?аза? ертегілеріні? ??ндылы?ы ?ылыми зерттеу ж?мысы

«Қостанай облысы,Арқалық қаласы әкімдігінің білім бөлімі» ММ

Ахмет Байтұрсынов атындағы толық ұзартылған күн тобымен жұмыс жасайтын бастауыш гимназия

Тақырыбы: «Қазақ ертегілерінің құндылығы»

1-4 сыныптар

1-секция- қазақ тілі және әдебиет

Орындаған :Тұрысбекова Мадина Қайырқызы

4 «А» сынып оқушысы, А.Байтұрсынов атындағы бастауыш гимназия

Арқалық қаласы, Қостанай облысы

Ғылыми жетекшісі: Курманкулова Н.С. бастауыш сынып мұғалімі.

Ғылыми кеңесші: Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының «Қазақ, орыс тілдері және әдебиеті» кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты Рахметова Б.А:

Арқалық қаласы

2014 жыл

Мазмұны:

КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------4

І. Қазақ ертегілерінің түрлері-----------------------------------------------5

1.1 Қиял-ғажайып ертегілер-------------------------------------------------5

1.2 Хайуанаттар туралы ертегілер ----------------------------------------8

1.3 Шыншыл ертегілер ___________________________________9

ІІ. Менің ертегім_________________________________________14

ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------------------------------------16

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------------------17

Аннотация

Халқымыздың бай да мазмұнды әдеби –мәдени мұрасы өткен ғасырлардағы өмір сүрген ата-бабаларымыздың өмірнен түсінік береді.Зертеу жұмысында халық ауыз әдебиетінің жанрлық ерекшеліктерін ажыратады.

Ахмет Байтұрсынов атындағы бастауыш гимназиясының

4 «а» сынып оқушысы Тұрысбекова Мадина Қайырқызының

« Қазақ ертегілерінің құндылығы» атты зерттеу жұмысына

П І К І Р

Оқушының сөйлеу тілін дамытатын, ойлауы мен қиялын шарықтататын қызықты да тартымды пәндердің бірі – әдебиеттік оқу. Тіл байлығының аздығы оқушылардың өз ойын ауызша және жазбаша дәл, жүйелі, ықшамды етіп жеткізуіне қиындық келтіреді. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу тілін, сөздік қорын дамытуда кітап оқуға деген қызығушылығын оятуда халық ауыз әдебиеті үлгілері ішінде ертегілердің алатын орны ерекше. Ертегілердің тілі де, ойы да жинақы. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, мазмұнын жылдам меңгереді. Зерттеу жұмысының мақсаты : бастауыш сынып оқушыларының ойлау, тіл байлығын танымдық, шығармашылық қабілеттерін « Қазақ ертегілерінің құндылығын» оқи отырып дамыту. Өз зертеу жұмысында оқушы ертегілердің түрлеріне, құрылымдарына тоқталып,т олық мағлұмат берген. Ертегілердің сипаты, қандай мақсатта жазылғандығын атап көрсете отырып,оқушы өз ойынан шығармашыл ертегілері құрастырып отырған .

Мадина Қайырқызының «Қазақ ертегілерінің құндылығы» тақырыбында жазылған жоба жұмысын алдағы уақытта бастауыш сынып оқушыларына көмекші құрал ретінде пайдалануға, факультатив сабақтарға қолдануға болады. Бұл жұмыс тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беруде, тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық әдеби қазына. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшілігі оның мазмұнының сипатынан көрінеді. Ертегілердің түрлерін оқу арқылы оқырман өз өміріне сабақ боларлық үлгі ала отырып, сахналық қойылымдарда көрністі барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндауға ұмтылады.

Қорыта айтқанда халық үшін өткен өмірдің бәрі-дастан, болашаққа бәрі арман. Асыл тастан, өнер жастан шығады дегендей жас зерттеуші Мәдинанның жұмысына «өте жақсы» деп бағалауға болады.

Жобаның негізгі мақсаты:

1.Бала тәрбиесінде ертегінің рөлін анықтау;

2.Алтын қазынамыз бен мәдениетіміздің құндылығын көрсету.

3.Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйрету, баланың рухын, қиялын тәрбиелеу.

Қазақ ертегілері арқылы мейірімділікке, адалдыққа,әділеттілікке, еңбек сүйгіштікке, тазалыққа, достыққа, әдептілікке үйрету.

Кіріспе:

Ертегі –ауыз әдебиетінің ерте заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің «Бұрынғы өткен заманда, ерте-ерте, ертеде» деп басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес. Ертегілерде халық басынан кешкен, ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші халықтың тұрмыс –тіршілігі, әдет-ғұрпы, елдік тарихы, қилы-қилы асулары, арман-мұраты бейнеленген.

Барлық елдің ауыз әдебиетінен мол орын алған және халықтың жазу-сызу өнері болмаған кезінде ауызша шығарылған күрделі шығармасының бір түрі –ертегілер. Ертегілер көбінесе, қара сөз ретінде айтылатындықтан, оны халықтың ерте заманда шығарған көркем әңгімесі деп қараймыз.

Өзектілігі: тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық әдеби қазына. Ертегінің бүкіл жанрлық ерекшілігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегігілік прозаның басты міндеті –сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек, ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегінің композициясы бас қаһарманды дәріптеуге бағытталады, сөйтіп ол белгілі бір сұлба бойынша құрылады. Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, көркем шарттылықтың міндеттілігі, ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы.

Құрылымы: Ертегінің поэтикасы мен композициясы көркем әрі жүйелі. Композициясы бірнеше бөлшектен тұрады: бастама- эпикалық баяндау – аяқтау.

Бастама, әдетте, өлең немесе ұйқасқан проза түрінде бас кейіпкердің ата-анасы, оның дүниеге келуі туралы айтып, тыңдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады.

Эпикалық баяндау қаһарманның өсуін, үйлену тарихын, оның бастан кешкендерін әңгімелейді.

Аяқтауда кейіпкердің өзіне лайықты жар тауып, ойлағанын іске асырып, мұратына жеткені баяндалады. Бастама мен аяқтау, көбінесе тұрақты тіркес болып келеді. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап қалған, біздің заманымызға жеткізген.

Өазақ ертгілерінің қай түрі болсада замана елегінен өтіп, халық санасына сіңіп кеткен сюжеттер. Онда бір елден екінші елге ауысып, төл сюжет болып жүрген образдар да аз емес.

І. Қазақ ертегілерінің түрлері.

Ертегілер жанрлық әрі сюжеттік құрамы жағынан әр алуан. Ол іштей бірнеше жанрға бөлінеді.

Қазақ ертегілерін ұлы жазушы, әдебиет зерттеушісі, драматург, қоғам қайраткері М.Әуезов үш жанрға бөледі:

1.Қиял-ғажайып ертегілер.

2. Хайуанаттар жайлы ертегілер.

3.Шыншыл ертегілер.

Осы ертегілердің ішінде ең көнесі, әрі оқырманын баурап өзімен жетелей түсетін ертегілерге – қиял ғажайып ертегілер жатады. Бұл ертегілерде табиғаттың тұңғиық сырларын әлі танымаған адам ойының сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам, жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп армандаған халық қиялы бейнелеген.

Сол дүниеде жақсылық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы күштер арасында өрбиді.

І.І Қиял-ғажайып ертегілері.

Қиял-ғажайып ертегілер тым ерте замандарда, адам табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көріністері аздау болады. Күн, ай, от судың жойқын күштерінің сырына түсінбеген алғашқы қауым адамары табиғатқа сиынып, табынған, бірінен қорықса, бірін қастерлеген. Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар деп ұққан. Мұндай сенім үнді, грек, араб елдерінде көбірек сақталған. Аңшылық салты өмір сахнасынан шыққан кезде адамдар аң-құстардың сырын танып біліп, олар жайында сан-салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар матриархат дәуірінің ұғым-нанымдары болмақ. Аңшылық кәсіп ер адамдардың әрекетімен көбірек байланысты болғандықтан, алғашқы ру қоғамының сал-санасы қалыптасқан. Бұл кезеңде туған қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жат барлық күштермен күресушілер-мергендер, батырлар болып көрінеді.

Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған. Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілер осы ізде туған. Мұндай ертегілерде реалдық адам образдары мен мифтік образдар қаз қатар суреттеледі. Ондай сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері – «Ер Төстік», «Еділ мен Жайық», «Құла мерген», «Алман мен Жоламан», «Күн астындағңы Күнікей қыз», «Алтын сақа», «Керқұла атты Кендебай», т.б.

Кейбір ертегілерде де ат иемдену, мал асыраудың іздері де айқын байқалады. Малшылық кәсіптің өзі аңшылық дәуірінен басталған еді, Ертегілерде бұрынғы магиялық ұғым, матриархат дәуірінің салт-санасына қарсы күрес бастайтын Ерназарлар емес, Ер Төстіктер. Көп жайда олардың аты да жоқ, тек «тазша бала» деп аталады.

Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін мифтік образдардың бірі – жалмауыз кемпір. «Еділ-Жайық» ертегісінде ол адамға үстемдік етсе, «Алтын сақада» баладан жеңіліс табады. Жалмауыз кемпір табиғатының өзінде де елеулі өзгерістер бар. Мысалы, матриархат дәуірінде өндіріс күштері төменгі дәрежеде болғандықтан, адам етін жеу, алпысқа келген әкені өлтіру үрдіс болған. Оның ізі «Еділ мен Жайық» ертегісінде бар. Ондағы жалмауыз қора-қора малы болса да, адам етін жейді.

Кенже туған эпостық жырлар мен қазақ ертегілерінде олар жалмауыз емес, патриархат дәуірінің батыр, мергендеріне қарсы күресіп жүретін, төтелей қауіптен гқрі айла сиқыры көп, адамды алдаусыраты келіп қолға түсіретін хандардың қол шоқпары ретінде көріне бастайды. Бұл кездегі аты- мыстан.

Ер Төстік, Кендебай, Аламан,Желім батырдың өзі ең алдымен аталық қоғамның ұйытқысы болған жұбайлық өмір, отбасы үшін күреседі. Олардың жаулары әр салалы болып, табиғат, жалмауыз кемпір, диюлер, тіпті хандар ортасынан да табылып отырады.Мысалы, Аламанның алтын шашты әйелін хан мыстанды жұмсап қолға түсіреді. «Құла мерген» ертегісінде жұбайлы некенің ұйытқысын бұзушыдәулер болса да,мерген батырлар адамға жат барлық күштерді жеңіп отырады. Осы күресте ертегінің басты кейіпкеріне болысып, достық ықылас көрсететін жаңа кейіпкерлер туады. Олар: Таусоғар, Желаяқ, Көлтауысар,Саққұлақ.Бұлар көбіне адам тұлғасында көрінетін ертегі кейіпкерлері. Олар ертегінің бас қаһармандарына ұзақ сапарларға шыққанда ғана қосылып, көбіне қыз ұзату үстінде бәйге, күресте көрінеді.

