Шо?ты?ы биік д?ниені? жо?ты?ы білінбес! (??рман?азы Са?ырбай?лы)
Шо?ты?ы биік д?ниені? жо?ты?ы білінбес! (??рман?азы Са?ырбай?лы)
Домбыра – ?аза? халы? арасына ?те ерте ?рі ке? тара?ан сазды? аспап.
Осы домбыра ??діретін таныт?ан, к?й атасы – ??рман?азы Са?ырбай?лы екені е?бектеген с?би мен е?киген ?ария?а м?лім. ??рман?азы – адамзат м?дениетіне к?й атты те?дессіз м?ра ?ос?ан ?аза? хал?ыны? аса к?рнекті к?йші-композиторы.
Са?ырбай?лы ??рман?азы Б?кей ханды?ы, Kaзipгi Орал облысыны? Жа?а?ала ауданында?ы Жиделі деген жерде 1823 жылы д?ниеге келіп, Астрахань (Ресей) облысыны? ?азipгi «??рман?азы - т?бе» деген жерде 1896 жылы д?ние салды. Бaсына ?ойыл?ан ??лпы тасында ту?ан - ?лген жылдары «1806 - 1879» деп к?рсетілген. Біра?, м?ны? ?ате eкeнiн академик Ж?банов нанымды ?исындармен д?лелдейді
??рман?азыны? шы??ан тегі Кiшi ж?зді? Бай?лынан тара?ан ?ызыл??ртынан болып келеді.
??рман?азыны? ?кесі Са?ырбай (шын аты Д?йсенбай) ?нерге мойын б?ра алма?ан, шаруа адамы болыпты. ??рман?азыны? бесінші атасы Балтабай ?улеті шетінен домбыра?а тіл бітірген ?нерпаз болса керек. Ал жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, ора? а?ызды, с?з дары?ан адам екен.
??рман?азыны? на?ашы ж?рты - Беріш руы. Ерлік пен еркіндікті д?ст?р еткен елді? ?ызы, ??рман?азыны? анасы Ал?а да келін болып т?скенше даланы? ерке желіндей еркін ?ciп, ойын - тойды? шырайын келтірген. Кейін Игілікты? ?ызы ?уеске ?йленгенде ??рман?азы ?шін Беріш руы енді ?айын ж?рты болады.
Болаша? д?улескер к?йшіні? жасты? ша?ы жо?шылы?ты? зардабын тартып, ер аралаумен ?тті. Сонды?тан ол ?зіні? к?йлерінде ?арапайым адамдарды? ?мірін, т?рмыс-тіршілігін суреттейді.
??рман?азыны? бала кезінен - а? е? айткыш тілі, е? сезімтал тілі ?ос ішекті домбыра к?мейінен шы?атын к?й тілі еді. Сонды?тан да, ол сахараны? да??ыл к?кірек д?улескер к?йшісі Со?ыр Есжанды ал?аш к?piп ты?дасымен-а? домбырасынын тілін мен дінін т?сініп, ??ып ты?дайды. Сонды?тан да, ?зіні? замандастары Шеркеш, Байж?ма, Баламайса? сия?ты к?йшілерді? к?йін ??ныра тартып, сол к?йлерден уа?ытты? е? шыншыл сырын ??ады. Ал ??рман?азыны? ?стазы - ?за? болатын.
?зіні? шы?армаларына к?ллі д?уір тынысын ар?ау еткен ??рман?азы – ?з кезе?іні? ?лы к?рескері де болды. Исатай мен Махамбет к?терілісіне арнап шы?ар?ан е? ал?аш?ы «Кішкентай» к?йінен бастап, «Кісен аш?ан», «Т?рмеден ?аш?ан», «К?бік шаш?ан», «Б??тым-б??тым», «?айран шешем», «Кедей зары», «?ызыл ?айы? – Серпер», «Адай», «Сарыар?а» т?різді к?йлеріні? ?ай-?айсысы да – ??рман?азыны? замана ?асіретін, ?о?ам шынды?ын жан-ж?регі мен а?ыл-ой тезінен ?ткізе білгендігіні? ай?а?ы.
