?лы к?йшілер жа?ын адамдарына арнап к?й шы?ар?ан. М?ндай к?йлерді «арнау к?йлер» деп атайды. Соны? бірі – ??рман?азыны? анасына арна?ан «Аман бол, шешем, аман, бол» к?йі. Торы атты ертіп, жол?а ??рман?азы ?йден шы?ар алдында домбырасын ?олына алады да, ?оштасып бір к?й тартады. Шы?арып салу?а жинал?ан достары к?йді? атын с?рамай – а? білді. ?йткені, бірінші бастамасыны? ?зі «Аман, бол шешем, аман, бол» деп айтып т?р еді.
«Шыная?» к?йін ты?дау «Шыная?» к?йіні? шы?у тарихын айту.
?рине б?гінгі жа?а саба?ымыз «К?йге шенен – ?азан?ап» туралы ?теміз.
?азан?ап Тілепберген?лы К?йші, композитор 1854-1927жж А?т?бе облысы Шал?ар ауданында,Арал к?ліні? жа?асы
Ал?аш?ы ?стазы-?за?.
Ш?кірттері Ба?ыт Басы?араев
“Шыная?”, “??с ?айтару”, “?ыз А?желе?”, т.б.к?йлері бар
Халы? к?йшісі – ?азан?ап Тілепберген?лыны? творчествосыны? ?аза? музыка м?дениетіні? тарихында ерекше орын алады. Ол – ?аза?ты? аспапты музыкасын дамыту?а ?зіндік ?лес ?ос?ан композитор. ?азан?апты? к?й м?расы халы? творчествосыны? биік шы?ыны? біріне саналады. ?азан?ап – халы? ?неріні? е? озы? ?лгілерінен, ?з т?сында?ы ата?ты к?йшілерден т?лім алып, ?з домбыра ойнау мектебін ?алыптастыр?ан к?йші. Ол д?ст?рі ?асырлар бойы бекем орны??ан халы? музыкасы? тілі мен форма за?дылы?ына с?йене отырып, мазм?ны, т?рі ж?не ойнау т?сілі жа?ынан ерекше айшы?ты к?йлер шы?ар?ан.
?азан?ап екі д?уір аралы?ында ?мір с?рген (1854 - 1921). К?йші Арал те?ізіні? жа?алауында?ы ??ланды т?бегіні? А?бауыр деген жерінде ?ойшыны? жан?ясында ту?ан. Кедейлік, жо?шылы? тау?іметі ?азан?апты жастайынан ?кесіне ?ол?абыс беріп, байларды? ?озысын ба?у?а м?жб?р етеді. Жал?ыз ?зі та?ерте?нен кешке дейін ?ой со?ында к?н ?ткізген жас баланы? ж?банышы домбырасы болады. Таби?атынан сезімтал, ?н – к?йге ынты? бала ке? далада к?кейіне орал?ан саздарды пернеге т?сіріп, балалы? ?иялы мен сезім сырларын домбырамен б?ліседі. Сырласы да м??дасы да домбырасы болады. Жалпы ?азан?ап ауыл домбырашылары? к?рсеткенін домбыра?а салып ойнайтын бол?ан.
Есейе келе домбырашы болып, ?нер ?уу?а бекем бел буады. К?й ??пиясына бойлай т?ссем деген арман к?кейін мазала?ан ?азан?ап ?кесіні? жал?ыз атын мініп, елге аты м?лім домбырашыларды іздеп сапар?а шы?ады. Алдымен До?ызтау – А??ал?а деген жерде т?ратын Т?реш к?йшіні іздеп барады. Жас домбырашыны? дарынына та? ?алып, та?дай ?а??ан Т?реш о?ан к?йлер ?йретіп, домбыра шертудін ??пияларын ??ла?ына ??яды. К?йші талапты жас?а батасын беріп, ?нер жолында?ы т?сауын кеседі. ?азан?ап Бес?алада т?ратын Орынбай, Ембідегі ??рманияз, ?ара?амыста?ы ?сен к?йшілермен кездесіп, шеберлік сырларын к?кейіне то?и береді. Аты шулы домбырашылардан д?ріс алып, оларды? орындаушылы? м?неріне к?зі ?аны??ан ?азан?ап ?зі де к?й шы?арып, ойнау стилін ?алыптастыра бастайды.
“Ш?кіртсіз ?стаз — т?л” деген, ?азан?апты? ш?кірті аз болма?ан. Олар – Матай ?уантай?лы, ??рман?али ?мірза?ов, К?діралы Ержанов, Н?р?ат ?осуа??лы, Медеубай Ба?тыберген?лы ж?не бас?а к?птеген домбырашылар. Сондай ш?кірттеріні? бірі – Ж?лекеш Айпа?ов. А.Ж?банов ?азан?апты? к?йлерін зерттеп ж?ріп, 1965 жылдары Шал?арда Ж?лекешті кездестіреді. Оны? шеберлігіне т?нті бол?ан Ж?банов Алматы?а алдырып, ??рман?азы атында?ы ?лт аспаптары оркестріне домбырашы етіп ?абылдайды. Барлы? жа?дайын жасайды. Оны? себебі бар. 1904 жылы ту?ан Ж?лекеш ?азан?апты? к?зін к?рген, ?кесі ?о?сылас ?он?ан. Ж.Айпа?овты? орындауында?ы ?азан?апты? 13 к?йі ?аза? радиосында 1975 жыл?а дейін беріліп келді. ?азан?ап к?йлерін ал?аш?ы насихаттаушылар ретінде Ж?лекеш Айпа?ов?а ?аза? ССР-ні? е?бек сі?ірген артисі ата?ы берілген.
Ж?мба?тар шешу ?зын мойын, Екі ішек. ?атар – ?атар текпішек. Басып к?рсе? бір – бірлеп,
?н шы?ады к?мбірлеп. (Домбыра)
?рине Домбыра аспабыны? ?асиеттілігін атайы?шы –
Домбыра – е?бек?орлы??а ?йретеді.
Домбыра – шежірені білуді талап етеді
Домбыра – адамны? ішкі – жан д?ниесін емдеп, к??ілін к?тереді, денсаулы?ты ны?айтады.
?нні? авторы – ?уес?ой композитор, ?аза? балаларына эстетикалы? т?рбие беруде к?п е?бек еткен адам.Одан білім ал?анш?кірттеріні? к?бі музыканы ?здеріні? маманды?ына айналдырып, белгілі ?нші, дирижер, композитор болды.И.Н?сіпбаев 150 – ден астам балалар ?ндерін жазды. Олар мектеп ?мірі, е?бек, досты?. «Жомарт ?лке», «Саяхат жыры», «Айналайын а? мамам», «Май жыры», «Досты?» т.б. ?ндерін балалр ерекше с?йіп орындайды.Енді осы ?нді м??ият ты?дап отыры?дар мен орындап берейін. (?н орындалады)
?нді бірінші ты?даймыз.
Баян аспабымен айтамыз.
- ?нні? дыбыс м?нерін ты?дап к?рі?дер.
- ?н не туралы айтылып т?р?
Домбыра туралы ?н айту.
ІV.Бекіту: Балалар б?гін біз ?андай к?йшімен танысты?? ?рине ?азан?ап Тілепберген?лы. Енді ты?дайтын ?азан?апты? «??с ?айтару» немесе «?иту – ?иту, ?айт – ?айт » к?йі. К?й тарту ар?ылы сурет саламыз. К?й ты?дай ар?ылы к?з алдымыз?а не елестейді, ?рине жайлау, тау, ?аза?ты? ауыл жері. Балалар суреттерін т?сіндіреді.
V.Саба?ты ?орыту:
С?ра? – жауап:
1. Б?гін біз саба?та ?андай к?йшімен танысты??
2. ?азан?апты? ?андай к?йлерін білеміз?
3. ?андай ?нмен танысты??
4. ?нні? авторларын ата?
5. ?нді ?азіргі заман?ы ?діспен айтайы?шы.
V.Ба?алау: Белсене ?атыс?ан о?ушыларды ба?алаймын.