Адам әрекеті күшейген сайын оның достары да; самұрық құс, еңбекшіл құмырсқа болып келеді. Адамның киелі күш екенін айту үшін ертегі күміс кездік, семсер,садақ сияқты сиқырлы құралдарды адам бойына телиді. Бұл темір қолданудың қуатын көрсету болмақ.

Өмір ілгер ібасқан сайын, ит,түлкінің де қызметі жіктеле бастайды. Мысалы, «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегісіндегі көк төбет адама жейтін болса, «Алтын сақадағы» иттер адамның досы. Кейде пері қыздарының өзі де өз сиқырларын адам пайдасына, яғни батырға көмек ретінде қолданады. Оған Күнікей қыздың ханды қасқырға, уәзірлерді түлкіге айналдыруы куә. Адам енді тілсіз күштердің, түрлі түспен тұлғаға ене алатын сиқырмен де жан салып күреседі. Табиғат сырын танып, білу тереңдей түседі. Қиял-ғажайып ойлаудың астарында табиғат сырларына үңілсем, өмір құбылыстарын, адам әрекетін еңбек үстінде танудың белгілері бар.

Сонымен, қиял-ғажайып образдар табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген кезіндегі ой-нанымдарының таңбасы басым дейміз. Оны бірде ертегі мазмұнындағы қайшылық десек, бірде образдық ойдың фольклорға тән жемісі деп білеміз. М.Іуезов сөзмен айтар болсақ, халық қиялы сан-алуан ғажайып образдарды ойлап шығарып, солар арқылы табиғат сырын, өмір мақсатын танып білуге тырысқан.

Ескішілдік пен жаңашылдық арасындағы қарама-қайшылықты білдіретін қиял-ғажайып ертегілерге: «Алтын сақа», «Күн астындағы Күнікей қыз», «Жерден шыққан Желім батыр», «Ұшар ханның баласы», «Аламан мен Жоламан», «Керқұла атты Кендебай», «Ер Төстік», «Еділ - Жайық».

«Алтын сақа» ертегісінен бақташылық өмір суреті көрініс тапқан. Ішінде тотемдік ұғым да бар. Мысалы, жалмауыз кемпір қуып жеткенде, екі түлкі келіп, бірі оның тісін, бірі кетпенін алып кетеді. Баланың сәлемін қарғалар емес, қарлығаш қана оның бес төбетіне жеткізеді. Бес төбет жалмауыз кемпірді де,оның артынан іздеп келген қызын да өлтіреді.

Осы сарын «Сырттандар» ертегісінде тіпті айқын. Асылы бұл ертегі бөрі,ит тотемін символдау болса керек. Мұндай ертегілер қазақ фольклорында аз емес.

«Желім батыр», «Күн астындағы Күнікей қыз» ертгілерінде тартыс жұбайлы неке жолындағы күреске негізделген. Алғашқы ертегіде кемпірдің үш баласы болады. Олардың екеуі өліп, кіші баласы дәуді жеңеді.Құдыққа жауып тастаған дәумен шешесінің көңілі жарасып, содан желім батыр туады.

Жерден шығу ертегідегі Тесік тау аңызын меңзейді. Түрік қағанаты кезінде Могилан өзінің алтынын киік, тай, қой, бұзау түрінде құйғызып, шатыр астындағы көгалға малша тұрғызып қоятын болған. Күнікей ертегісіндегі алтын мүйіз киік, «Бозінгендегі» басы алтын, құйрығы күміс бота Түрік қағанаты заманында туған.

Аламан мен Жоламан, Құла мергендер ылғи дәу, мыстандармен күреседі. Осы мазмұндас қиял-ғажайып ертегілерде қала, қамал, зындан, оқиғасы жиі кездеседі.

«Ұшар ханның үш баласы» ертегісінде айдаһар тотемінің ізі бар.Мұндай қиял-ғажайып шығыс ертегілерінде көп болса да, бұл ертегі қазақтың төл ұғымынан туған. Айдаһардан қызды аршалап қалу батырлар жырында да кездесіп қалады. Ертегідегі Жандыбатыр пері қызын іздеп, екі айдаһарды, көлтауысар дәуді өлтіріп, Зәузәмір дейтін пері қызын алады. Тартыс жұбайлық некенің орнгу кезеңінен хабар береді. Мұндағы балаға болысатын жұлдызшы, кітапшы, суға түскен семсерді табатын дәулер,Желаяқтар сияқты адамға дос. Ескілік дәуірінен мыстан мен Сары өзенді шайқайтын дәу бар.

