№87 негізгі орта мектебі
Шы?армашылы? жоба
Та?ырыбы: «?аза?ты? салт-д?ст?рлері»
Орында?ан : 3 «?»сынып о?ушысы Сымайыл Диас
Жетекшісі :Бекмагамбетова Молдыр Елеусиз?ызы
?ара?анды- 2015 ж
I Кіріспе
?лтты? салт-д?ст?рлер - тарихи к?не процесс. К?птеген сал-д?ст?рлер ?лтты? ?лт болып ?алыптасуынан б?рын пайда бол?ан. Сонды?тан ол кейде бірталай ?лттар?а орта? м?нді д?ст?р болып келеді. Мысалы, асар - ?ыр?ыз, ?аза?, ?збек, т?жік, т?рікмен халы?тарына орта? ?те ертеде пайда бол?ан д?ст?р.
Салт-д?ст?р халы?тарды? тіршілік к?сібіне, наным–сеніміне, ?мірге деген к?з?арасына байланысты туып, ?алыптасып, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып, ?згеріп, жа?арып отырады. Оны? жа?а ?о-?амды? ?атынас?а ?айшы келетіндері жойылып, ?мірге ?ажеттілері дамып жа?а ма?ына?а ие болады.
?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері: бала т?рбиесіне байланысты салт-д?ст?рлер, т?рмыс- салт д?ст?рлері, ?леуметтік м?дени салт-д?ст?рлер болып ?ш ?лкен топ?а б?лінеді.
Бала т?рбиесіне байланысты ?дет-??рыптар?а балаы? д?ниеге келген к?нінен бері ж?ргізілетін т?лім-т?рбиелік д?ст?рлерден: шілдехана, с?йінші, бала?а ат ?ою, бесікке салу, ?ыр?ынан шы?ару, тілін дамыту, т?сау кесу, ат?а мінгізу, с?ндет тойы та?ы бас?алары т?рады.
?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етеді. Себебі бала- ?мірді? жал?асы, отбасыны? жеміс берер г?лі, ерлі-зайыптыларды? тіреу-ді?гегі. Сонды?тан да ?аза? хал?ы «Бесіксіз ?йде береке жо?» деп ой топшыла?ан.
II. Зерттеу б?лімі
1.Бала?а ат ?ою
?аза? отбасында баланы? д?ниеге келуіне байланысты ежелден келе жат?ан салт-д?ст?рлері бар. Кейбір д?ст?рлер с?л ?згерген т?рде б?гінге дейін са?тал?ан.
Бала д?ниеге келгеннен кейін атасы мен ?жесі немесе ауыл а?са?алы бала?а ат ?ояды. Дін басы бол?анды?тан кейде баланы? атын молда ?оятын бол?ан.
Ат ?оюшы адам баланы? ??ла?ына: «Сені? аты? .(баланы? аты айтылды)» деп, ?ш рет ?айталайды. Ат ты?да?ан кезде т?рлі ырымдар, т?сініктер, тілектер ескеріледі. Ата-аналар бала есіміні? ма?ыналы, ?рі к?ркем бол?анын ?алайды.
?л бала к?тіп ж?рген ?ке-шешесі кезекті ?ызына «?лбосын (?л болсын)» деп ат ?ояды. Тілегені орында?ы ата-аналар балаларына: «?уаныш», «??дайберген», «К?нтуды» деген есімдер береді.
2.Шілдехана
Шілдехана - жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне арнал?ан той. О?ан к?бінесе жастар жиналады. Олар шілдехана?а арнайы ша?ырумен де, ша?ырусыз да келе береді. Б?л тойда «Бала?ызды? бауы берік болсын!» деген ??тты?тау айтылады. ?она?тар та? ат?анша домбыра тартып, ?ле? айтады. Т?рлі ойын-сауы?тар ?йымдастарады. Ж?мба?, жа?ылтпаш айтысып, жарысады.
Же?гендері отбасыны? сый-??рметіне б?ленеді. Шілдехана-баланы жын-шайтаннан ?ор?ап, к?зетуден пайда бол?ан д?ст?р. Сонды?тан шілдехананы кейде «шілдек?зет» деп те ата?ан. Шілдекк?зет кейде ?ш к?нге дейін созыл?ан.
3.Бесікке салу
Шілдехана ?ткеннен кейін баланы? ?ке –шешесі бесік тойын жасайды. А?аштан жасал?ан бесікті баланы? на?ашылары немесе жасы ?лкен, ?адірлі аналарды? бірі, сый?а береді.Оны? себебі с?би де к?п балалы бол-сын деген тілекпен байланысты.Ба-ланы бесікке салу р?сімін бесік сыйла?ан ана?а тапсырады.
Е? алдымен бесікке салушы ?йел бесікті? ?зін жын-шайтандарды ?уу ?шін, т?рлі иістерден арылту ?шін отпен аластап шы?ады. Содан кейін к?рпешелер мен жасты?шаларды баптап салады.Баланы жат?ызып, б?лейді.?олбау, белбеу ж?не ая?баумен тартып байлап ?ояды. ?йел тілектерін айта отырып бесікті? ?стіне алдымен к?рпе жабады. Бала халы?шыл болсын деп тон, шапан жабады, ат жалын тартып мінсін деп ?амшы іледі, к?з тимесін деп т?мар та?ады, ?ырандай к?реген болсын деп б?ркітті? т?я?ын байлайды.
Той?а келгендер шашу шашып, бала?а батасын береді.
