Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
Домбыра – ?аза? халы? арасына ?те ерте ?рі ке? тара?ан сазды? аспап.
Осы домбыра ??діретін таныт?ан, к?й атасы – ??рман?азы Са?ырбай?лы екені е?бектеген с?би мен е?киген ?ария?а м?лім. ??рман?азы – адамзат м?дениетіне к?й атты те?дессіз м?ра ?ос?ан ?аза? хал?ыны? аса к?рнекті к?йші-композиторы.
Са?ырбай?лы ??рман?азы Б?кей ханды?ы, Kaзipгi Орал облысыны? Жа?а?ала ауданында?ы Жиделі деген жерде 1823 жылы д?ниеге келіп, Астрахань (Ресей) облысыны? ?азipгi «??рман?азы - т?бе» деген жерде 1896 жылы д?ние салды. Бaсына ?ойыл?ан ??лпы тасында ту?ан - ?лген жылдары «1806 - 1879» деп к?рсетілген. Біра?, м?ны? ?ате eкeнiн академик Ж?банов нанымды ?исындармен д?лелдейді
??рман?азыны? шы??ан тегі Кiшi ж?зді? Бай?лынан тара?ан ?ызыл??ртынан болып келеді.
??рман?азыны? ?кесі Са?ырбай (шын аты Д?йсенбай) ?нерге мойын б?ра алма?ан, шаруа адамы болыпты. ??рман?азыны? бесінші атасы Балтабай ?улеті шетінен домбыра?а тіл бітірген ?нерпаз болса керек. Ал жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, ора? а?ызды, с?з дары?ан адам екен.
??рман?азыны? на?ашы ж?рты - Беріш руы. Ерлік пен еркіндікті д?ст?р еткен елді? ?ызы, ??рман?азыны? анасы Ал?а да келін болып т?скенше даланы? ерке желіндей еркін ?ciп, ойын - тойды? шырайын келтірген. Кейін Игілікты? ?ызы ?уеске ?йленгенде ??рман?азы ?шін Беріш руы енді ?айын ж?рты болады.
Болаша? д?улескер к?йшіні? жасты? ша?ы жо?шылы?ты? зардабын тартып, ер аралаумен ?тті. Сонды?тан ол ?зіні? к?йлерінде ?арапайым адамдарды? ?мірін, т?рмыс-тіршілігін суреттейді.
??рман?азыны? бала кезінен - а? е? айткыш тілі, е? сезімтал тілі ?ос ішекті домбыра к?мейінен шы?атын к?й тілі еді. Сонды?тан да, ол сахараны? да??ыл к?кірек д?улескер к?йшісі Со?ыр Есжанды ал?аш к?piп ты?дасымен-а? домбырасынын тілін мен дінін т?сініп, ??ып ты?дайды. Сонды?тан да, ?зіні? замандастары Шеркеш, Байж?ма, Баламайса? сия?ты к?йшілерді? к?йін ??ныра тартып, сол к?йлерден уа?ытты? е? шыншыл сырын ??ады. Ал ??рман?азыны? ?стазы - ?за? болатын.
?зіні? шы?армаларына к?ллі д?уір тынысын ар?ау еткен ??рман?азы – ?з кезе?іні? ?лы к?рескері де болды. Исатай мен Махамбет к?терілісіне арнап шы?ар?ан е? ал?аш?ы «Кішкентай» к?йінен бастап, «Кісен аш?ан», «Т?рмеден ?аш?ан», «К?бік шаш?ан», «Б??тым-б??тым», «?айран шешем», «Кедей зары», «?ызыл ?айы? – Серпер», «Адай», «Сарыар?а» т?різді к?йлеріні? ?ай-?айсысы да – ??рман?азыны? замана ?асіретін, ?о?ам шынды?ын жан-ж?регі мен а?ыл-ой тезінен ?ткізе білгендігіні? ай?а?ы.
??рман?азыны? к?йлері ?аза? елі ?міріні? ?леуметтік жыр-сыры, азаткерлік рух ?раншысы іспетті, ?лтты? тарихымызды? ?уен тілінде жазыл?ан ?лы эпопеясы деуге болатындай. К?йші шы?армашылы?ында?ы ?зекті м?селелер — халы?ты? азатты?ы мен жеке т?л?а бостанды?ы. ?з туындыларында XIX ?асырды? 30-жылдары Исатай Тайман?лы баста?ан ?лт-азатты? к?теріліске ерекше назар аудар?ан. ??рман?азы б?л к?теріліске ?зіні? ал?аш?ы туындыларыны? бірі "Кішкентай"
“Кішкентай” к?йіні? ?алай пайда бол?анына то?талсам…
Ерді? ері, егеуді? сыны?ына лайы? халы? батырлары Исатай мен Махамбет баста?ан халы? к?теріліс жылдары. ??рман?азы мен Динадай т?леп ?ш?ан ?нер майталмандарын ?сірген Нарынны? Жиделі деп аталатын ??мында ?озы ба?ып ж?рген 11-12 жасар бала кенеттен шы??ан д?бірге еле? ете ?алады. ?ару-жара? асын?ан, найза, айбалталы ?алы? ?ол хан ордасына бет алып тарта берді. Бала ?зін ?олына ту алып, ар?ыма? ат ?стінде сонау сарбаздармен бірге бара жат?андай сезінді. Біра? олар ?айда барады, кім ?шін жоры??а аттанды – б?л туралы бала ой елегінен ?ткізіп те ?лгермеді.
