Оркестр ??рамында?ы аспаптар.

Сыныбы: 3 – сынып.

Саба?ты? та?ырыбы: Оркестр ??рамында?ы аспаптар.

Саба?ты? ма?саты: О?ушыларды ?аза? музыка аспаптары оркестріні? ??рамымен таныстыру.

Саба?ты? міндеттері:

1. Білімділік: ?аза? хал?ыны? ?лтты? саз аспаптарыны? т?рлерімен танысу,аспаптарды? ?ндерін ты?дап, дыбыс айырмашылы?тарын табу.

2. Дамытушылы?: О?ушыларды? саз аспаптарыны? ?ндерін ты?дау ар?ылы ?уендік сезімталды?ын, ?уенді айта білу да?дысын, есте са?тау, ты?дау,?иялдау, жат?а айту ?абілеттерін дамыту.

3. Т?рбиелік: О?ушыларды? халы? музыкасы, аспаптарына деген с?йіспеншілік сезімін арттыру, ?аза? музыка ?нерін ??рметтеуге,адамгершілікке, ?лтты? музыканы ?адірлей білуге т?рбиелеу.

Саба?ты? т?рі: Аралас саба?.

Саба?ты? ?дісі: Ойын ?дісі, т?сіндіру, музыка ты?дау, ?н айту.

Саба?ты? барысы.

1. ?йымдастыру кезе?і: І. С?лемдесу.

ІІ. О?ушыларды? к??іл-к?йіне назар аудару.

1. ?й ж?мысын тексеру: «Домбыра ж?не ?обыз аспаптарыны? т?рленуі»

Семантикалы? карта

№

Жауаптар

Домбыра

?обыз

1

Альт

+

+

2

Прима

+

+

3

Бас

+

+

4

Секунда

+

5

Нар

+

6

?ыл

+

1. Жа?а саба?:

Оркестр ??рманыда?ы аспатар сан алуан болады.

Мысалы: Домбыра, шертер, прима-домбыра, бас-домбыра, контрабас-домбыра, ?обыз, прима-?обыз, альт-?обыз, бас-?обыз, контрабас –?обыз, жетіген, сырнай, сазсырнай, дауылпаз, асатая?, т?я?тас ж?не т.б.

Шертер – 2-3 ішекті а?аштан жасалады. Беті к?н терімен тартылып, ішегі жыл?ы немесе ?ой ішегінен жасалады. Б?рын мойнында перне болма?ан. ??ла? к?йі о? ж?не теріс б?рау?а келеді. ?зынды?ы 600-700 см. Кейіннен пернелер та?ылып, бетіне жартылай та?тай жабылып, ішектеріне капрон немесе нейлон ?олданатын болды. Со??ы жылдар жасал?ан аспаптар ?зындау.

Прима домбыра 3 ішекті а?аштан жасалады, ішектері сымнан тартылады. ?зынды?ы бойынша шертерден с?л кішілеу ж?не дауысы ашы?.

Бас- домбыра – 3 ішекті домбыра к?лемі жа?ынан примадан ?лкен дыбысы жуан.

Контрабас-домбыра – 3 ішекті ?лкен домбыра дыбысы жуан.

Жетіген — жасалуы да, ойналу ?діс-т?сілі де ?те к?рделі аспап. Ертеректе ел арасында са?тал?ан к?не жетігенні? ішегі атты? ?ылынан та?ылып, тиекті? орнына асы?тар пайдаланылатын бол?ан. Аспапты? ??ла? к?йі осы асы?тарды ?рлі-берлі жылжыту ар?ылы келтірілген. Ішек сандары жетеу бол?анды?тан, аспап Жетіген атал?ан.

?обыз — ?лемдегі ыс?ышпен орындалатын ішекті аспаптарды? атасы, ?ос ішекті к?не музыкалы? аспап. ?обызды? екі ішегіне ж?не ыс?ышына атты? ??йры? жалыны? ?ылы та?ылады. ?обыз адамны? денесін шымырлатып, ж?ректі тербейтін ?о?ыр ?ою дыбыс береді. ?обыз к?йлері халы?ты? м??ы мен ?уанышын, ішіндегі сырын ай?ын суреттейді. Ерте заманда ?обызда жыршылар, ба?сылар, емші — балгерлер ойна?ан. ?ыл?обызды? ?азіргі заманда?ы т?рі — прима ?обыз.

Прима-?обыз аспабы – ?нділігі, дыбыс ?амту, оркестрге ?осылу м?мкіндіктері мен к?лемінде ?зіне т?н ерекшеліктері бар. Б?л ?обызда б?рыннан ?алыптас?ан тырна?ты? сыртымен, к?бісімен ойнау ?дісі са?талды. Б?л ?дісі д?ниеж?зіннде жо?. Тері?а?па? бар.

Альт ?обыз – прима-?обыздан с?л ?лкендеу. Ал ?ні с?л т?мен.

Бас-?обыз – б?л аспапты жасауда ?лкен ?згеріске ?шырады. Бар г?п оны? к?лемін ?лкейтудан ту?ан. К?лемін ?лкейткендіктен аспапты? дауысы жуан. Біра? оны? мойны ал?а ?арай е?кеймей, т?зу ?рі шал?а? жасауды талап етті. Б?л экспериментті? н?тижесінде бас-?обыз виолончельге ??сас болды. Ойнау т?сілі де виолончельге ??сайды.

Контрабас-?обыз – м?нда да айырмашылы?ы пішініні? к?лемінде, ішегіні? жуанды?ында ж?не ыс?ышыны? ?зынды?ында.