Қиял-ғажайып ертегілердің басты қаһарманы- мерген балалар.Олар бірде кемпір мен шал, бірде бай, бірде хан баласы, кейде атасы жоқ, тек кемпір баласы болып келеді. Кендебай Қазанғап деген кедейдің баласы.Ол пері патшасына тұтқын болған Мергенбайды құтқарып, пері қызына үйленеді. Оның жолындағы бөгет –жеті басты дәу, арыстан, жалмауыз кемпір, ең үлкені – адам перісі. Мүнің бәрі де ойдан шығарылған. Қиял-ғажайып ертегілерде ат иемдену, мал шаруашылығы көрініс тапқан. Құйрығы алтын, жүні құндыз құлындар да ойдан, қиялдап шығарылған. Мұндай ертегілерде жақсылық пен жамандық кһбіне табиғат пен адам арасындағы тартыстарға құрылған.

Тылсымдау, сиқырлау, жәділеу, самұрықпен ұшу, теңіз кешу, айдаһармен алысу, жеті басты жалмауыз, адам жейтін кемпірлер үнді ертегілерінен алынған ба дейміз.

«Ер Төстік» ертегісі – қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінің ішінде эпизм мен лиризмнің ұштасуына негізделген, барлық белгілері қазақтың өз ұғымындарына тән көркем де салалы үлгісі – «Ер Төстік» сюжеті. Мұны ең алғаш рет 1896 жылы Г.Н.Потанин Көкшетаудағы Шоқанның әкесі Шыңғыс ауылына барғанда жазып алған. Ертегіде драматизм мен ерлік ғажап ұштасқан.Дағдылы ертегілерде адам тағдырын, оның басына түскен қайғыны дәл осы дәрежеде көрсету кездесе бермейді.Тіршілік суретін көрсету жағынан ертегіде көптеген жаңашыл көзқарастар бар. Оның сюжетінде мал шаруашылығының басы болған Құба інген, жұбайлы некенің бастапқы үлгісі Кенжекей, Тайбурыл мен Байшұбардың атасындай болған батыр аты-Шалқұйрық, батырлар символынан саналған сауыт-Ақсырмал бейнелері мен атаулары арғы-бергі дәуірлер сюжетін жалғастырып тұрады. Ертегінің тақырыбы бір ғана Ер Төстіктің жалмауыз кемпір, жер астындағы жылан патшасы, Темірхан, кеще хандармен күресіне құрылмай, көбіне ерлер басқарған ру қауымының туып, нығаю кезеңінде жұбайлы өмірдің орнығуына негізделген. Ертегі бірнеше заманның суретін береді. Ондағы салт-сана, түрліше нанымдар ғана емес, аңшылық, мал бағуға бет бұру суреттері де соны. Ерназардың тоғыз ұлын үйлендіру оқиғасынан да осы жайлар байқалады. Әңгіме Төстіктің тоғыз ұлдан бір төбе, Кенжекейдің тоғыз қыздан бір төбе болып туғандығында ғана емес, сол тоғыз ұлдың бір үйден, тоғыз қыздың бір үйден шығуында.Ертегінің дәл осы тұсы ежелгі грек жұртының данаилер туралы аңыздарына ұқсас.Онда елу ұл бір үйден, елу қыз бір үйден шығады. Ру қоғамында бұл салт өзгереді.

ЕрТөстік ертегісі қиял ғажайыпқа толы ертегі.

І.І. Хайуанаттар туралы ертегілер.

Қиял-ғажайып ертегілерден кенже туған, тақырыбы жан-жануарлар туралы болса да, реалистік сипаты бар қазақ ертегілерінің бір саласын хайуанаттар жайындағы ертегілер дейміз. «Қазақ ертегілерінің» бірінші томына бұл тақырыптағы ертегіден он үш, екінші томына жиырма бес ертегі енген еді. Бүгінде бұл ертегілер барынша толық күйінде жарық көріп отыр. Олардың өзін мал шаруашылығына («Бозінген») және хайуанаттарға байланысты туған («Сырттандар», «Арыстан мен түлкі») ертегілер деп екі салаға бөлеміз. Соңғысында араб, үнді жұртының «Мың бір түн», «Қалила мен Димна», «Тотынама» сияқты сюжеттерінен алынған ертегілер де бар.

Қазақтың бақташылық өмірінен туған ғажап ертегілердің бірі — «Бозінген». Мұндағы Бағланбай малының құты болған Бозінгенді тумады деп, бір шал мен кемпірге бақтырады. Бозінген басы алтын, құйрығы күміс бота туғанда, кемпір мен шал інгенді бір керуеншілерге сатып жіберіп, ботасын алып қалады. Қысқа ғана ертегінің көп жері ботасын жоқтап жылаған Бозінгенпіц зарлы сөздеріне құрылған. Бағланбайдың екі баласы Бозінгеннің даусын танып, оны ботасына қосады. Малды, әсіресе түйе түлігін қасиет тұтқан қазақ халқы бұл тұста ботасын сүйген Бозінгенді үлкен образға айналдырған.

Бозінгеннің зары — монолог түрінде берілген. Онысы — жоқтау:

Жаралғаннан жасымнан, Үстіме кілем жамылдым.

Күйіп, жанып сабылдым. Көрер күнім бар ма екен.

Тарттым азап бала үшін, Мен ботамды сағындым.

Бұдан әрі өзі жат қолына түскен Бозінген ұшқан құстардан, түнде жортқан жапалақтан ботасының дерегін сұрайды. Иесі түйені құтқарып, ботасын алып келе жатқанда да Бозінген оны көруге асығып, адамша мұңданып, көз жасын төгеді. Малды қадір тұтқан қазақ ұғымында түйенің бала сүюі адамға ұқсас болып шығады.