??рман?азыны? к?йлері ?аза? елі ?міріні? ?леуметтік жыр-сыры, азаткерлік рух ?раншысы іспетті, ?лтты? тарихымызды? ?уен тілінде жазыл?ан ?лы эпопеясы деуге болатындай. К?йші шы?армашылы?ында?ы ?зекті м?селелер — халы?ты? азатты?ы мен жеке т?л?а бостанды?ы. ?з туындыларында XIX ?асырды? 30-жылдары Исатай Тайман?лы баста?ан ?лт-азатты? к?теріліске ерекше назар аудар?ан. ??рман?азы б?л к?теріліске ?зіні? ал?аш?ы туындыларыны? бірі "Кішкентай"
“Кішкентай” к?йіні? ?алай пайда бол?анына то?талсам…
Ерді? ері, егеуді? сыны?ына лайы? халы? батырлары Исатай мен Махамбет баста?ан халы? к?теріліс жылдары. ??рман?азы мен Динадай т?леп ?ш?ан ?нер майталмандарын ?сірген Нарынны? Жиделі деп аталатын ??мында ?озы ба?ып ж?рген 11-12 жасар бала кенеттен шы??ан д?бірге еле? ете ?алады. ?ару-жара? асын?ан, найза, айбалталы ?алы? ?ол хан ордасына бет алып тарта берді. Бала ?зін ?олына ту алып, ар?ыма? ат ?стінде сонау сарбаздармен бірге бара жат?андай сезінді. Біра? олар ?айда барады, кім ?шін жоры??а аттанды – б?л туралы бала ой елегінен ?ткізіп те ?лгермеді.
- А?а, а?атай! Мені де ала кеті?ізші! – деп ай?айлады бала ?ріккен ?озылармен ісі болмай, аттылар?а ?арай ж?гіріп.
Алпамсадай ?а?па? жаурынды, ?ызыл шырайлы кісі ат басын тежеп:
- Кішкентай екенсі?, ?ара?ым. Жігіт бол?ан со?, ?лі-а? а?алары?мен бірге жоры??а аттанарсы?… - деп аттылы ж?ріп кеткен.
?л?исса, сонда?ы бала ата?ты композитор ??рман?азы да, аттылы Исатай Тайман?лы еді деседі.
…Бірде ??рман?азыны? замандастары:
- Мына бір тамаша к?йі?ізді неліктен “Кішентай” деп атады?ыз? Б?л “Кішкентай” деуге келмейтін, к?йлері?ізді? ішіндегі шо?ты?ы биік д?ние ?ой, – дегенде, ??рман?азы к?рсіне отырып:
- Несін жасырайын, б?л к?йді мен Исатай мен Махамбетке арна?ан едім. Ал Исатай мен Махамбет кім, мен кім? Олар хал?ыны? ?амын ойла?ан биік шы?, ас?ар тау, ал мен кішкене т?бешік емеспін бе? Сонды?тан мен сия?ты кішкентай ?ана пендені? Исатай, Махамбет секілді алыптар?а арна?ан к?йі бол?ан со?, оны? атын “Кішкентай” ?ойдым, – деп жауап беріпті.
“Кішкентай” к?йі кішкене ініні? а?а?а деген с?лемі ретінде ту?ан екен.
??рман?азы Са?ырбай?лы бірнеше м?рте т?рмеге де ?амал?ан, алайда халы?ты? азатты?ы жолында?ы к?рескер сазгерді? рухы еш?ашан т?спеген.
1857 жылы ??рман?азыны т?рмеге отыр?ызады. Сібірге айдатайын деп жат?ан жерден ол ?ашып ??тылады. Екінші рет оны Орынбор т?рмесіне ?амайды, біра? генерал-губернатор Перовскийді? ?олдауымен ??т?арылады. Т?рме та?ырыбына бірталай к?й шы?арады: «?айран шешем», «Ерте? кетем», «Кісен аш?ан», «Т?рмеден ?аш?ан», «Арба со??ан», «Перовский маршы», «Не кричи не шуми», «Машина» т.б.
Оны? "Аман бол, шешем, аман бол", "?айран шешем", "Ерте? кетем", "Б??тым-б??тым" деген к?йлерінде адам даусыны? ыр?а?ы ай?ын берілген.
Ол Орал мен ?ркіт т?рмелерінде де отыр?ан. Ку?ын-с?ргінге т?скен к?йші халы?ты? т?уелсіздік пен бостанды? туралы тере? ой-тол?амын бейнелеген. "Алатау" ж?не " Сарыар?а" к?йлерін д?ниеге келтірген.
