?лы а?ын Абай ??нанбаевты? (1845-1904) ?ле?деріні? т?рбиелік м?ні

«10 жалпы білім беретін орта мектеп» КММ-сі

Тақырыбы: Ұлы ақын Абай Құнанбаевтың

(1845-1904) өлеңдерінің тәрбиелік мәні

Бағыты: Зияткерлік тәрбие, ақпараттық мәдениет тәрбиесі

Орындаушы: Нұрсұлтан Аслан

Сыныбы: 2 «А»

Мектебі: №10 орта мектеп

Аудан: Мұнайлы

Облысы: Маңғыстау

Жұмыстың жетекшісі:Назарова Күнсұлу

Қызметі: бастауыш сынып мұғалім

Жұмыс орны: № 10 орта мектеп

Жұмыс орындалған жыл: 2015ж

Батыр ауылдық округі

Мазмұны

1. Титул парағы .................................................................................................1

2. Кіріспе .............................................................................................................3

3. Түйіндеме.........................................................................................................4

4.Негізгі бөлім .....................................................................................................5

5. Қорытынды ....................................................................................................10

6. Қолданылған әдебиеттер тізімі ......................................................................11

Кіріспе

Мақсаты: Ұлы ақын Абай Құнанбаевпен терең танысу, іздену, өлеңдерінің тәрбиелік мәнін ұғыну.

Тақырыпты таңдауым ол кісінің басып өткен өмір деректері жайлы мәлімет білу, Абай ата өмірін үлгі ету, ұлы ақынға құрмет сезімдерін нығайту. Абай атамыздың ұғымтал, зерек, ойлы, әңгімешіл, дана перзент екенін , биыл 2015 жылы атамыздың туғанына 170 жыл толуын атап өткенімізді білуіміз біздің міндетіміз. Әр уақытта сабақта, сыныптан тыс кезімізде де оқып үйренгеніміз жөн.

Түйіндеме

Жұмыстың негізгі мазмұны Абайтану. Абайдың өмірбаянымен танысу, басып, өткен өміріне шолу жасау. Абайды жан-жақты тану, ақын ойшыл, компазитор, дана перзент екенін үлгі ету. Абайдың қара сөздерінің мәнін, мағынасын түсіну.

Негізгі бөлім:

Ұлы ақын Абай Құнанбаевтың

(1845-1904) өлеңдерінің тәрбиелік мәні

Асыл сөзді іздесең,

Абайды оқы ерінбе!

С. Торайғұров

Менің осы тақырыпты алуыма себепші болған, ұлы Абай атамыздың туылғанына 170 жыл толуымен қатар, өзімнің туылған күнімнің сәйкес келуінде. Менің туылған күнім және де ұлы ақынды сүйіп оқитыным, тағдыр сәйкестігі деп білем.

Ұлы атамыз ел билеген, әділдікті айтып, білім саласын көтерген, ел балалары оқып үйренсін деп көп күш салған, тәрбиелік мәні жоғары өлеңдекрді жазды. Менде болашақта елге, халқымызға жақсы істер атқаруды парызым деп білем. Ұлы Абайдың біздің өтіп жатқан «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі терең мағынасын мұғаліміз жетік түсіндіріп, өміріміздің үлгісін бейнелегендей :

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба,

Құмарланып шаттанба,

Ойнап босқа күлуге.

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз.

Тілеуің, өмірің алдыңда,

Оған қайғы жесеңіз.

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ –

Бес дұшпанның, білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым, ойлап қой –

Бес асыл іс, көнсеңіз.

Ғалым болмай немене,

Балалықты қисаңыз.

Болмасаң да ұқсап бақ,

Бір ғалымды көрсеңіз.

Ондай болмақ қайда деп,

Айтпа ғылым сүйсеңіз,

Сізге ғылым кім берер,

Жанбай жатып сөнсеңіз.

Дүние де өзі, мал да өзі,

Ғылымға көңіл бөлсеңіз.

Өзің үшін үйренсең,

Жамандықтан жиренсең,

Ашыларсың жылма-жыл...

