Ыдыктыг байырлалывыс – ынак шагаавыс

«Ыдыктыг байырлалывыс – ынак шагаавыс»

Аас чогаалы – эртиневис

Тема: Улустун аас чогаалынга аалдарже аян-чорук.

Сорулгазы: Улустун аас чогаалынга даянып алгаш, уругларны чараш чугаага ооредип, дыл-домаа чечен-мерген, тывынгыр, сагынгыр болурунга, база ол ышкаш аас чогаалды дамчыштыр уругларны кижизиг аажы-чанга ооредип, чоннун чаагай чараш чанчылдарынга кижизидер.

Дерилгези: улегер домактар, чуруктар, тывызыктар, дурген чугаа.

Чорудуу.

1. Организастыг кезээ.

2.  Беседа. «Ыдыктыг байырлалывыс – ынак шагаавыс».

Шагаа – Чоон Азиянын барык бугу улузунун Чаа чыл байырлалы.

Шагаа – чаа чылды уткаан чоннун байрлалы.

Шагаа – омакшылдын, оюн-тоглаанын, сагыш-сеткилдин байырлалы.

     Эртип турар чылдын солгу айы, кыштын солгу айы болуп, Унгун Чылдын баштайгы айы – частын башкы айы болур. Шагааны тыва улус ыявыла байырлаар турган.

Харлыг кыштын адак айы тонгелекте

Хамык чоннун чыглып келгеш байырлаары

Шагаа келди, амыр мендээ эргим чонум

Чаа чыл- биле, Шагаа-биле эргим эш-оор.

Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук байырлалы-дыр

Чаа чыл-биле, эргим башкыларым

Шагаа-биле, эргим эш-оор.

Шагаа дээрге улус чоннун тоогуден байырлалы

Шагаа дээрге эргилип кээр чаа чылдын ёзулалы

Шагаа дээрге оолдун, кыстын ойнап-хоглээр байырлалы

Шагаа дээрге амданнын чем дээжизи, октерели.

Улус чоннун ойнап-хоглээр байырлалы

Улуг-биче чолугужар байыры-дыр.

Бойдус-биле хини тудуш

Боттары-ла шинчээчилер

Огбелерим тоогуден

Огге чурттап чораан улус.

Эрте бурун уелерден

Эргилделиг чылдын бажы

Шагаа хунун час айнын

Бир чада уткуп чораан.

Харлыг кыштын орта айы тонуп турда

Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары

Шагаа келди амыр мендээ, ажы-толум, башкыларым чонум!

Шагаа найыр будуузу боор

Шак бо ойде магаданчыг

Аалдар одээн аштап ширбиир

Артыш шаанак чытталып кээр.

Ажыл-ишчи улус чон-даа

Анаа шагда белеткенир

Аъш-чемнин дээжизин

Ам бо хунде делгеп салыр.

Ойнап-хоглеп алыр дээштин

Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис

Улус чоннун аас-чогаалын

Уна чокка улай-улай

Сактып тургаш саат чокка

Самнай арак бадыраалынар.

     Ынчангаштын бо Шагаа байырлалынга уткуштур улустун аас чогаалынга хамаарышкан моорейлиг оюнну эгелээр бис. Кайы аалдын уруглары аас чогаалды эки билир, бо моорейге тиилеп унер. Аас чогаалды тыва улус салгалдан салгалче дамчыдып, кадагалап келген. Ол улус эртине-дир.

     Бо моорейге 9 аалдын уруглары киржир. Олар бот-боттарынын аразынга улустун аас чогаалынга маргыжарлар. Бо оюн 5 хевирлиг.

1-ги аал «Тывызыктар»

Тывызыкка кандыг силер

Тывынар че салыылынар.

- Ортемчейде 3 дурген чул ол?

- Ортемчейде 3 дудуу, чул ол?

- Ортемчейде 3 кара, чул ол?

2-ги аал «Улегер домактар»

Улегер Состе нугул чок

Уер суунда балык чок.

3-ку аал «Дурген чугаа»

Тывызыкка кончуг-дур силер

Тыва тыртып алыр-дыр силер

Дурген чугаага кандыг силер

Кагжып шенеп коор бис бе?

4-ку аал «Кожумактар»

Кожумакка кончуг-ла мен

Кожа тыртып салыр-ла мен

Кожар соске хоржок-ла мен

Хойтпактып-ла кааптар мен.

5-ки аал «Йорээлдер»

Туннел. Жюриге сос.

Эки Кижи эжин утпас                                            Улугну кырган дивес

Эртине Даш элеп читпес.                                      Уругну чаш дивес.

Эки кижинин эштери хой                                      Бодуну мактава

Эртине даштын ээзи хой.                                      Чонунну бактава.

Буянныг кижиге чон ынак                                    Ак кушта аганак чараш

Будуктуг ыяшка куш ынак.                                  Ак анда кодан чараш.

Шынаа чернин шыгы элбек                                 Сугну топкеш, узуп болбас

Шынчы кижинин шырайы чазык.                       Состу соглээш, тудуп албас.

Аптарам ишти

Ак кажыктарлыг. (Диштер)

Бирде сен бар,                                                           Ашак, куяк чогушту

Бирде мен баайн. (буттар)                                       Аал ишти амырады. (согааш,бала)

Чангыс чаак                                                               Кара ыдым

Сая диштиг (Щетка)                                                  Хаалга кадарды (шооча)

Ада-иелерге:

1. Дашты монгун хирезинде, ишти ириичел (хадын).

2. Дашка дег боттуг, буга дег мыйыстыг (доос-кара).

3. Ачам Берген чанчыым, ам-даа коруп чададым (кулактар)

Холл даян аннава

Хоп дыннааш ажынма.

Сагыш улуг чорбас

Сааттыгны коргутпас (шаан бодап чоруур)

Теведен аът хояр

Тенектен ыт коргар.

Биче сеткилдиг Кижи

Бир-даа багай чувеге таварышпас.