Мал күту мен еңбек мәнін биік бағалайтын «Қотыр торғай», «Кім күшті?», «Қуыршақ» сияқты жас балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса қызық, тартымды. «Кім күшті?» ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын қырғауыл, одан жаңбыр, жер, шөп, тоқты, касқырдың, осылардың бәрінен оқтың күшті екенін айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқаннанін қазып, алты батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа күшті болып шыгады. Өйткені ол - еңбек сүйгіш, ұйымшыл. «Тепең көк» ертегісінде сараң байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз кок тай олжа түсіреді.

Ауырып жатқан кемпір-шалға дәрі шөп іздеп шығатын қошқар мен теке- кедейдің сүйенер қолқанаты. Олар жолай түрлі жыртқыш аңдарга жем бола жаздаса да, дәрі шөптерді тауып келіп, өз иелерін ажалдан құтқарады. «Мақта қыз бен мысық» ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан-ақ сол тірлікті қадірлей бастайды. Қазақ ертегілерінде төрт түлік мал адамның құты, досы, тірегі ретінде суреттеледі.

Қазақ фольклорында жабайы аңдар жөнінде айтылатын ертегілер де көп. Оның көркем үлгілері «Қазақ ертегілерінде» жарияланып келеді. Тақырыбы жағынан күлдіргілеу болып келетін бұл ертегілер:«Түлкі, қойшы, аю», «Түлкі мен бөдене», «Арыстан мен түлкі»т.б. көп жайда түрлі аңдар мінезін танытып қана қоймай, сол мінездер арқылы қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті де көрсетеді. Қу түлкіге, ақымақ арыстанга халық ертегілері сықақ, сын қолданған. Кейде бұл ертегілерді қара сөзбен айтылған мысал десе де болғандай. Бұл реттен «Түйе, арыстан, қасқыр мен түлкі» ертегісінің айтары тіпті терең. Түйе еңбекшілер образын берсе, түлкі, қасқыр, арыстан - қанаушылар бейнесін суреттейді.

Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды. «Мақта қыз» бен «Қотыр торгай» оқиғалары еңбекпен тікелей байланысып жатады. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай ешкіге шағады, шеңгелді ешкі жейді. Тілін алмаған ешкіні қасқырға шағады, сөйтіп торғай екеш торғай да озінің кегін жоқтайды. Мұның айтары — нашарға қиянат жасама, озіңнен зор шықса, көзің шығар деген әділет идеясы болмақ. Тым кішкене құйыршықтың өзі де әділет адамы, батыр, «Бозінген», «Тепең көк» ертегілері тірліктің қамып айтады.

Хайуанаттар ертегілерінде сатира сарыны да бар. Мысалы, «Түлкі мен маймыл» ертегісінде маймылдың ақымақтығы, түлкінің қулығы дәріптеледі. Маймыл — баққұмар, ол патша болсам дейді. Соны түлкі қақпанға түсіріп, «басыңа тепкілесең кетпейтін бақ қонды» деп мазақ

етеді. Түлкі қай елде болса да ақылды, қу аң саналған. «Түлкі мен қасқыр» ертегісінде қорқау қасқыр қыс айында түлкіден балық алып жемек болса, ол «балық өзенде көп, суға құйрығыңды салып отырсаң, балыққа молығасың» дейді. Қасқырдың құйрығы мұзға қатып қалып, суатқа келген шаруалардан таяқ жейді, құйрығы мұзда қалады. Қасқыр — қорқаулау, ақылсыздау аң. «Кәрі арыстан» ертегісінде сол тойымсыз қасқырдың өзіне де зауал туады. Арыстаи қартайып, жүре алмайтын болған кезде, патшамыздың көңілін сұраймыз деп барлық аңдар келеді. Келмегені қасқыр болыпты. Түлкі оны арыстанға шағып, мерт қылады. «Түлкім, түлкім, тілімді жеші» деген арыстанға, ол: «Амандық болса, көтеншегіңді де жермін»,— дейді.

Арыстан образында хан, патшалардың да сыны бар. Осы ретпен хайуанаттар жөніндегі ертегілердің аяғы шыншыл ертегілермен жалғасып келеді.

Халықтың мегзеп отырғаны бір ғана аңдар арасындағы жайлар емес, әлеумет өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу — күнкөріс, өмір сүрудің шарты дейтін меже болмақ.

І.ІІ. Шыншыл ертегілер.

Бұл ертегілер — өмір шындығына жақын, ішінде шыншыл адам бейнелері басым. Олар кейде өмір шындығынан алынып, бас қаһармандары патша, уәзір, хан болып келеді. Мысалы, «Хан мен уәзір», «Өнеге», «Ақылды етікші» ертегілерінің бас кейіпкерлер күндіз тақта отырса, түнде үстіне жаман киім киіп, шаһар аралап жүретін патша мен оның уәзірлері. Мұндай ертегілерде хан әділ болып көрінеді. Бірақ көп жайда патшалар жауыз адам ретінде суреттеледі. Мысалы, «Ақылды етікші» ертегісінде хан ешкім өз пайдасын ойлап еңбек істемесін деп бұйрық береді. Мұнысы күндіз-түні етік тігіп, бала- шағасын зорға асырап жүрген етікші еңбек адамдарына тиімсіз, бұл бұйрығы ақылсыз ханның ісі дейді.