Адам болам десең бар асыл қасиеттерді бойыңа үйір қыл, Бес асыл істің жолына бар өміріңді сарп ет. «Ол-талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым» деп өсиет айтты. Ал оған жету үшін жаманнан жирен, өтірік мақтаншақтық, еріншектік пен мал шашпақтық әдеттерден аулақ бол. Сонда толық адам боласың дейді. Ғылымды үйренбей, білмей, оқымай тұрып еш мақтанба, мақтанып бір шаттанып кетпе, егерде сенің білімнің төмен, ғылымға ден қоймасаңыз деге мағынада айтылған. «Дүниенің кілті өнер мен ғылымда тұр. Бар малыңды сарп қылып, ғылым табу керек. Өзің таба алмасаң балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған қажылық, ғибрат орнына бармайды...»-дейді Абай атамыз.

Абай ата сөзі

Осы өлең жолдарында өміріміздегі жаман мен жақсы нәрселерді және олардың қасиеттерін, айырмашылығын көрсетіп берген. Кестені толыра отырып, жаман мен жақсы қасиеттерді бөліп жаздым.

Абай атамыздың қара сөздері терең мағына береді. Өмірден алынған жағайдайлар:

Абайдың «жетінші» қара сөзінде «Жас бала да анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмарлығы, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды, һәм өзі өспейді, қуат таппайды.

Ал екінші білсем екен демектік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса даусына ұмтылып, онан ержетіңкіргенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласады тұра жүгіріп «ол немене?», «бұл не?» деп көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі – жан құмарлығы деп жан мен тәннің байланысын, бірінсіз бірінің күні жоқ екенін айтып өткен. »

«Жүрегіңнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» - деп Абай атамыз айтқандай,

басып өткен өмірі жайлы тоқталып өтейін:

1845 (10 тамызда) Семей облысындағы Шыңғыс тауының баурайында дүниеге келді. Анасы Ұлжан мен кіші шешесі Айғыз екеуінің арасында «Телғара» атанып өсті.

1855-1857 – ауыл молдасынан сауат ашты. 9 жасында «Кім екен деп келіп ем түйе қуған» деген ең алғашқы мысқыл өлеңін шығарды.

1857-1859 – Семей қаласында Ахмет Риза медресесінде білім алды. Үш ай «Приходская школа» атты орыс мектебінде қосымша оқыды. Араб, парсы, түрік тілдеріндегі Шығыс ақындарының кітаптарын оқыды. Соларға еліктеп «Иузи – раушан, көзі – гауһар» деп басталатын өлеңін оқып, кәрі әжесі Зеренің құлағына үшкірді.

13 жасынан аға сұлтан Құнанбай әкесінің көмекшісі болып, ел билеу ісіне араласты.

15 жасында алғашқы махаббаты – Тоғжанға ғашық болды. 16 жасында әкесінің еркі бойынша атастырған қалыңдығы, өзінен 2 жас үлкен Діндаға үйленді.

Бала кезінде нағашыларына еліктеп, мысқыл өлеңдер шығара бастаса, жігіттік шағында ғашықтық өлеңдер жазады.

1870 – Семей кітапханасында Лев Толстойдың кітабын сұрап тұрған сәтінде Е.П.Михаэлиспен танысты. Бұрынғыдай қолына түскен кітапты оқуды қойып, енді жоспарлап, ең керекті, маңызды кітаптарды таңдап, тауып оқуға көшті.

1876-1878 – Абай ояздың назначениесімен Қоңыр – Көкше еліне үш жыл болыс болды. Осы кезден бастап Құнанбай балалары ширек ғасыр бойы болыстық биліктің тізгінін басқаларға бермеді. Абай үш сайлау інісі Ысқақты, екі сайлау Оспанды, бір сайлау Шәкәрімді болыстыққа сайлады. Құнанбай балаларын көре алмаған күндес топтар 28 жасқа келген Абайдың үстінен жоғарыға өтірік арыз – шағымдар түсіре бастады.