VІ. ?йге тапсырма: ?азан?ап туралы толы? ма?л?мат жазып келу.?н «Домбырасыз ?н ?айда» жаттап келу.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«К?йге шешен – ?азан?ап»
Алматы облысы,Панфилов ауданы ,Қожбанбет би атындағы орта мектептің музыка пәні мұғалімі Абидоллаева Мерует Әшімқызы
Музыка 2 сынып Сабақтың тақырыбы: Күйге шешен – Қазанғап Сабақтың мақсаты:Ұлы күйші Қазанғап шығармалары арқылы оқушыларды рухани байыту, өнер арқылы шығармашылық ойларын мақсатында және музыканы саналы түрде қабылдауға, мәнерлеу дыбысы арқылы музыканың даму ерекшелігін анықтауға. Сабақтың міндеттері: а)білімділігі:Күйге шешен – Қазанғап туралы толық мағлұмат беру. ә)дамытушылығы: Оқушылардың ән – күйлер тыңдау арқылы әуендік сезімталдығын арттыру, есте сақтау, қиялдау, ойлау қабілеттерін дамыту. б)тәрбиелігі: Өнерді құрметтеуге, өзін – өзі ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу. Сабақтың түрі: жаңа сабақ Сабақтың көрнекілігі: Қазанғап суреті, мақал – мәтелдер, Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі . Оқушыларды түгендеу ІІ Психологиялық дайындық: иҮлкендерге сіз, Кішілерге біз. Әдеппен бас иіп, Сәлем бердік біз! Үй тапсырмасын тексеру: (Гүлдерайым әнін хормен айту ) 1.Аспаптық музыка дегеніміз не? 2.Күй дегеніміз не? 3.Күй нешеге бөлінеді? 4.Қандай күйшілерді білеміз? 5.Құрманғазының күйлерін ата? ІІІ.Жаңа сабақ 1.Психологиялық тренинг . Сұрақтарға жауап беру? Балалар музыка сабағында қандай жанрларымен танысамыз? - Ән, күй, би, жыр - Ән, би, күй, жырлар неге жатады? Әрине өнерге. Өнер туралы қандай мақал – мәтелдер білеміз «Өнерлі бала-сүйкімді». Өнерліге – өріс кең. - Әнді, күйді, жырды, биді орындайтын өнер адамдарын не дейміз? - Әрине әнші, күйші, биші, жыршы. «Аман, бол шешем, аман, бол» - Құрманғазының күйін тыңдау. - Балалар, бұл қандай күй? - Кімнің күйі деп ойлайсыңдар? Құрманғазы Ұлы күйшілер жақын адамдарына арнап күй шығарған. Мұндай күйлерді «арнау күйлер» деп атайды. Соның бірі – Құрманғазының анасына арнаған «Аман бол, шешем, аман, бол» күйі. Торы атты ертіп, жолға Құрманғазы үйден шығар алдында домбырасын қолына алады да, қоштасып бір күй тартады. Шығарып салуға жиналған достары күйдің атын сұрамай – ақ білді. Өйткені, бірінші бастамасының өзі «Аман, бол шешем, аман, бол» деп айтып тұр еді. Иә, балалар, бұл күйдің авторы – қазақтың халық композиторы, күйші Құрманғазы Сағырбаев. «Шынаяқ» күйін тыңдау «Шынаяқ» күйінің шығу тарихын айту. Әрине бүгінгі жаңа сабағымыз «Күйге шенен – Қазанғап» туралы өтеміз. Қазанғап Тілепбергенұлы Күйші, композитор 1854-1927жж Ақтөбе облысы Шалқар ауданында,Арал көлінің жағасы Алғашқы үстазы-Ұзақ. Шәкірттері Бақыт Басығараев “Шынаяқ”, “Құс қайтару”, “Қыз Ақжелең”, т.б .күйлері бар
Халық күйшісі – Қазанғап Тілепбергенұлының творчествосының қазақ музыка мәдениетінің тарихында ерекше орын алады. Ол – қазақтың аспапты музыкасын дамытуға өзіндік үлес қосқан композитор. Қазанғаптың күй мұрасы халық творчествосының биік шыңының біріне саналады. Қазанғап – халық өнерінің ең озық үлгілерінен, өз тұсындағы атақты күйшілерден тәлім алып, өз домбыра ойнау мектебін қалыптастырған күйші. Ол дәстүрі ғасырлар бойы бекем орныққан халық музыкасың тілі мен форма заңдылығына сүйене отырып, мазмұны, түрі және ойнау тәсілі жағынан ерекше айшықты күйлер шығарған.
Қазанғап екі дәуір аралығында өмір сүрген (1854 - 1921 ). Күйші Арал теңізінің жағалауындағы Құланды түбегінің Ақбауыр деген жерінде қойшының жанұясында туған. Кедейлік, жоқшылық тауқіметі Қазанғапты жастайынан әкесіне қолғабыс беріп, байлардың қозысын бағуға мәжбүр етеді. Жалғыз өзі таңертеңнен кешке дейін қой соңында күн өткізген жас баланың жұбанышы домбырасы болады. Табиғатынан сезімтал, ән – күйге ынтық бала кең далада көкейіне оралған саздарды пернеге түсіріп, балалық қиялы мен сезім сырларын домбырамен бөліседі. Сырласы да мұңдасы да домбырасы болады. Жалпы Қазанғап ауыл домбырашыларың көрсеткенін домбыраға салып ойнайтын болған. Есейе келе домбырашы болып, өнер қууға бекем бел буады. Күй құпиясына бойлай түссем деген арман көкейін мазалаған Қазанғап әкесінің жалғыз атын мініп, елге аты мәлім домбырашыларды іздеп сапарға шығады. Алдымен Доңызтау – Аққалқа деген жерде тұратын Төреш күйшіні іздеп барады. Жас домбырашының дарынына таң қалып, таңдай қаққан Төреш оған күйлер үйретіп, домбыра шертудін құпияларын құлағына құяды. Күйші талапты жасқа батасын беріп, өнер жолындағы тұсауын кеседі. Қазанғап Бесқалада тұратын Орынбай, Ембідегі Құрманияз, Қарақамыстағы Үсен күйшілермен кездесіп, шеберлік сырларын көкейіне тоқи береді. Аты шулы домбырашылардан дәріс алып, олардың орындаушылық мәнеріне көзі қаныққан Қазанғап өзі де күй шығарып, ойнау стилін қалыптастыра бастайды.
