Sifatning ma'no turlari

SIFATLARNINGBMA'NO TURLARINI DARS JARAYONIDA TUSHUNTIRISH

Bola nutqidagi kamchiliklar о’zgalar nutqini tushinishdagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan muloqatda bо’lishi о’z tengqurlariga qо’shilib ketishini qiyinlashtiradi. Nutq tafakkur kо’ra olish bо’lganligi sababli bola ulg’aygan sari atrof muxitdagi tasavvurlari shakillanadi va uni aks ettirish sо’z lug’ati orqali takomillashib boradi. Nutqning rivojlanishda ta‘lim-tarbiya ijtimoiy hamda biolagik omillarning ta‘siri ham kattadir. Buyuk mutaffakirlarimiz Yusuf Xos Hojib odob, axloq ta‘lim-tarbiya hamda ma‘naviy kamoloNutq faqat inson uchun xos bо’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta‘sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va grammatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi о’z fikrini bayon etish uchun zarur bо’lgan sо’zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog’laydi va nutq a‘zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. Odam nutqi tushunarli va ma‘noli bо’lishi uchun nutq a‘zolarining xarakatlari aniq va tо’g’ri bо’lishi kerak. Nutqdagi asosiy funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta salbiy ta‘sir kо’rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og’ir ruxiy kechinmalar kelib chiqishiga sabab bо’ladi. Masalan, ayrim sо’zlarning notо’g’ri talaffuz etilishi kishini noqulay vaziyatga solib qо’yishi bilan birga uni atrofdagilar bilan muomala qilishda qiynab qо’yadi, u gapirganda о’z fikrini tо’la anglata olmaydi. Nutq kamchiliklarining og’ir turlariga duduqlanish nutq nuqsoni kiradi. Nutq qobiliyatining rivojlanmaganligi nutq maromi (sur‘ati tezligi) shuningdek, ifodali qilib gapirish, о’qish malakasi bilan ham belgilanadi. Duduqlanish nutq nuqsonida nutq sur‘ati, maromi va ravonligi buzilishi bilan ta‘riflanadi. Bunda nutqning kommunikativ funksiyasi izdan chiqadi, ya‘ni aloqa vositasi bо’lmay qoladi. Duduqlanishda asosan nutq apparati muskullarining ravon ishlay olmasligi paylar tolalarning tortishib qolishi sabab bо’ladi. Chet el va rus olimlarining ta‘kidlashicha dunyo bolalarining 2% da duduqlanish nuqsoni kuzatiladi. Bola tilining grammatik tuzilishini kattalarga taqlid etish yо’li bilan asta-sekin о’zlashtirib boradi, sо’zlari ma‘lum tartibda joylashgan gaplarni о’rganadi. О’z fikrlarini atrofdagilarga ma‘noli nutq orqali ifodalay boshlaydilar. Bolaning о’zlashtirish qobiliyati bu davrda nihoyatda kuchli bо’ladi, ma‘suliyat о’z-о’ziga talabchanlik ortib boradi. Biroq, ba‘zi bolalarning nutq sur‘ati, maromi, ravonligi buziladi. Ular duduqlanib (tutilib) tovush bо’g’in sо’zlarini qayta-qayta takrorlab, yoki aksincha tо’xtab qolib, sо’ngra zо’r kuch bilan qiynalib talaffuz etadilar.

Chunonchi, duduqlanadigan bolalardagi fonetik-fonematik buzilishlar 66,7% ni tashkil qiladi, 34% ni lug’at boyligi kam, grammatik tuzilishi shakllanmagan bolalar tashkil etadi. Nutq asoslanmagan pauzalar, qaytariqlar bilan uzilib-uzilib chiqadi, jarangdorlik,talaffuz sur‘ati, tovush balandligi duduqlanuvchining emotsional holati bilan bog’liqligi tadqiqotchilar tomonidan kо’rsatib о’tilgan, shuningdek, о’z nuqsoniga bо’lgan e‘tibori nuqsonni kuchaytirishda omil bо’lishini qayd qilishgan. Nutqida bolalarda zaiflik, qо’rqoqlik, tortinchoqlik, ta‘sirchanlik va shu kabilar vujudga keladi. Bola о’sadigan va tarbiyalanadigan ijtimoiy muhitning yaxshi va yomonligiga bog’liq holda ruhiy kо’rinishlar turli darajalarda bо’lishi, shaxsning ruhiy holatiga о’tishi, mustahkamlanishi mumkin.

Duduqlanishning kechish og’ir yengilligiga qarab 3 darajaga bо’linadi:

- Yengil daraja tez gapirishda, asabiy xolatda duduqlanadi, tezda о’tib ketadi;

- О’rta daraja tinch, vazmin xolatda ham duduqlanadi, his hayajonli vaqtda kuchli duduqlanadi;

- Og’ir daraja butun nutqi davomida duduqlanadi.

Bolalarda uchraydigan duduqlanish belgilari, ularning kechishi – bu nutq nuqsonini keltirib chiqaruvchi sabablarga bog’liqdir. Tadqiqotlarda duduqlanish markaziy nerv sistemasini