?аза? хал?ыны? ?лтты? музыка аспаптары

Алматы облысы

Еңбекшіқазақ ауданы

МКҚК «Балалар Саз мектебі»

/Лекция - концерт/

Толегенова А.Б.

Лекция концерт

Тақырыбы: «Қазақ халқының ұлттық аспаптары»

Мақсаты: Қазақ халқының ұлттық музыка аспаптарымен таныстыру;

Міндеті:

1) Ұлттық музыка өнерін құрметтейтін тұлға тәрбиелеу.

2) Музыка тыңдай отырып, аспапты білу, үні арқылы, аспап түрлерін ажырата білу.

3) Ұлттық құндылығымызды, халық музыка мәдениетін дәріптей білуге тәрбиелеу.

Көрнекілігі: Аспаптар, кітаптар, композитор портреттері, бүктемелер, магнитола, CD диск, проектор.

Құрметті әріптестер, қонақтар, оқушылар. Бүгінгі өтілетін лекция-концертіміз «Қазақ халқының ұлттық аспаптарына» арналады.

Қазақ халқының біртұтас салт-дәстүрі тұрғысындағы, соның үлкен бір-бөлігі қазақ халқының дәстүрлі музыка аспаптары. Ұлттық құндылық арқылы қазақ елінің жас ұрпақтарын дәстүрлік санамен тәрбиелеуге және ұлттық өнерді игеруге, дәстүрлік болмыс түсініктерді толықтауға, мұралық дүниелерді зерттеп тануға танымдық маңызы мол.

Халқымыздың музыкалық мәдениетінің тамыры өте тереңде жатыр. Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа ілінген сылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады. Әсілі, көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар-ұрмалы даңғыра, құрайдан жасалған үрмелі сыбызғы,ілмелі шертпелі қобыз, домбыра іспеттес қарапайым аспаптар болған.

Музыка, музыкалық аспаптар тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша,ән түріндегі музыкалық мұра (вокалдық музыка) және сарын, күй түріндегі мұраның ( аспапты музыка) жіктеліп бөлінуі, бері дегенде, ҮІ-ҮІІІ ғасырларда басталды.

Қорқыт ата бүкіл түркілер әлемінің сарын, күй,әуен өнерінің атасы болса, одан бергі музыка өнері Әл-Фарабидің (ІХ-Х ғ), ибн-Синаның (Х ғ.), ұлы жыршы Кетбұғаның (ХІІІ ғ.), Сыпыра жыраудың (ХІҮ ғ.), Асан қайғының (ХҮ ғ.), Қазтуғанның (ХҮғ.), Әбу әл-Фараби ибн-Сина музыка ілімінің теориясын алған жасаушы ғалымдар.

Халқымыздың ғасырлар тереңінен жеткен саз өнері үлкен екі арнада көрінеді. Олар ән және аспаптық дәстүр. Халықтың музыкалық мұрасын жинап-теріп оны зерттеу жолында артына ұмытылмас із қалдырған А.В. Затаевич, академик А.Қ.Жұбанов, өнер зерттеушілері Б.Г.Ерзакович, П.И.Аравин, Б.Ш.Сарыбаев сынды ғалымдардың ұланғайыр еңбектері халқымыздың игілігіне жарап, ұрпақтан-ұрпаққа тарап жатыр.

Сарыбаев Болат Шамғалиұлы музыкатанушы, өнертану кандидаты. Құрманғазы атындағы Алматы Мемлекеттік консерваторияның қобыз класы бойынша бітірген, халық аспаптар кафедрасында дәріс берген және үлкен жұмысы қазақтың халықтық музыкалық аспаптарын жинаумен зерттеу жөніндегі қызметтермен айналысты. Зерттеу жұмысының дербес жинамасы қазақ халықтарының 400-ге таман музыкалық аспабын жинады. Ол сондай-ақ сыбызғы, сырнай, жетіген, шаңқобыз, шертер, дабыл, адырна және басқа қазақ музыкалық аспаптары жинамасының иесі. Б. Сарыбаев бұл аспаптарды Ықылас атындағы қазақтың музыкалық аспаптар мұражайына тапсырған. Болат Шамғалиұлы музыка тануда ежелгі аспаптарды біліп, тауып, мәдениеттің материалдық игілігі ретінде ғана бағалап қана қойған жоқ, сонда-ақ, бұл ескі аспаптарды халықтың рухани өміріне ендірді. Зерттеуі нәтижесінде біз қазақтардың ерте кезден музыкаға, әнге, әуенге құмар екендігін, ерте кезде олардың әлемдегі ең бай аспаптарды қолданғандарын білеміз. Тамыры бір түркі тектес халықтардың ортақ мәдени мұрасы көне музыкалық аспаптары жайында нақты дәлелдеп айтқан осы Болат Шамғалиұлы Сарыбаев.

1968 жылы көне ұлттық музыкалық аспаптардан ансамбль ұйымдастырды. Б.Сарыбаев аспаптарды ойнау тәсіліне қарай мынадай түрге бөледі; үрлемелі, ішекті, тілшекті, ұрмалы аспаптар.

Енді осы ұлттық аспаптардың ең көнеден келе жатқан құдіретті, қасиетті аспапқа жататын Қобыз аспабы. Халық арасындағы аңыздарға қарағанда, бұл қылқобыздың пайда болуы ҮІІІ-ғасырда өмір сүрген күй атасы Қорқыттың есімін тығыз байланысты.

(Қорқыт туралы аңыз):

«Қорқыт жиырма жасқа толған кезде түс көреді. Ақ киімді біреу оған тек қырық жасайсың дейді. Қорқыт осылайша жердің төрт бұрышын айналып шығады, бірақ қайда барса да ол өлімді кездестіре береді. Сөйтіп, Қорқыт қобыз аспабын, оны жасау тәсілдерін аян арқылы алады. Содан Қорқыт:

Үйеңкінің түбінен

Үйіріп алған қобызым

Қара еменді қақ жарып,

Ойып алған қобызым деп айтқан.

Ықыластың «Кертолғау» күйі. Орындайтын Мәсімхан Дана.

Әбунасыр Әл Фараби ішекті шертпелі аспаптарды пайда болу төркінін садақтан таратады, және бұл барлық елдерде негізделген. Ертеде қазақ халық арасында бір ішектен он сегіз ішекке дейін тағылып жасалынған аспаптар болған, бұл аспап қатарында домбыра, шертер, қос саз сияқты аспаптар бар.

Ендігі бір тоқталатын аспап ол домбыра. Қазақ десе домбыра, домбыра десе қазақта, күй десе де қазақта, домбыра да еске түседі. Домбыра-қазақ халқының жан сезімі, жан серігі. Ол қазақ халқының көне, төл шертпелі, ішекті музыкалық-сазды аспабы. Қазақ халқының ұлттық мақтанышының бірі домбыраның шығуы жайлы аңыз көп.

Аңыз: «Ертеде бір аңшы жігіт болыпты. Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын алып тастайды. Содан арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішек-қарынын қарға-құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге бөлейді. Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын»,- деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады».

Күй тілі көп заманның алуан ісі

Күйлердің әлемге аян бар мәнісі

Өмірге күймен бірге қоса алмайтын,

Керқұла көр соқырлар алданысы.

Дәулеткерей «Түркімен күйі». Орындайтын Достанов Алмас.

Домбыраның ертеден жыр, терме, өлең толғауларды, ертегі-аңыздарды сүйемелдеп келген. Біздің сал сері, ақын, жыршыларымыз өздерінің әншілік жолындағы шығармаларын осы домбыра аспабының сүйемелдеуімен орындаған.

Ақан Серінің әні «Балқадиша». Орындайтын: сыбызғы, сазсырнай класының мұғалімі Иманбаев Думан.

Көне түріне жататын жырау, термеші, сал-серілердің домбыралары шағын қалақшаға ұқсас келеді. Олар төртбұрыштау болады, ал кейін келе заманға сай домбыра түрі көбейді. Оған: «Абай домбыра», «Жамбыл домбыра» және үш ішекті домбыралар да кездеседі.

Домбыра, күй өнерінде өзіндік тарихта қалған Кетбұға, Асанқайғы, Байжігіт, бертін келе Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Сейтек сияқты күйшілер бар.

Ұлттық аспаптық музыканың тарихында көне аңыз күйлер басты орын алады. Көне аңыз күйлер-сөз-сөйлемге икемді болып келеді. Мысалы: «Балаң өледі, Жошы хан», «Әке-ке-ау, ерке атан кетті, қайтейін»,т.б. күйлер. (Видео материал)

Шертер - қазақ халқының шертпелі музыкалық аспабы. Шертер-қазақ халқының көне ішекті музыкалық аспабы. Кей деректерге сүйенсек, бұл аспап домбыра мен қобыздың арғы тегі болып саналады. Сырт келбеті қобызға жақын, көлемі жағынан домбырадан кіші.

Келесі аспабымыз «Жетіген». Жетіген жеті ішекті, шертіп ойналатын аспап. Бұрауы жоқ. Сондықтан оның құлақ күйі жеті асықты ілгерілі-кейінді орналастыру арқылы келтіріледі. Аспаптың шығу тарихы жайлы аңыз «Ертеде бір қария болыпты. Оның жеті ұлы болыпты. Бір жылы қатты жұт болып, адамдар тамақсыз қалады, сөйтіп қарияның үйіне қайғы орнайды. Аштықтан үлкен ұлы Қания өлгеннен кейін қария кепкен ағаштың бөлігін алып, оған ішек салып, тиек қойып, «Қарағым» күйін орындайды, Төралым деген екінші ұлы өлгеннен кейін екінші ішек тартып, «Қанат сынар» деген күй шығарады, үшінші ұлы Жанкелдіге ол «Құмарым» күйін, төртінші ұлы Бекенге «От сөнер», бесінші ұлы Хауқасқа «Бақыт көшті», Жұлзарға «Күн тұтылуы» атты күй шығарады. Ең кіші ұлы Қиястан айырылған қария жетінші ішекті тартып, «Жеті баламнан айырылып құса болдым» атты күй орындайды. Аспаптан қайғыға толы көп дыбысты ала отырып, орындаушы әр түрлі әуен арқылы өзінің балаларының бейнелерін көрсетеді.