1876 – Үзікпай Бөрібаевтың жалған арызымен Абайдың үстінен Семейдің ұлықтары тергеу ісін қозғады.

1877-1878 – жалақорлардың өтірік арыздары көбейіп, 12 іспен тергеліп, Семей қаласында 3-4 ай жатты. 1884 жылы Абайды ақтап 700 кісі куәлік берген, содан Абайдың «қылмыстық ісі» жабылды.

1880 – Михаэлис арқылы Н.И.Долгополов, С.С.Гросс, П.Д.Лобановский, Н.Кончин секілді орыстың озық ойлы демократтарымен танысты.

1889 – 25-ке жуық өлең шығарды. Осы жылы тұңғыш рет Абайдың «Күлембайға», «Жаз» деген өлеңдері Омбыдағы «дала уалаяты» газетінде Көкбайдың атымен жарияланды.

1890-1898 – қара сөздерін жазады.

1891 – сүйікті інісі Оспан қайтыс болған соң Абай өлеңдеріне мұң араласа бастады.

1895 – зор үміт қылған баласы Әбдірахман 27 жасында қайтыс болады. Әбіштің өліміне арнап жазған өлеңдері Оспанның өліміне айтылғаннан да зарлы, ауыр қайғылы жырланды.

1898 – Мұқыр болысын сайлауда, бала кезгі досы Оразбай Аққұлы баласы ұйымдастыруымен Абайға тұзақ құрды. Дос тарапынан сатқындық жасалынды. (Абайдың ағасы Тәкежан араласуымен).

1899 – Абай өлеңі көбірек жазылады. Өлеңге өлім тақырыбы араласады. Осы жылдан кейін Абай өлең жазуды сиретеді. Көп жазылған жылы 4-8, әйтпесе 2-3 өлеңмен 1903 жылға келеді де, содан кейін мүлде эжазылмай қалады.

1904 – (14 мамырда) тірі қалған балаларының ішіндегі ең жақсысы , ең ірісі – Мағауия қайтыс болды. Абайдың өміріне қайғы – мұң Оспан өлімінен кейін араласып еді.

Сүйікті ұлы Әбіш өлгенде зарлы өлеңдер жазды. Мағаштың өлімі Абайға ауыр ти гені соншалық – ақын қырық күн аза тұтып, үн – түнсіз отырып қалады. Ауруын дәрігергеде көрсетпейді.

1904 – (23 маусым)Мағауия өлімінің қайғысын көтере алмай, қырқыншы күні өзі де елу тоғыз жасында қайтыс болды.

Абайдың сүйегі Жидебайдағы өз қыстауының жанына жерленген.

Әкесінің өлімінен қырық қырық күн өткеннен кейін, 3 тамызда Абайдың тұңғыш баласы Ақылбай да дүние салды.

«Абай атамыздың ақиқатты ақиқат қалыбында, тереңді терең қалпында жазған. Ақиқатты тануға, тереңнен сөйлеуге бойына біткен зеректіктің үсітіне, Абай әр түрлі Еуропа білім иелерінің кітаптарын оқыған.» - деп Ахмет Байтұрсынұлы атамыз айтқандай, атамыздың аудармалары арқылы, қазақ баласы шет елдердің шығармаларымен танысып өсті.

Абайдың «Евгений Онегинді» аударып, «Татьяна хатына» өзінің ән шығаруы, А. А. Дельвиг пен М. М. Глинканың «Сұрғылт тұманын», А. Г. Рубинштейннің «Мен көрдім», М. Ю. Лермонтовтың «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңін аударып, оларға ән шығарғаны — Абайдың атамыздың музыкалық сөздігін байытуға әсер етті. Тағы бір айта кететін нәрсе — Абай атамыздың әндері.

сазгер

психолог данышпан

аудармашы қара сөздері

саясаткер философ ойшыл

лирик, ақын жаратылыс танушы

педагогика

саласында

Абай атамыздың туғанына 170 жыл толуына арналған «Абай мұрасы» атты ғылыми конференция өтті.

Абай – қазақтың төлқұжаты. Ол – рухани деңгейіміздің барометрі.