1880 жылы Астрахан т?біндегі Са?мар елді мекеніне ?оныс аударады. ?ауым арасында ерекше ??рметке б?ленген ??рман?азы Дина Н?рпейісова, Е.Есжанов, М.С?лейменов сынды мирас?орларын жинайды. Сол д?уірде ?йгілі бол?ан К?кбала, Мене?ай, С?г?р?лі, Тор?айбай, Шора сынды домбыра тарту шеберлері де ??рман?азыны ?стаз т?т?ан.
«??рман?азыны? орындаушылы?ы ?андай еді?» – деген сауал?а орай ш?кірті Дина: «Домбыраны ?айысша илейтін», – деп жауап берген екен. Ал ??рман?азыны? ?зі болса, «Мені? о? ?олымды, Динаны? сол ?олын бір адам?а берсе, шіркін!» деп арман еткен екен. ?рине, ??рман?азыны? к?п к?йі бізге Динаны? ар?асында жетті. Дегенмен сол Динаны? да: «Кейбір к?йлерін ?з д?режесінде жеткізе алмадым», – деп а?ынан жарыл?аны бар. М?ны? б?рі ??рман?азыны? сирек кездесетін музыкалы? дарынды жан бол?анды?ын к?рсетеді.
"Байж?ма", "Боз?а??ыр" туындылары да Са?ырбай?лыны? ас?ан ?нерпаз к?йші екенін білдіреді. ??рман?азы ?з к?йлері ар?ылы орындаушылы? ?нерді? ерекше дарыны мен бірегей ?уен тілін паш етті. "Итог" атты к?йінде к?йші ауыр да азапты ?мір жолыны? ?орытындысын ай?ын бейнелейді. Сазгер шы?армашылы?ында ?уендік жанрды? лирика, халы? тарихын баяндау, адамны? таби?аттан, ?орша?ан ортадан ал?ан ?сері сия?ты арналары да айры?ша орын алады.
??рман?азыны? к?йлері ?аза? хал?ы шы?армашылы?ында аса ма?ызды тарихи орын алады. Ол ?з туындылары ар?ылы хал?ымызды? м?дени дамуына ?ома?ты ?лес ?осты.
Просмотр содержимого документа
«Шо?ты?ы биік д?ниені? жо?ты?ы білінбес! (??рман?азы Са?ырбай?лы)»
Шоқтығы биік дүниенің жоқтығы білінбес!
(Құрманғазы Сағырбайұлы)
Домбыра жүрегіммен үндес едің,
Өзіңмен сырласымдай тілдесемін…
Бабамнан қалған мұра сен болмасаң,
Өмірдің не екенін білмес едім, – деп қазақтың маңдайына біткен ақыны М.Мақатаев айтқандай, балғадай сақа жұрт қазақ халқының қилы-қилы жыр-дастандары мен сан алуан ән-күйлері бізге, кейінгі ұрпаққа домбыра арқылы жеткен. “Елім дегенде, етегі жасқа толатын, қазағым дегенде, қабырғасы сөгілетін” кез келген қазақ ұрпағы көне саз аспабын киелі деп санап, көздің қара шығындай қадірлеп сақтайды. «Нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» дегендей, бойына қазақтың қаны сіңген һәм қазақтың сүті дарыған халқымыздың той-думаны домбырасыз өтпейтіні де хақ.
Домбыра – қазақ халық арасына өте ерте әрі кең тараған саздық аспап.
Осы домбыра құдіретін танытқан, күй атасы – Құрманғазы Сағырбайұлы екені еңбектеген сәби мен еңкиген қарияға мәлім. Құрманғазы – адамзат мәдениетіне күй атты теңдессіз мұра қосқан қазақ халқының аса көрнекті күйші-композиторы.
Сағырбайұлы Құрманғазы Бөкей хандығы, Kaзipгi Орал облысының Жаңақала ауданындағы Жиделі деген жерде 1823 жылы дүниеге келіп, Астрахань (Ресей) облысының қазipгi «Құрманғазы - төбе» деген жерде 1896 жылы дүние салды. Бaсына қойылған құлпы тасында туған - өлген жылдары «1806 - 1879» деп көрсетілген. Бірақ, мұның қате eкeнiн академик Жұбанов нанымды қисындармен дәлелдейді
Құрманғазының шыққан тегі Кiшi жүздің Байұлынан тараған Қызылқұртынан болып келеді.