Сазсырнай — саздан жасал?ан ?рлемелі аспап. ?ні ашы?, н?зік болады. Сазсырнай ?аза?стан айма?ында?ы Отырар ?аласында ж?ргізілген ?азба ж?мыстары кезінде табыл?ан. Ежелде б?л аспап балалар мен жас?спірімдер арасында ке?інен тарал?ан.

?рмелі аспаптар арасында сыбыз?ы - халы? ?шін е? с?йікті аспап болып табылады.

?урайдан, а?аштан, кейде жезден де жасалады. ?зынды?ы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4 ойы?ты. Дыбыс ?атары диатоникалы?, к?лемі 2 1/2 октава. Сыбыз?ы ойы?тарынан демді жай немесе к?шті шы?ару ар?ылы т?рлі дыбыс ?уендері туады. Сыбыз?ы негізінен ба?ташылар арасында ке? тара?ан.

Дауылпаз – ?аза?ты? ?рып ойналатын к?не саз аспабы. Ертеректе б?л аспап со?ыс ??ралы ретінде айбар беріп, ?ыр к?рсету ?шін ?олдан?ан. Бертін келе дауылпазды а?шылы? пен ??сбегілікке де пайдаланатын бол?ан. Оны? жасалу ?дісі к?рделі. Дауылпазды? шапаты - ?зегі алын?ан сырты ж?мыр бітеу а?аштан ойып жасал?ан. Беті ?бден иленіп, ке?кей шы?ылтыр терімен ?апталады. Жай?а байлап немесе мойын?а, иы??а іліп алып ж?руге арнал?ан аспалы бауы мен ?рып ойнайтын ша?ын тая?шасы болады. Дауылпазды? шана?ыны? сыртын м?йізбен, т?рлі тастармен, ою-?рнекпен безендіріп, с?ндеп жасайды. ?азір дауылпазды? екі т?рі белгілі.

Оны? бірі - этнографиялы? сипаттамасы бойынша ?алпына келтірілген т?рі.

Екіншісі - ?лкен оркестрлер ?шін жетілдіріп жасал?ан ?лгісі. Ол 1933 - 34 ж. ш-да белгілі ?ол?нер шебері ?.?асымов, коми. А.Ж?банов, дирижер Ш.?ажы?алиевтерді? ?сыныстары бойынша жасалды. Жетілдірілген дауылпазды? жан-жа?ында терісін босатып не керіп т?ратын, дыбысын жо?арылату немесе т?мендету ?шін жасал?ан арнаулы ??ла?тары бар. Ежелгі дауылпазда б?л б?лшектер болма?ан. Аспапты? осы екі т?рлі ?лгі-н?с?асы да ?азір халы? аспаптар ансамбль оркестрлерінде ?олданып ж?р.

Асатая? – сілкілеп онайтын музыкалы? аспап. Дыбысы жа?ынан шылдырма??а ??сас.

Т?я?тас – ?аза?ты? музыкалы? аспабы. Б?л аспап ?згелерден ?арапайым т?рпатымен ерекшеленеді. Аспапты? ?зіне ?ана т?н ерекше ?ні бар.

Сырнай – орыс хал?ыны? музыкалы? аспабы. Гармонь, гармоника (грек тілінен аудар?анда «?ндестік», «?йлесімдік» деген ма?ына береді) клавишті-пневматикалы? аспап?а ??сас. Гармоньды 1822 жылы неміс шебері Ф.Бушман ойлап тауып, 1829 жылы ?згерістер енгізіп, аспапты жасап шы?ар?ан. Ал?аш рет сырнай аспабын оркестрге белгілі сазгер, музыка зерттеушісі Ахмет Ж?банов енгізген болатын.

Музыка ты?дау:

Н. Тілендиев – «Ата тол?ауы»

«Б?л ?ай аспап»? ойыны.

Дидактикалы? ойын «Жо?ал?ан нотаны тап»

До, Ре, Соль, Си, Ля..

Соль, Ля, Си, До, Фа..

Соль, Си, До, Ре, Ми..

Ре, Ми, Соль, Ля, Си..

Ля, До, Ми, Фа, Соль..

Ми, Фа, Соль, До, Ре..

Си, Ля, Фа, Ми, Ре...

Музыкалы? сауат:

Соль – нотасы екінші сызы?ты? бойында орналасады.

Музыкалы? диктант: до, ми, фа, ре, ми, ре, соль, ми, до.

«Жасырын?ан с?з» ойыны.

Дауыс жатты?улары:

ДО. РЕ, МИ, ФА, СОЛЬ, ЛЯ, СИ, ДО.

ДО, СИ, ЛЯ, СОЛЬ, ФА, МИ, РЕ, ДО.

ДО, МИ, СОЛЬ, ДО.

ДО, СОЛЬ, МИ, СОЛЬ, ДО.

«?уенді тап»? ойыны:

1. Балдыр?андар ?ні.

2. Біз – ту?ан ел баласы.

3. Ана тілім.

Саба?ты ?ортындылау: Оркестр ??рамында?ы аспатарды ?айталау.

Оркестр ??рамында?ы аспаптарды бір-біріне пас беру ар?ылы атап шы?у.

Ба?алау.

?йге тапсырма беру: «Оркестр ??рамында?ы аспаптар» о?у

Музыка аспаптарыны? суретін салу.

«Соль» нотасына байланысты жасырын с?здерді жасап келу.