Ол – ел парасатының әрі рәмізі, әрі бақылаушысы-деп, конференцияда Ұлттық музейдің директоры Дархан Мыңбай айтты.

Шараға белгілі абайтанушылар, ғалымдар, қоғам қайраткерлері және Астана қаласындағы білім мекемелерінің ұстаздары мен оқушылары қатысты.

«2015 жыл еліміз үшін тарихи оқиғаға толы ерекше жыл болғалы тұр. Қазақ хандығының құрылғанына – 550 жыл, Шоқан Уәлихановтың туғанына – 180 жыл, Абай Құнанбайұлының туғанына – 170 жыл, фашизмге қарсы соғыстағы Жеңіске – 70 жыл, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Ата Заңымызға – 20 жыл. Әрине, тарихымызда лайықты өз орнын алған бұл атаулы оқиғалардың ешқайсысы да ұлттың ұлылығын ұлықтайтын Ұлттық музей назарынан тыс қалмайды. Кемеңгер ойшыл Абайдың туғанына 170 жыл толуына орай ұйымдастырылып отырған «Абай мұрасы» атты бүгінгі конференция осы атаулы іс-шараның беташары деуге лайық. Бұл ғылыми жиынның ортаға салар ойы көп, өрісі кең, толғауы терең, бүгінгі жас ұрпаққа берері мол болады деп үміттенеміз» - деді конференцияда абайтанушы.

Конференцияда :

1. Абайды насихаттауды заман талабына сай жаңарту керек.

2. Абай энциклопедиясын қайта жазу керек. Себебі ол ескі көзқараспен жазылған.

- деп ұсыныстар берілді.

Абайды зерттеуді Мұхтар Әуезовтың мына айтқан сөзімен аяқтағым келеді:

Абай деген - терең теңіз, алып мұхит. Абайды таныған сайын, оның түбіне маржандарын алу үшін, сүңги беруің керек, және сүңги беруің керек. Ал мен оның бетін ғана қалқыдым.

Қорытынды

Сабақ уақытынан тыс мезгілде сынып жетекшіммен ақын жайлы іздендік. Ұлы Абай атамыздың өмірімен, шығармашылығын терең меңгеруге жол ашты. Шығармаларының түпкілікті мағынасын ашуда , бізде жоғары ойлы, саналы азамат болуымыз керек деп білемін. Өлеңдерін , қара сөздерін оқи отырып болшағымыз қалай болуы, өз қолымызды екенін ұғындым.

Ұсыныс :

1. Ұлттық мәдениетіміз бен әдебиетімізді, өнерімізді ұлықтайтын орта – музей екенін жақсы білеміз, қазақ әдебиетінде өзіндік орын алған ұлы Абай атамыз жайлы өзіміздің Ақтау қаласынан мұражай болса екен. Біз секілді болашақ жас ақындар Ұлы ақынның мемлекеттік тарихи – мәдени және әдебиетін оқып өссе.

2. Өзім тұратын Батыр ауылдық мекені енді құрып жатқандығына байланысты, Абай атамыздың есімімен бір көше аталса.

3. Ақтау қаласынан Абай атамыздың ескерткіші орнатылса, біздерге жас ұрпаққа мақтаныш, тәрбие болар еді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Әдебиеттік оқу. Жалпы білім беретін мектептің 2-сыныбына арналған оқулық. Алматы «Атамұра» 2013

2. Оқу-әдістемелік басылым Әдебиеттік оқу хрестоматиясы 4-басылым. «Атамұра» 2013ж

3. «Абай» Республикалық фольклорлық-этнографиялық әдеби-көркем журнал (2015. Қой жылы №1 (110) қаңтар-ақпан)

4. «Аңыз адам» журналы №13 (121) Шілде 2015 ж.

5. М.Әуезов. Ә82 «Абай жолы» Роман-эпопея. Бірінші кітап – Алматы: «Жазушы» 2013- 376 бет

6. «Абай» Республикалық фольклорлық-этнографиялық әдеби-көркем журнал (2015. Қой жылы №3 (112) мамыр-маусым)

13