Бізге шыншыл-реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары мәндірек. Мұндай ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт, қаңбақ шал, тоғыз Тоңқылдақтан зорлық көретін Шіңкілдек, айлалы тазша, қойшы, кедей, жауыз бай, сұғанақ молда, тойымсыз ұры болып келеді. Олардың көбісі — халық ортасынан шыққан қарапайым адамдар. Көптеген ертегілердің рухында сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен жақсылықтың аңғарынан біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам оміріндегі теңсіздік суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-мүдделерін де жақсы байқаймыз. Қазақтың реалистік ертегілерінің ең жақсыларының бірі — «Алпысқа келгеннен ақыл сұра» сюжеті болуға тиіс. Бұрын жұрт өзінің алпысқа келген әкесіп өлтіретін болса, бұл ертегілердегі ақылды қарт елдің ең қадірлі адамына айналады. Бұл аталық қоғам салтының нығаюын көрсететін құбылыс.

«Жақсылық пен жамандық», «Үш ауыз сөз» ертегілері мінез, мораль тақырыптарына құрылған. Жамандық жаяу келе жатып, Жақсылықтың атын мініп өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын иемдеп, мұратына жетсе, ақылсыз Жамандық қасқыр мен арыстанға жем болады.

«Үш ауыз сөз» ертегісінде жас жігіт ақылды қарияға бір үйір жылқы беріп «суын ішкен құдыққа түкірме», «оң қолың ұрысса, сол қолың арашашы болсын», «ертеңгі асты тастама» дейтін үш ауыз өсиет үйренеді. Бала елден кетіп, бір ханға қызметке тұрады. Оған хан әйелі ғашық болып, мазасын алады. Бала әйелдің дегеніне көнбеген соң, әйел баланы ханға жамандайды. Хан баланы ертеңгісін от жағарларға жұмсап: «Кім бұрын келсе, соны пешке тығып жіберіңдер» деп әмір береді.

Таңертең қабын арқалап бара жатқан балаға бір кемпір жолығып, ертеңгі асты татып кет дейді. Сол екі арада баланы көргісі келіп пешханаға келген ханымды от жағарлар өртеп жібереді. Сөйтіп бала бір өлімнен аман қалады, мұрат-мақсатына жетеді.

«Екі жетім» ертегісінде өгей шешенің қиянаты, «Ұр тоқпақ» ертегісінде ұрылардың өзі ұратын тоқпақтың астында қалғаны суреттеледі. «Ұрлық түбі — қорлық» деген ғибрат осыдан келіп шығады.

Шыншыл-реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан шығады. Мұның ғажап үлгісі — «Аязби». Хан өзінің қырық уәзіріне адамның, құстың және шөптің жаманын тауып әкеліңдер дегенде, адамның жаманына Аязби ілігеді. Бірақ оның жамандығы ақылында емес, тұрмысында, кедейлігінде. Ақыры ол өз заманының нағыз зерек, ақылды адамы болып шығады. Меңсұлуға үйленіп, хан болады. Ол кісі болғанда да асып-таспайды, «аяз әліңді біл» деп өзіне-өзі ақыл салып отырады. Сондай ақылды да әділ адамға ханның қырық уәзірі қарсы болады. «Аязби» ертегісінде халық үстем тап адамдарын, олардың қараулығы мен ақылсыздығын әжуа еткен.

«Қазақтың реалистік ертегілерінде қоғамның төменгі тобынан шыққан «кішкене қаһармандар» тіпті көп» - дейді орыс жазушысы М.Горький. Олар бірде қаңбақ шал, бойы бір қарыс, Шіңкілдек

түрінде кездессе, бірде хан мен байларды алдап түсіретін тазшалар түрінде әңгімеленеді. Қаттырақ соққан жел ұшырып әкететін қаңбақ шал балық аулайды, еңбек сүйгіш. Бірақ күніне екі балық ауласа, соның бірін түлкі тартып жейді. Ақыры ол өзінің ақыл-айласымен үш дәуді жеңіп шығады, түлкіден де солардың қолымен кек алады.

Күштілерден жапа көрушіні айыруда «Тоғыз Тоңқылдақ — бір Шіңкілдек» ертегісінің айтары көп. Сырт қарағанда қиянат бәйбішенің тоғыз ұлы мен тоқалдан туған Шіңкілдек арасында болатын сияқты. Түптеп келгенде бұл күштілердің әлсіздерге істеген қиянаты болмақ. Әлсіздерге болысу — қазақ ертегілеріне тән халықтық белгілердің бірі.

Қазақ ертегілерінен көрінетін әлсіз образдардың бірі — тазша.

«Тазша бала» ертегісінде бала сараң байдың майын алып, патшаның қазынасына түседі. Бірақ өзін таптырмайды. Сол патшаны мазақ еткен екінші патшаны тұтқындайды. Сөйтіп ол ханның өз істегенін өзіне істейді.

Кейбір тазшалар ханға қырық өтірік айтып, оның қызын алады. Бұлар қу емес, ақылды, шешен тазшалар.

«Үш қу», «Қостаушы мен айтушы», «Бұқай мерген» ертегілерінің қаһармандары көбіне өтірікшілер мен суайттар болып келеді. «Аңқау мен ұры», «Молда мен бай», «Екі еріншек» адам мінезіне құрылған сатиралық ертегілер.