- А?а, а?атай! Мені де ала кеті?ізші! – деп ай?айлады бала ?ріккен ?озылармен ісі болмай, аттылар?а ?арай ж?гіріп.
Алпамсадай ?а?па? жаурынды, ?ызыл шырайлы кісі ат басын тежеп:
- Аты? кім, ?ал?ам? – деді бала?а иіле, жылы ж?збен ?арап.
- ??рман…??рман?азы. Са?ырбай баласымын.
- Кішкентай екенсі?, ?ара?ым. Жігіт бол?ан со?, ?лі-а? а?алары?мен бірге жоры??а аттанарсы?… - деп аттылы ж?ріп кеткен.
?л?исса, сонда?ы бала ата?ты композитор ??рман?азы да, аттылы Исатай Тайман?лы еді деседі.
…Бірде ??рман?азыны? замандастары:
- Мына бір тамаша к?йі?ізді неліктен “Кішентай” деп атады?ыз? Б?л “Кішкентай” деуге келмейтін, к?йлері?ізді? ішіндегі шо?ты?ы биік д?ние ?ой, – дегенде, ??рман?азы к?рсіне отырып:
- Несін жасырайын, б?л к?йді мен Исатай мен Махамбетке арна?ан едім. Ал Исатай мен Махамбет кім, мен кім? Олар хал?ыны? ?амын ойла?ан биік шы?, ас?ар тау, ал мен кішкене т?бешік емеспін бе? Сонды?тан мен сия?ты кішкентай ?ана пендені? Исатай, Махамбет секілді алыптар?а арна?ан к?йі бол?ан со?, оны? атын “Кішкентай” ?ойдым, – деп жауап беріпті.
“Кішкентай” к?йі кішкене ініні? а?а?а деген с?лемі ретінде ту?ан екен.
??рман?азы Са?ырбай?лы бірнеше м?рте т?рмеге де ?амал?ан, алайда халы?ты? азатты?ы жолында?ы к?рескер сазгерді? рухы еш?ашан т?спеген.
1857 жылы ??рман?азыны т?рмеге отыр?ызады. Сібірге айдатайын деп жат?ан жерден ол ?ашып ??тылады. Екінші рет оны Орынбор т?рмесіне ?амайды, біра? генерал-губернатор Перовскийді? ?олдауымен ??т?арылады. Т?рме та?ырыбына бірталай к?й шы?арады: «?айран шешем», «Ерте? кетем», «Кісен аш?ан», «Т?рмеден ?аш?ан», «Арба со??ан», «Перовский маршы», «Не кричи не шуми», «Машина» т.б.
Оны? "Аман бол, шешем, аман бол", "?айран шешем", "Ерте? кетем", "Б??тым-б??тым" деген к?йлерінде адам даусыны? ыр?а?ы ай?ын берілген.
Ол Орал мен ?ркіт т?рмелерінде де отыр?ан. Ку?ын-с?ргінге т?скен к?йші халы?ты? т?уелсіздік пен бостанды? туралы тере? ой-тол?амын бейнелеген. "Алатау" ж?не " Сарыар?а" к?йлерін д?ниеге келтірген.
1880 жылы Астрахан т?біндегі Са?мар елді мекеніне ?оныс аударады. ?ауым арасында ерекше ??рметке б?ленген ??рман?азы Дина Н?рпейісова, Е.Есжанов, М.С?лейменов сынды мирас?орларын жинайды. Сол д?уірде ?йгілі бол?ан К?кбала, Мене?ай, С?г?р?лі, Тор?айбай, Шора сынды домбыра тарту шеберлері де ??рман?азыны ?стаз т?т?ан.
«??рман?азыны? орындаушылы?ы ?андай еді?» – деген сауал?а орай ш?кірті Дина: «Домбыраны ?айысша илейтін», – деп жауап берген екен. Ал ??рман?азыны? ?зі болса, «Мені? о? ?олымды, Динаны? сол ?олын бір адам?а берсе, шіркін!» деп арман еткен екен. ?рине, ??рман?азыны? к?п к?йі бізге Динаны? ар?асында жетті. Дегенмен сол Динаны? да: «Кейбір к?йлерін ?з д?режесінде жеткізе алмадым», – деп а?ынан жарыл?аны бар. М?ны? б?рі ??рман?азыны? сирек кездесетін музыкалы? дарынды жан бол?анды?ын к?рсетеді.
"Байж?ма", "Боз?а??ыр" туындылары да Са?ырбай?лыны? ас?ан ?нерпаз к?йші екенін білдіреді. ??рман?азы ?з к?йлері ар?ылы орындаушылы? ?нерді? ерекше дарыны мен бірегей ?уен тілін паш етті. "Итог" атты к?йінде к?йші ауыр да азапты ?мір жолыны? ?орытындысын ай?ын бейнелейді. Сазгер шы?армашылы?ында ?уендік жанрды? лирика, халы? тарихын баяндау, адамны? таби?аттан, ?орша?ан ортадан ал?ан ?сері сия?ты арналары да айры?ша орын алады.
??рман?азыны? к?йлері ?аза? хал?ы шы?армашылы?ында аса ма?ызды тарихи орын алады. Ол ?з туындылары ар?ылы хал?ымызды? м?дени дамуына ?ома?ты ?лес ?осты.
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт