Халкъыбызны файгъампары.

Дерсни темасы: «Халкъыбызны файгъамбары».

Дерсни мураты: миллетибизни закий адамыны юсюнден билимлерин теренлеу; байламлы тиллерин ёсдюрюую

Мёчюланы Кязимге.

Къартлыкъланы Раузат: «Кязимге».

Окъуучу:

1. Эртте-эртте таулу элде

Жашагъанды Кязим хажи,

Назмулары кёл этдире,

Жарлыгъа умут келтире.

1. Юлгю бола къартха, жашха,

Юйрете сыйгъа , намысха.

Сёзю, иши жарай халкъгъа,

Бийден къоркъуп, турмай артха.

1. Жарсыу кюнде болуп дарман,

Тапсыз ишге эте тырман,

Къыйын кюнде болду билек,

Халкъы ючюн этди тилек.

1. Кавказ тауну бийигинде,

Таулу халкъны жюрегинде

Жашап турад акъыл сёзюнг,

Бийик эте таулу кёлюн.

1. Малкъар халкъны ёкюлюсе-

Кетген, келлик да кюнюсе,

Таулуну сюйген жырыса,

Бийиклени акъ къырыса!

Бардыгъан:

Багъалы къонакъла бюгюн сизге башланнган классланы окъуучулары Мечюланы Кязимге аталгъан «ХАЛКЪЫБЫЗНЫ ФАЙГЪАМБАРЫ» деген классдан тышында ишлерин кергюзтедиле.

Бир кишиге этмегиз сиз хыянат

Хыянатны тюбю,ийнан, от жанад.

Аман тутма аманлыкъ сюргеннге да,

Керти айт сюйгеннге, сюймегеннге да.

Жашау санга болгъан кюнде бек такъыр

Негерликге тюзлюкню чакъыр сен.

Бардыгъан:

Холам –Бызынгы аузунда Дыхтауну этегинде, Бызынгы черегини сол жагъасында, кюнлюм къабыргъада орналгъан эрттегили Шыкъы элде, жарлы малчыны юйюнде Мечиланы Беккиге 1859 жылда жашчыкъ туугъанды. Аны атына Кязим деп атайдыла.

Аны атасы Кязимни Къумукъдан сабийлени окъутургъа келген эфендиге береди. Жаш сохта, араб жазыуну терка лады, терк окъуна окъуп башлайды.

Медирсени бошагъандан сора гюрбежиде атасына болушуп турады.

Кязим межгитге къуран окъургъа угъай назму жазаргъа барып башлайды.

Ол акъсакъ эссе да, черчек эди, тири эди. Энди анга назму хурмет да къошулуп аты айтылады.

Къара танымагъан жаш нарт таурухладан, къуран сураладан, тафсирледен кесича назмула этеди ,ала жырлагъа зикирлеге ушайдылда.

Окъуучу:

Кёкге учхан.

Алын башлап айтайым

Файгъмбарны ал кюнюн

Аллах кюнден жаратды

Файгъамбар боллукъ тюрюн.

Аны ючюн жаратды

Жети кекню,жерлени

Аны ючюн болдурду

Тишилени эрлени.

Аллах мурат этгеди

Аны нюрюн жаяргъа

Аны нюрю башлады

Бирден бирге таяргъа.

Таза болгъан атадан

Сыйлы анагъа айлана

Ата – ана ахшысы

Файгъамбаргъа сайлана.

Бардыгъан:

Кязимни жашау жолу миллетлени къадары бла бирге келеди.

Окъуучу:

Къыйындыла жоллары жерибизни-

Насып ажашханды, табалмай бизни.

Къурурукъ палах бир нек ажашмайды?

Элибизни тапмай бир нек къоймайды?

Палах тау тарлада жолну тынч табад

Ажашмагъанлай, бизге келип къалад.

Насып къайда ажашып къалгъан болур

Не къыйын узакъ эди бизге жолу.

Окъуучу:

Къыйынлыкъгъа, зорлукъгъа, чамлана

Жашайбыз жюрегибиз от жана.

Ишлеп, къол къыйыныбызны ашарбыз

Иш умутну юзмейин жашарбыз.

Бардыгъан:

Насийхат магъана Кязимни чыгъармаларында энчи жер алады.

Окъуучу:

Къыйын кюн айтама сизге

Жунчумагъыз керексизге.

Тёре болур терсге, тюзге

Жол берилмесин бетсизге.

Окъуучу:

Жашаудан умут юзмейик

Зулму кишенге тюшмейик.