Құрманғазының әкесі Сағырбай (шын аты Дүйсенбай) өнерге мойын бұра алмаған, шаруа адамы болыпты. Құрманғазының бесінші атасы Балтабай әулеті шетінен домбыраға тіл бітірген өнерпаз болса керек. Ал жетінші атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ аңызды, сөз дарыған адам екен.
Құрманғазының нағашы жұрты - Беріш руы. Ерлік пен еркіндікті дәстүр еткен елдің қызы, Құрманғазының анасы Алқа да келін болып түскенше даланың ерке желіндей еркін өciп, ойын - тойдың шырайын келтірген. Кейін Игіліктың қызы Әуеске үйленгенде Құрманғазы үшін Беріш руы енді қайын жұрты болады.
Болашақ дәулескер күйшінің жастық шағы жоқшылықтың зардабын тартып, ер аралаумен өтті. Сондықтан ол өзінің күйлерінде қарапайым адамдардың өмірін, тұрмыс-тіршілігін суреттейді.
Құрманғазының бала кезінен - ақ ең айткыш тілі, ең сезімтал тілі қос ішекті домбыра көмейінен шығатын күй тілі еді. Сондықтан да, ол сахараның даңғыл көкірек дәулескер күйшісі Соқыр Есжанды алғаш көpiп тыңдасымен-ақ домбырасынын тілін мен дінін түсініп, ұғып тыңдайды. Сондықтан да, өзінің замандастары Шеркеш, Байжұма, Баламайсаң сияқты күйшілердің күйін құныра тартып, сол күйлерден уақыттың ең шыншыл сырын ұғады. Ал Құрманғазының ұстазы - Ұзақ болатын.
Өзінің шығармаларына күллі дәуір тынысын арқау еткен Құрманғазы – өз кезеңінің ұлы күрескері де болды. Исатай мен Махамбет көтерілісіне арнап шығарған ең алғашқы «Кішкентай» күйінен бастап, «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Көбік шашқан», «Бұқтым-бұқтым», «Қайран шешем», «Кедей зары», «Қызыл қайың – Серпер», «Адай», «Сарыарқа» тәрізді күйлерінің қай-қайсысы да – Құрманғазының замана қасіретін, қоғам шындығын жан-жүрегі мен ақыл-ой тезінен өткізе білгендігінің айғағы.
Құрманғазының күйлері қазақ елі өмірінің әлеуметтік жыр-сыры, азаткерлік рух ұраншысы іспетті, Ұлттық тарихымыздың әуен тілінде жазылған ұлы эпопеясы деуге болатындай. Күйші шығармашылығындағы өзекті мәселелер — халықтың азаттығы мен жеке тұлға бостандығы. Өз туындыларында XIX ғасырдың 30-жылдары Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ерекше назар аударған. Құрманғазы бұл көтеріліске өзінің алғашқы туындыларының бірі "Кішкентай"
“Кішкентай” күйінің қалай пайда болғанына тоқталсам…
Ердің ері, егеудің сынығына лайық халық батырлары Исатай мен Махамбет бастаған халық көтеріліс жылдары. Құрманғазы мен Динадай түлеп ұшқан өнер майталмандарын өсірген Нарынның Жиделі деп аталатын құмында қозы бағып жүрген 11-12 жасар бала кенеттен шыққан дүбірге елең ете қалады. Қару-жарақ асынған, найза, айбалталы қалың қол хан ордасына бет алып тарта берді. Бала өзін қолына ту алып, арғымақ ат үстінде сонау сарбаздармен бірге бара жатқандай сезінді. Бірақ олар қайда барады, кім үшін жорыққа аттанды – бұл туралы бала ой елегінен өткізіп те үлгермеді.
- Аға, ағатай! Мені де ала кетіңізші! – деп айқайлады бала үріккен қозылармен ісі болмай, аттыларға қарай жүгіріп.
Алпамсадай қақпақ жаурынды, қызыл шырайлы кісі ат басын тежеп:
- Кішкентай екенсің, қарағым. Жігіт болған соң, әлі-ақ ағаларыңмен бірге жорыққа аттанарсың… - деп аттылы жүріп кеткен.
Әлқисса, сондағы бала атақты композитор Құрманғазы да, аттылы Исатай Тайманұлы еді деседі.
…Бірде Құрманғазының замандастары:
- Мына бір тамаша күйіңізді неліктен “Кішентай” деп атадыңыз? Бұл “Кішкентай” деуге келмейтін, күйлеріңіздің ішіндегі шоқтығы биік дүние ғой, – дегенде, Құрманғазы күрсіне отырып:
- Несін жасырайын, бұл күйді мен Исатай мен Махамбетке арнаған едім. Ал Исатай мен Махамбет кім, мен кім? Олар халқының қамын ойлаған биік шың, асқар тау, ал мен кішкене төбешік емеспін бе? Сондықтан мен сияқты кішкентай ғана пенденің Исатай, Махамбет секілді алыптарға арнаған күйі болған соң, оның атын “Кішкентай” қойдым, – деп жауап беріпті.
“Кішкентай” күйі кішкене інінің ағаға деген сәлемі ретінде туған екен.
Құрманғазы Сағырбайұлы бірнеше мәрте түрмеге де қамалған, алайда халықтың азаттығы жолындағы күрескер сазгердің рухы ешқашан түспеген.
1857 жылы Құрманғазыны түрмеге отырғызады. Сібірге айдатайын деп жатқан жерден ол қашып құтылады. Екінші рет оны Орынбор түрмесіне қамайды, бірақ генерал-губернатор Перовскийдің қолдауымен құтқарылады. Түрме тақырыбына бірталай күй шығарады: «Қайран шешем», «Ертең кетем», «Кісен ашқан», «Түрмеден қашқан», «Арба соққан», «Перовский маршы», «Не кричи не шуми», «Машина» т.б.
Оның "Аман бол, шешем, аман бол", "Қайран шешем", "Ертең кетем", "Бұқтым-бұқтым" деген күйлерінде адам даусының ырғағы айқын берілген.
Ол Орал мен Үркіт түрмелерінде де отырған. Куғын-сүргінге түскен күйші халықтың тәуелсіздік пен бостандық туралы терең ой-толғамын бейнелеген. "Алатау" және " Сарыарқа" күйлерін дүниеге келтірген.
1880 жылы Астрахан түбіндегі Сақмар елді мекеніне қоныс аударады. Қауым арасында ерекше құрметке бөленген Құрманғазы Дина Нүрпейісова, Е.Есжанов, М.Сүлейменов сынды мирасқорларын жинайды. Сол дәуірде әйгілі болған Көкбала, Менеғай, Сүгүрәлі, Торғайбай, Шора сынды домбыра тарту шеберлері де Құрманғазыны ұстаз тұтқан.
«Құрманғазының орындаушылығы қандай еді?» – деген сауалға орай шәкірті Дина: «Домбыраны қайысша илейтін», – деп жауап берген екен. Ал Құрманғазының өзі болса, «Менің оң қолымды, Динаның сол қолын бір адамға берсе, шіркін!» деп арман еткен екен. Әрине, Құрманғазының көп күйі бізге Динаның арқасында жетті. Дегенмен сол Динаның да: «Кейбір күйлерін өз дәрежесінде жеткізе алмадым», – деп ағынан жарылғаны бар. Мұның бәрі Құрманғазының сирек кездесетін музыкалық дарынды жан болғандығын көрсетеді.
"Байжұма", "Бозқаңғыр" туындылары да Сағырбайұлының асқан өнерпаз күйші екенін білдіреді. Құрманғазы өз күйлері арқылы орындаушылық өнердің ерекше дарыны мен бірегей әуен тілін паш етті. "Итог" атты күйінде күйші ауыр да азапты өмір жолының қорытындысын айқын бейнелейді. Сазгер шығармашылығында әуендік жанрдың лирика, халық тарихын баяндау, адамның табиғаттан, қоршаған ортадан алған әсері сияқты арналары да айрықша орын алады.
Құрманғазының күйлері қазақ халқы шығармашылығында аса маңызды тарихи орын алады. Ол өз туындылары арқылы халқымыздың мәдени дамуына қомақты үлес қосты.
Сондықтан, қазіргі таңда, осында отырған баршамыз білім ордамыз – Саз колледжі осы ұлы тұлғаның есімімен аталатынына мақтан тұтуымыз керек!