“Шәкіртсіз ұстаз — тұл” деген, Қазанғаптың шәкірті аз болмаған. Олар – Матай Қуантайұлы, Құрманғали Өмірзақов, Кәдіралы Ержанов, Нұрқат Қосуақұлы, Медеубай Бақтыбергенұлы және басқа көптеген домбырашылар. Сондай шәкірттерінің бірі – Жәлекеш Айпақов. А.Жұбанов Қазанғаптың күйлерін зерттеп жүріп, 1965 жылдары Шалқарда Жәлекешті кездестіреді. Оның шеберлігіне тәнті болған Жұбанов Алматыға алдырып, Құрманғазы атындағы ұлт аспаптары оркестріне домбырашы етіп қабылдайды. Барлық жағдайын жасайды. Оның себебі бар. 1904 жылы туған Жәлекеш Қазанғаптың көзін көрген, әкесі қоңсылас қонған. Ж.Айпақовтың орындауындағы Қазанғаптың 13 күйі Қазақ радиосында 1975 жылға дейін беріліп келді. Қазанғап күйлерін алғашқы насихаттаушылар ретінде Жәлекеш Айпақовқа Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген артисі атағы берілген.
Жұмбақтар шешу Ұзын мойын, Екі ішек. Қатар – қатар текпішек. Басып көрсең бір – бірлеп, Үн шығады күмбірлеп. (Домбыра)
Әрине Домбыра аспабының қасиеттілігін атайықшы – Домбыра – еңбекқорлыққа үйретеді. Домбыра – шежірені білуді талап етеді Домбыра – адамның ішкі – жан дүниесін емдеп, көңілін көтереді, денсаулықты нығайтады. Домбыра – иманды болуға жол ашады. Домбыра – әдебиеттің дамуына ықпал етеді. Домбыра – жарысу мен таласуға, ізденуге баулиды. демекші бүгін үйренетің әніміз «Домбырасыз сән қайда» Ән айтар алдыңда дауыс жаттығуларын жасайық.
Сергіту сәті: «Аяқ пен қол кимылы» ритмикалық ән – би. Дауыс жатығуы: До, ре, ми, фа, соль, ля, си. До. Ән үйрету :«Домбырасыз сән қайда» Әнін жазған: И.Нүсіпбаев Сөзін жазған: Х.Талғаров
Әннің авторы – әуесқой композитор, қазақ балаларына эстетикалық тәрбие беруде көп еңбек еткен адам.Одан білім алғаншәкірттерінің көбі музыканы өздерінің мамандығына айналдырып, белгілі әнші, дирижер, композитор болды.И.Нүсіпбаев 150 – ден астам балалар әндерін жазды. Олар мектеп өмірі, еңбек, достық. «Жомарт өлке», «Саяхат жыры», «Айналайын ақ мамам», «Май жыры», «Достық» т.б. әндерін балалр ерекше сүйіп орындайды.Енді осы әнді мұқият тыңдап отырыңдар мен орындап берейін. (ән орындалады) Әнді бірінші тыңдаймыз. Баян аспабымен айтамыз. - Әннің дыбыс мәнерін тыңдап көріңдер. - Ән не туралы айтылып тұр? Домбыра туралы ән айту.
ІV.Бекіту: Балалар бүгін біз қандай күйшімен таныстық? Әрине Қазанғап Тілепбергенұлы. Енді тыңдайтын Қазанғаптың «Құс қайтару» немесе «Қиту – қиту, қайт – қайт » күйі. Күй тарту арқылы сурет саламыз. Күй тыңдай арқылы көз алдымызға не елестейді, әрине жайлау, тау, қазақтың ауыл жері. Балалар суреттерін түсіндіреді. V.Сабақты қорыту: Сұрақ – жауап: 1. Бүгін біз сабақта қандай күйшімен таныстық? 2. Қазанғаптың қандай күйлерін білеміз? 3. Қандай әнмен таныстық? 4. Әннің авторларын ата? 5. Әнді қазіргі заманғы әдіспен айтайықшы.
V.Бағалау: Белсене қатысқан оқушыларды бағалаймын. VІ. Үйге тапсырма: Қазанғап туралы толық мағлүмат жазып келу.Ән «Домбырасыз ән қайда» жаттап келу.