Тюзлюкге жолну ишлейик

Адамча жашай билейик.

Жыр: «Солтанхамитни жыры».

Солтанхамит тау къушуед

Жаудан къоркъа билмеген

Байла бла бийле элле

Ол жигитни сюймеген.

Солтанхамит жыгъылгъанед

Къан къызартхан атдан

Таулада къан къатыш жауун

Жаугъанед ол сагъатда.

Душман огъу жыкъгъан эди

Аны тер басхан атдан

Халкъ башчысы Киров анга

Жилягъанд ол сагъатда.

Жигит ёлсе жигитлиги

Къалад халкъны эсинде

Кязим да бу жырны андан

Этди сени юсюнгден.

Бардыгъан:

Халкъына тюзлюк излей Кязим сабийлени, жаш тёлюню да унутмайды. Окъургъа, билим алыргъа чакъырады, ариу къылыкъгъа юйренир эселе деп, алагъа насийхат этеди.

Окъуучу:

Билимден ахшы зат жокъ

Билмегенни жюреги токъду.

Билим душманлагъа окъду

Андан къачхан- жокъдан жокъду.

Билим тауланы тешеди

Жарыкъ жашауну тёшюдю.

Билимни сейир кючюнден

Къышда алма бишеди.

Окъуучу:

Осуятым хар къардашха

Заманны жиберме бошха

Билим дунияны жарыгъы

Керекди ол къартха жашха.

Жыр: «Ата-ана – бизни сыйлы юйюбюз».

Ата – ана бизни сыйлы юйюбюз

Хурметлерин ахшы кёрюп къарайыкъ.

Ашап – ичип , оноу этип турсунла

Эрикмейин, биз келлерин алайыкъ.

Хурметлерин ахшы кёрюп къарайыкъ

Ашап – ичип, оноу этип турсунла

Эрикмейин, биз келлерин алайыкъ.

Улан, къызда,ата –ана къыйынын

Билир болса аллах сюер аланы.

Жолу жарыкъ, ырысхысы берекет,

Анасына иги болгъан баланы.

Къабыл болур ата-ана къыйыны

Баласыны ачыкъ болса жюреги.

Къартлыгъында ариу айтып, жапсарып,

Хатер этип туру болур кереги.

Ата-ана къыйынларын билмейин,

Бырнаг этип, атып къойгъан балала

Кеслерине ол кюн жетип къартлыкъларында

Къаллыкъдыла,кимге болса арала.

Бардыгъан:

«Кишилик»,»Батырлыкъ»,»Эрлик» бу сёзле Кязимни назмуларында бек кеп тюбейдиле. Назмучу кёлсюзлюкню къоркъакълыкъны бек сёгеди.

Окъуучу:

Батырлыкъ жютюд къамача

Къоркъакълыкъ гумух салтача

Батырлыкъ къорур журтунгу

Къоркъакълыкъ кёмер отунгу.

Окъуучу:

Батырлыкъ – отлукъ ташчады

Къоркъакълыкъ – жеге агъаччады

Адам болгъа итинебиз

Эрликни андан сюебиз.

Окъуучу:

Иллячин учар бийикге

Жалау кереги –кийикге

Къуш талкъынады – кёкге

Адам а – игиликге1

Окъуучу:

Къаргъа къарайды мыллыкгъа

Мытыр саналады жокъгъа

Къоркъакъ базынады окъгъа

Асыл киши шуёхлукъгъа!

Бардыгъан:

Адамны адеплилигин кёргюзтген магъаналы халларындан бири анны иги кёллюлюгюдю.

Ишни , иш кёллюлюкню назмуларында кёргюзте Кязим аланы ёсюп келген жаш тёлюге, битеу да халкъгъа уллу магъаналары болгъанын тап къуралгъан тизгинлери бла билдиреди.

Окъуучу:

Къайгъыбыз жокъ, хар зат да бар

Тюзелди зулмучу къадар

Ишлеген азыкъ табар

Инши аллах, отубуз жанар!

Окъуучу:

Осал адам эринеди

Ишлеген насып кёреди.

Эринчеклик деген неди?

Эринчеклик саудан ёледи!

Окъуучу:

Ишди – дунияда кёз жарыкъ

Ишди – бизни къууандырлыкъ

Ишлегенни кёлю жарыкъ

Ишлемеген болур жазыкъ.

Бардыгъан:

Фашист ууучлаучула Ата журтуна киргенде,Кязим ол къыйынлыкъгъа халкъы бла бирге тюбегенди.