Келесі ел арасында кең тараған сыбызғы аспабы. «Сыбызғы-қазақтың үрмелі көне музыкалық аспабы. Құрайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады. Ұзындығы 60-65см немесе 70-80см болады 3-4 ойықты. Сыбызғы ойықтарынан демді жай немесе күшті шығару арқылы түрлі дыбыс әуендері туады. Сыбызғы негізінен бақташылар арасында кең тараған. Бұл аспаптың жетілдірілген түрі фольклорлық-этнографиялық ансамбльдер мен оркестрлерде қолданылады».

Халық күйі «Кербез қыз»-орындайтын Қоңырбаева Көркемай.

Сазсырнай - қазақ халқының әуенді, сазды, үрлемелі ұлттық музыкалық аспабы.

«Сазсырнайды әр түрлі дүниелерден істеп алады. Олардың көне түрлерін құм «қыштан» істейтін болған. Кей жағдайларда сазсырнайды ағаштан ойып, желімдеп істейді. Сазсырнай - кішкентай балалардың сүйіп ойнайтын аспабы. Сазсырнай аспабын, жазушы Дүкенбай Досжанов музыка пәтеріне көне өркениет орталығы - Отырардан әкеліп табыс етті. Археологтардың жорамалдауы бойынша, ол жер астында жүздеген жылдар бойы көміліп жатқан».

Халық күйі «Бозінген». Орындайтын Қасен Құралай.

Шанқобыз - қазақтың көне музыкалық аспабы. Ағаштан,темірден кейде күмістен жасалады. Шанқобыздың құрылысы күрделі емес. Екі жақ ұшы сүйірленген, ортасында жіңішке тілі бар. Ойнау кезінде ауыздың екі ұрты қызмет атқарып, дыбысты күшейтеді.

Дауылпаз - қазақ халқының ұрып ойналатын көне саз аспабы. Дауысы күркіреп шығады. Дауылпаз жалпы түркі тілдес халықтарда бар. Олар: Дап, Қазандауылпаз, Нардауылпаз.

«Ертеректе бұл аспап соғыс құралы ретінде айбар беріп, қыр көрсету үшін қолданылған. Дауылпазды жорықта әскербасылар мен жеке батырлар ұстайтын болған. Дауылпазды көбіне құсбегі, саятшылар, аңшылар пайдаланған. Дауылпаздың артқы жағы күмбезді, ал беті тегіс, жұқа терімен қапталады. Дауылпазды өрнектеп, әшекелейді. Дауылпазды «үш аяқ» сираққа орналастырады. Дауылпаздың үнін шығару үшін ұратын таяқшаның басына киіз орайды.

Осы ұрып ойналатын аспаптарға тұяқтас немесе тайтұяқта жатады. Ол аттың тұяғынан жасалатын ұрмалы аспап.

Асатаяқ - халық арасында ерте заманнан келе жатқан көне музыкалық аспап. Тұтас ағаштан жасалған, оның басында темір теңгешілер, қоңыраулар ілінген. Асатаяқты ырғақтатып, сілкіп, шайқап ойнайды, қоңыраулар соғылғанда әдемі үн шығады.

Сылдырмақ - асатаяққа ұқсас, бірақ бірнеше есе қысқа болады. Сылдырмақтардың басы «жылан бас», «қалқан бас», «саңырауқұлақ бас» бейнесінде болады, көбінесе күрекше түрінде кездеседі.

Қазіргі кезде осы ұлттық аспаптар «Сазген», «Адырна» көне аспаптар ансамбльдері мен әйгілі «Отырар сазы» оркестрінде қолданылып жүр.

Домбырадай мұраны

Қастерлеуге тұрады.

Сонда жатыр даланың

Үніменен ұраны

Жорғалатқан жетіген,

Сыбызғы үні лекіген.

Сызылтады қылқобыз.

Шалып ойнар шаңқобыз.

Тоқылдайды тоқылдақ,

Асатаяқ, тайтұяқ.

Әуез кернеп, ысқынып

Сазсырнай шығар сызылып.

Осы бүгінгі лекция концертіміздегі көрсетілген аспаптар, біздің Балалар музыка мектебінде кәсіби деңгейде жас жеткіншектерге үйретілуде. Енді осы саз мектебінің оқушыларынан құрылған фольклорлық ансамбльдің орындауын тыңдаңыздар. Көркемдік жетекшісі домбыра класының мұғалімі Қағазбеков Қанат.

Құрметті әріптестер, оқушылар көңіл қойып тыңдағандарыңызға үлкен рахмет!