Феодализм дәуірінде туған шыншыл-реалистік ертегілерде хандар образының әлеуметтік-таптық сипаттары айқынырақ. Қай ертегіде болмасын хандар еңбек адамдарына қарсы қойылады. «Итбай хан», «Сұмырай хан», «Қарахан» сияқты реалпстік ертегілерде тарих элементі басым. Сұмырай хан бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін алады. Ел қолында ат-тоны қалмаса да, байлығы таусылмайды. Осыған ыза болған хан маңдайын тәжге соғып құлайды. Ел енді жақсылық болар десе, ол жер-су, құдық менікі деп, бір тамшы су алғандардың басын аламын деп елге қаһарын төгеді. Суды құртқан Сұмырай — «жұт патша» атанады. Бұған Райхан қыз сауал берсе, хан оның қолын кеседі. Қол, құлақ кесу Қытай патшаларының салты. Сол дәстүр осы ертегіден жақсы көрініс тапқан. Ел ханды өлтіріп барып кеңшілікке жетеді.

«Итбай хан» ертегісінде үздіксіз соғыстар зардабы реалистік арнада әңгімеленген. Итбай үш ханмен бірдей соғысады. Елде жетім-жесір көбейеді. Халықтың көз жасы дария болып ағады. Үш жылдай жұт болады. Түнде хан далага шықса, көктен әуен естіледі. Бұл соғыста өлген, ашығып өлген, дарға асылган әруақтар еді. Аспаннан шоқ түсіп жерге у тарайды. Елес қуған патша көлге түсіп өледі.

«Қарахан ертегісінде» хан бейнесі ұнамды пішінде суреттеледі.Қарахан қайырымды, сол үшін оны елі де қадірлейді. Хан қолынан қамшысы түссе, оны қырық уәзірі мен қырық жігіті бірдей аттан түсіп көтереді.

Ертегінің ұғымы бойынша ханда қырық кісінің ақылы болады. Солай деп тұрса да реалистік ертегілер хандарды ақылы кем, халыққа зорлық-зомбылық көрсетуші адам ретінде алады.

Қазақ халқына кең танымал күлдіргі ертегілердің бірі – «Алдар көсе». Бұл сансыз көп сюжеттердің бірінде Алдар көсе Шықбермес Шығайбайдай сараңды әжуалайды. Көп жайда бұқара халық ортасының адамдары хандар мен байлардың қызық олжалайды.Борқасқа мен Боққасқа, ыстық күлше әңгімесі байдың сараңдығын әңгімелейді. Ал Алдарт көсенің шайтанды жеңуі дін ұғымын әжуалау болмақ.

«Екі қу» ертегісінде Қыр қуы мен Сыр қуы өнер сайысына түседі. Жиренше, Аязби, Бекбақайдың билігі жайындағы ертегілерді халық шешендер образын жасайды. Нағыз ақылды адамдар – солар.

«Ақылды қыз» ертегісінде халық саудагерлерді сынайды. Саудагер оның әкесінің отынын түйесімен алса, қыз «ақшаңды қолыңнан бер» деп саудагерді ұтады. М.Әуезов қулар жөніндегі ертегілердің бірқатарында капитализм сыны бар дегеен. Оған шикізат сатушы кедей оқиғасы айғақ. Бұл ертегі Лұқман әкім туралы аңыздан алынса керек. Сол сияқты күніне бір арқа отын сатып, екі күлше алып, оның бірін кедейге беретін Атымтай Жомарт әңгімесі де шығыстан алынған ба дейміз.

«Қаңбақ шал», «Құйыршық», «Тоғыз Тоңқылдақ –бір Шіңкілдек», «Ұр тоқпақ» еретгілері ерте заманнан бері бар. Олар да көп пен аздың, жамандық пен жақсылықтың тартысына құрылған. Зорлықшыл тоғыз Тоңқылдақ, су түбінен қой айдап шығамыз деп қарап болады.

Шыншыл, сыншыл ертегілерде ғибрат, үлгіден гөрі сатира, әжуа, әлеуметтік өмір қайшылықтары көбірек кездеседі. Сол себепті онда қиял-ғажайып және хайуанаттар жөнінде кездесетін балалар ертегілері өте аз болады.

Мен өз жұмысымды өзімнің шығарған ертегіммен аяқтағым келеді.

ІІ. «Менің ертегім».

Ерте, ерте, ертеде бір жарлының ұлы болыпты. Оның әке-шешесі бір сараң байдың малын бағып, қартайған екен. Енді сол байдың малын баласы бағады екен.Бала қиыншылықты көріп ерте есейеді, ақылды болады. Ата-анасы сол баласының еңбегімен тапқан азын-аулақ азықпен әрең күнелтеді екен. Бала таң атқаннан кеш батқанға дейін мал соңында жүреді екен, ойын дегеннің не екенін білмепті. Әке-шешесі баласын уайымдайды екен. Бір күні бала тау етегінде мал бағып жүріп, бір зәулім ағаштың саясында отырғанда, шаршап, көзі ілініп кетеді. Түс көреді, түсіне ақ сақалды қария кіреді. Ол кісі баланың басынан сипап, маңдайынан иіскейді. Бала селт етіп, оянып кетеді. Мал ұзап кеткен екен. Жанындағы таяғына жармасқанда, қолына бір дорба ілінеді.ашып қараса, ішінде жылтыр тастар.Керек болар деп, өзімен бірге ала кетеді.Кешкісін әлгі дорбаны әке-шешесіне көрсетеді. Сөйтсе, ол алтын екен. Олар алтынды сатып, мол байлыққа кенеледі. Әке-шешемді қалай бағамын, анамның ақ сүтін қалай ақтаймын деп жиі ойлайтын бала оқу оқып, ата-анасын бағып, мұратына жетіпті.

