.
Сонымен ?атар ойын барысында бала ?лкендермен, ?з ??рбыларымен ?арым-?атынас жасайды. ?р бала ?з жетістігіне ?уанып, м?з болады. Сонды?тан да ойын-тапсырмаларды та?дауда ж?не іріктеуде балаларды? жас ж?не жеке ерекшелігін ескерген ж?н.
Т?рбиеші балалармен ойынды (заттармен, ?стел ?сті ж?не с?здік ойын) ?ш т?рлі етіп ?ткізуіне болады.
Заттармен ойналатын ойын ойыншы?тарды, таби?и заттарды ?олдану ар?ылы ?тіледі. Мысалы: «Д?л осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «?ай а?ашты? жапыра?ы», «Бірдей ойыншы?ты тап», «?айсысы к?п, ?айсысы аз», т.б.
?стел ?сті ойынын ?йымдастыруда домино, лото, суреттер ?олданылады. Мысалы: «Суретті ??растыр», «?андай зат?а ??сайды?», «?ай сурет ты?ылды?», «Бір с?збен ата», «Кім бай?а?ыш», «?иыл?ан суреттер», «??сасын тап», «4-ші не арты??», «Есі?де са?та».
Ал с?здік ойын ар?ылы с?зді орынды ?олдана білуге, д?рыс жауап айту?а, с?з ма?ынасын т?сінуге, орынды с?йлеуге ?йренеді. Мысалы: «С?з ойла», «С?з ??ра», «Ж?мба? ойла», «Жа?сы-жаман», «Жал?астыр», «?ш с?з ата».
Сонымен ?атар балаларды? байланыстырып с?йлеуін дамыту ж?мысына ойындарды ?олданумен ?атар, «Пішіндер к?рмесі», «?рнекті есі?де са?та», «?иын жолдар», «Суретті жал?астыр», «Биші адамдар», «К??ілді тая?шалар» т?різді жатты?у тапсырмаларды да пайдаланып отыру ?з н?тижесін берді. Б?л атал?ан жатты?у, тапсырмалар балаларды? байланыстыра с?йлеуін дамыта отырып, таным белсенділіктерін ж?не сауса? б?лшы? етін дамытады.
Сонымен балаларды? с?здік ?орларын дамытуда ойындарды, тапсырма-жатты?уларды ?олдану ?лкен н?тиже береді. Ойын ар?ылы балаларды? с?здік ?оры дамып, ауызша с?йлеу машы?ын игереді, таным белсенділіктері ?алыптаса т?сіп, а?ыл-ойы ?сіп жетіледі, ?рі адамгершілік ?асиеттер бойына сі?іреді.