4.?ыр?ынан шы?ару
Ту?анына ?ыры? к?н тол?анда баланы ?ыр?ынан шы?арады. ?ыры? к?н ?ткеннен кейін баланы? ?мірінде жа?а кезе? басталады деп есептеледі. ?аза? хал?ыны? ??ымында «?ыры? саны»-?асиетті сандарды? бірі.
?ыр?ынан шы?ару?а жинал?ан ?йелдер бала-ны те?ге, са?иналар салын?ан тегешке шо-мылдырады. ?йелдерді? ?лкен «Отыз омырт?а? жылдам бекісін, ?ыры? ?абыр?а? жылдам ?атсын» деп, баланы? ?стіне ?ыры? ?асы? су ??я-ды. Са?иналарды баланы шолылдыру?а ?атыс?ан ?йелдер б?ліседі.
Келесі кезекте баланы? шашын, тырна?ын ала-ды.Шашын ш?берекке т?йіп, киіміні? иы?ына ?адай-ды.Тырна?ын адам баспайтын жерге к?меді.
Бала ?ыр?ынан шы??ан?а дейін киген ит жей-десіне т?ттілерді т?йіп, итті? мойнына байлап ?оя береді.Балалар итті ?уып жетіп, т?ттілерді б?ліседі.
Баланы ?ыр?ынан шы?ару д?ст?рін бесік тойы-мен бірге ?ткізу жиі кездеседі.
5.Т?саукесер
Т?сау кесу – с?би ?аз т?р?аннан кейін тез, жы?ылмай, с?рінбей ж?ріп кетсін, болаша?ы жар?ын болсын деген тілекпен жасалатын д?с-т?р. Арнайы дайындал?ан алажіппен баланы? ая-?ын т?сап байлайды. Ала жіппен т?сауды? негі-зінде «Болаша?та бала ешкімні? ала жібін атта-масын!» деген тілек бар. Жіпті ?адірлі, ісі ал?а басып т?р?ан, ?рі жылдам, с?рінбей ж?ретін адам кеседі. Б?л бала осы адам?а тартсын деген тілектен ту?ан р?сім. Т?сау кесуші ?ткір ?айшы-мен ала жіпті кесіп жатып:
-?аз-?аз, балам, ?аз, балам
?адам бассан, м?з болам.
К?рмеуінді шешейін,
Т?сауі?ды кесейін, -деп жырлайды. Т?сау кес-кен ?йелге баланы? ?ке-шешесі арнайы сыйлы? бере-ді.Т?сауы кесілген баланы екі адам екі адам екі ?олынан ?стап тез ж?гіртеді.
Баланы? ал?аш?ы ?адамына арнал?ан той ?ызу ??гімемен, ?н-к?ймен жал?асады.
III. ?орытынды
?рпа? т?рбиесі–келешек ?о?ам м?рагерлерін т?рбиелеу ісі. Ол мемлекетік ма?ызы зор, аса жауапты іс. Дені сау, сезімі сергек, а?ыл-ойы жетілген «сегіз ?ырлы, бір сырлы » абзал азамат ?сіру ісі хал?ымызды? ?асырлар бой?ы ой-арманы болып келеді. Осы арман дене, а?ыл-ой, адамгершілік, к?сіптік ж?не эстетикалы? т?рбиені? т?рлері ар?ылы ?рпа?тан-?рпа??а заманалар бойы халы?ты? салт-д?ст?рлер мен?дет-??рыптарда марапатта-лып, сі?іріліп, іске асырылып отырды.
Сонымен, б?л жобада осыншама халы? м?расы-ны? ішінен адам тіршілігіне байланысты к?не ж?не б?гінгі к?нні? салт - д?ст?рлеріні? негіздері ?ана с?з болды.
Салт-д?ст?р, ?дет-??рып халы?ты? рухани ?зегі, тіліні? тірегі, м?дениетіні? ар?ауы. ?асырдан–?асыр?а, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып келе жат?ан ата д?ст?ріні? желісін ?збей хал?ымызды? асыл м?расы ретінде ба?алап, оларды к?зді? ?арашы?ындай са?-тап, ілгері дамытып отыру ?ркенді де ?негелі іс.
Д?ст?р, салт ?ашан да адам ?иялынан туын-дап, заман а?ымына ?арай байып, мазм?ны тере?деп отырады. Сонды?тан б??ан осы т?р?ыдан ?ара?ан д?рыс. ?ркім керектісін, к??іліне ?на?анын, к?кейіне ?он?анын ?абылдап, іс ж?зінде ?олданса, оны ?лты-мызды? озы? салт-д?ст?рімен байланыстырып, ба-йытып мазм?ндандыра т?ссе, н?р ?стіне –н?р.
?олданыл?ан ?дебиеттер:
1. ?аза? хал?ыны? салт –д?ст?рлері:
Алматы «Рауан» 1994 - 3. 6. 7. 10. 11. 209 беттер.
2.«Казахи»историко-этнографическое исследование:
Алматы «Казахстан» 1995 - 3. 116. 117. 276. 286 беттер.
3. «Сен білесі? бе?» атты тарихи-этнографиялы? кітап. «Аруна» 2001 - 1-11 беттер.
Орындаған : 3 «Ә»сынып оқушысы Сымайыл Диас
Ұлттық салт-дәстүрлер - тарихи көне процесс. Көптеген сал-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуынан бұрын пайда болған. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Мысалы, асар - қырғыз, қазақ, өзбек, тәжік, түрікмен халықтарына ортақ өте ертеде пайда болған дәстүр.