Қорытынды:

Ертегі –бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоциялық баға беруі осы дәннен өсіп жетіледі.

Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік жөніндегі толғанулы. естеліктерін өмір бойы сақтайтындай ету керек.

Ертегі –бұл ойлау ләззаты, ал ертегіні ойдан шығара отырып, баланың ойлауға өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы бала өзінің ар-намыс сезімін де орнықтырады.

Ертегі баланың ойын дамытып, қиялын қияға шарықтатады.Қазіргі күні баласына, немересіне ертегі айтып ұйықтататын әже де, ана да аз.

Балалар да ертегі тыңдағысы келмейді, оны оқуға да ынталары жоқ. Халқымыздың, түрлі ұлттардың ертегі кітаптарын барлық жерден, кітапханалардан кездестіреміз. Соларды алып оқысақ, ой-өрісіміз дамып, санамыз жетілер еді. Мені ата-анам ертегілермен сусындатып өсірген. Ең алғашқы ес білген кезімдегі тыңдаған ертегім –«Мақта қыз». Ертегінің суреттері көз алдыма келетін. 5 жасымда ежіктеп өзім оқып шықтым.

Бүгінде балаларға ертегі айта бастасаңыз, не оның өмірімізде алатын орнын айта бастасаңыз: «ертегі тыңдағанша, теледидардан шетелдік мультфильмдерді көргенім немесе компьютер ойындарын ойнағаным жақсы» деп қарсы жауап қайтарады дейді кейбір ата-аналар. Компьютерлік ойындарға әбден әуес болған бала ертегі тыңдап, салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты қайдан үйренсін, ұлттық қасиеттерді бойына қайдан сіңірсін? Бала халық ертегілерін оқи отырып, ұлттың ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап келген салты мен мәдениетінен, тарихынан хабардар болады. Бүгінгінің балалары керісінше, қолдары тисе, компьютердегі сананы улайтын ойындармен уақыт өткізгісі келеді.Қазір жасөспірімдер арасындағы қылмыстың көбеюіне осындар ойындар себепші болып отыр дейді кейбір зертттеушілер. Олар күнделікті ойында көріп, үйренгенін шынайы өмірде қолданып көруге құмартып тұрады. Тіпті, шетелдік мультфильмдердегі кейіпкерлердің сөзін жаттап алып, барлығын жатқа айтып бере алатындай дәрежеге жетіп отыр. «Өрмекші адам», «Бэтмен», «Шрэк», «Мадагаскар» және өзге де шетелдік мультфильмдер телеарналардан жиі көрсетіліп тұрады. Тіпті, қазақ тілінде көруге болады. Тәрбиелік мәні аз мультфильмдердің бала болашағына қалай әсер ететінін ойлап жатқан ешкім жоқ.

Ата-бабадан қалған алтын қазынамыз бен мәдениетімізді, әдебиетімізді баланың санасына сіңіріп отырған ата-аналар, әже-аталар қатары сиреп бара жатыр. Балаға ертегі айтып отыратын уақыттары жоқ, жұмыстан қолдары тимейді немесе кәріс пен түріктің қала берді, үндінің сериалдарын тамашалап, бала ұйықтайтын уақытта өздерімен өздері жүреді. Ертегі оқуға құлықтары да жоқ. Осындай іс-әрекеттерінен ол ата-ананың да бойына ұлттық салт-дәстүріміз, мәдениетіміз сіңбегені білінеді. Бүгінгі бала - ертеңгі ел боашағы. Сондықтан оларджың тағдырына бей-жай қарамай, ұлттық құндылықтарымызды үйретіп өсіргеніміз абзал.

Менің анам керемет ертекші, деп қазақ радиосындағы танымал диктор –Сауық Жақанованы айтады. Мен ол кісінің суретін көрдім және ғаламтордан дауысын естідіи. Анамның айтуынша, 1980-1990 жылдары Сауық Жақанова кешкілік ертегі бастағанда, нағашы атам балаларды отырғызып қойып, тырп еткізбей ертегі тыңдатқызады екен, ертегі біткен соң, мазмұны бойынша сұрақтар қояды екен. Анам сол сәттерді, ертегі айтатын әкесін жиі аңсайтынын айтады.

Мен анам ертегі айтып жатқанда, ұйықтап кетемін. Түсіме ертегі кейіпкерлері кіреді.

Барлық балалар ертегі кейіпкерлеріне ұқсағылары келеді, мен де ертегілердегі ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, ақылына көркі сай, қыпша белді, ұзын бұрымды,шолпысы сылдырлаған, шаһар жұртын аузына қаратқан ақылды ертегі кейіпкері болғым келеді.

Қорытындылай айтқанда, ертегілер біздің қиялымызға қанат бітіріп, армандарымызды асқақтатады ,өмірге құлшындырып, жаңалық ашуға жігерлендіреді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақ ертегілері 1том

2. Қазақ ертегілері 2 том

3. Қазақ фольклорының тарихы Ә.Қоңыратбаев

4. Айгөлек журналы

5. Балдырған журналы

13