Къолуна ушкок алып чыкъмаса да, ол къаламы бла халкъны аллында сыйлы борчун толтургъанды, хар кимни тууган жерин къоруларгъа кёллендиргенди.

Окъуучу:

Бу уруш дегенинг неди?

Къара кюнле кёргюзтеди.

Жашланы кёрге элтеди

Жау чыракълай эритеди.

Кюе-кюе, кюл болабыз

Кюнде былай ууалабыз.

Адам деген не кючлюдю-

Къаядан да тёзюмлюдю!

Бардыгъан:

8 мартда 1944 жылда къарт Кязим 85 жыллыгъында уа халкъы бла бирге элинден, жеринден къысталып кёчкюнчюлюкню сынагъанды.

Окъуучу:

Мен айтханнга тынгылагъыз

Айтханымы ангылагъыз

Шашар жолда сиз бармагъыз

Жюрекге ачыу салмагъыз.

Окъуучу:

Тамата оноуну бичди

Миллетлеге кёчерге тюшдю.

Терси тюзю айырылмай

Бу не аламатлыкъ ишди?

Окъуучу:

Азыкъсызлай чыкъдыкъ жолгъа

Къайгъы бла арып, талып

Ёлген –ёлюп, къалгъан къалып

Асламыбыз жолда къалып.

Окъуучу:

Толтургъанбыз вагонланы

Таныгъанбыз къурч жолланы.

Тюзертирле законланы

Тёзюм болсун аз заманны.

Окъуучу:

Жерибизге душман келди

Бизни жокъ этерге деди

Жетмез бизге ассы дерти

Кеси кетер таудан кери.

Окъуучу:

Ишди бизни жашатырыкъ

Ариу кийип, ашатырыкъ

Быллай тар жолгъа тюшгенде

Намыс бла бошатырыкъ.

Окъуучу:

Халкъымдан тилеп айтама

Ишлегиз, ишни къоймагъыз

Къоркъмагъыз , сиз къутулурсуз

Къол жжетдирип, бет жоймагъыз.

Бардыгъан:

12- декабрьде 1945 жылда малкъар литератураны мурдорун салгъан, аны уллу акъылман, фахмулу халкъ поэтини жюрек урууу тохтагъан эди. Къазахстанда ёледи. Къазакълы школчула Кязимни къабырына ариу къарагъандыла.

Кязимни Аллахдан бу тилеген тилеги толгъанды:

Окъуучу:

Къонгур таш, къаядан тюшюп,

Ташлы терен къолда жатад.

Энди кеси къаясына

Къайтыр амалы къалмад.

Аллах! Мени таш окъуна эт

Алай туугъан от жагъама

Къайтармагъанлай къойма,

Къайтар сен тауларыма.

Тилек.

Окъуучу:

Кюз кече Кязим, келип,

Таш гытычыгъына, элине

Айлана эди жокълап

Мен къарап турдум жокълап.

Айлана эди кёрюп,

Гюрбежисине кирип

Кёргючюн, тёшюн сылай

Шыкъыгъа къарап жиляй..

- Кязим ,не айланаса,не?

-Келчи Кязим, кел юйге.

Окъуучу:(Кязим)

Балачыкъ угъай ,

Буйрукъ.

Окъуучу:

Сора намазгъа уюп

Ол тилек этди былай:

Окъуучу (Кязим)

«Я Аллах , я Аллах, сен къура,

Жарытырча дин, Къуран.

Сен къура , бу халкъымы

Биригирча акъылы,

Берчи аллай тазалыкъ,

Алалырча азатлыкъ.

Берчи аллай эс, акъыл

Къайтарыр кибик атын

Жол барама, жалынып

Жан аурут къулларынга

Сау атдыр сен хар тангны!»

Окъуучу:

Кязимни къолларына

Къан тамды.

Бардыгъан:

1999-чу жылда Кязимни толгъанды тилеги. Анны къабырын Къазахстандан бери Къабарты-Малкъаргъа келтиргендиле.

11 ноябрьде 1999 –чу жылда 12 сагъатда Долинскде репресиаланы заманында ёлгенлени мемориалларыны къатында бастыргъандыла. Анга аталып уллу митинг да болгъанды.

Анга аталып декабрь айны ортасында уллу къууанч бардырылады республикабызда.

Кязимни чыгъармалары халкъны эсинде сакъланырыкъдыла. Аны фахмусу, акъылы, туугъан жерине сюймеклиги адамланы кёллерин кётюргенлей , жюреклерин къууандыргъанлай турлукъдула.