Саба?ты? ма?саты: О?ушы?а к?й авторыны? идеясын т?сінумен ?атар мазм?нын ??ып, оны? негізгі мелодиясын б?збай, тиісті штрихтарын барынша пайдаланып, к?ркемдік жо?ары д?режеде орындау. О?ушыны? ?з к?сібіне деген с?йіспеншілігін арттыру.
Саба?ты? барысы:
І.?йымдастыру кезе?і
Баланы жылы ?абылдап, с?лемдесіп, саба??а дайынды?ын, назарын саба??а аудару. ?ткен саба?ты? жал?асы ?йге берген дайынды?тан бастаймыз.
ІІ.?й тапсырмасы
?.Елжанов «Ордабасы тол?ауы»
Затаевич «?аза? маршы»
ІІІ. ?й тапсырмасын ?орытындылау, ба?алау.
IV. Жа?а саба?. ??рман?азы «Кісен аш?ан»
Композитор туралы т?сінік беру
?аза? хал?ыны? ірі т?л?аларыны? бірі ??рман?азы Са?ырбай?лы жазыл?ан деректерге с?йенсек 1816 жылдары шамасында Батыс ?аза?стан Атырау облысы, Те?із ауданы, Жиделі деген жерде д?ниеге келген.
Анасы – Ал?а елге сыйлы, еті тірі М?ті??л деген кісіні? буыла ?скен ерке ?ызы еді. Ал?аны? а?алары шетінен т?кпе а?ын, ас?а? ?нші, барма?ынан бал там?ан к?йші, жауыныны жер иіскеленген палуандар болатын. Жасынан ?нерді? ?адірін біліп ?скен Ал?а т???ыш ?лыны? бойында?ы ?лы дарынды ж?регімен сезеді. ?кесі б?л ?нерін іштей наразылы? білдіргенімен анасы ??рман?азы жастайынан Ша?бала байды? ?озысын, ?се келе ?ойын ба?у?а м?жб?р етті. ??рман?азыны? ?ойшылы? к?сібі тама? асырауы болса, иы?ында?ы асулы ж?ретін домбырасы жан азы?ы болды. Оны? музыка?а деген ?абілеті кішкене к?нінде естіген ?нін, к?йін домбыра пернесінде айнытпай тарт?ызса, ?се келе таби?атты? к?ркем бейнесін-суды? сылдыры, желді? суылы, ??сты? шырылы, к?кті? к?ркірегені сия?ты жаратылыс ?нін, одан ?ала берсе алпыс екі тамырды иітетін сыбыз?ыны? ?нін домбыраны? ?ос ішегінде музыка тілімен бейнелеуіне себепкер болды.
??рман?азы ауыл шалдарын жа?алап, к?й тарт?ызып, домбырашыларды? к?йлерін ты?дап к?й ?орын молайтуы ?з алдына бір мектеп еді. Домбырада ?з бетімен ойнау т?жірибесін ?алыптастыр?ан жас талант ?зіне б?рын?ыдан да жауаптыра? ?арайды.
.. Бірде Са?ырбайды? ?йіне ата?ы б?кіл Б?кей ханды?ына тара?ан ?за? атты к?йші ат басын тірейді. ?за? Жайын ?зеніні? шы?ыс жа? бетінде туып ?скен аса ?абілетті орындаушы еді.
Са?ырбайды? ?йінде ?за? к?йші біріні? артынан бірін т?йдектетіп небір ?сем к?йлерді орындайды. К?йді? басында, орта жерінде ауызша т?сінік беріп, мазм?нды билер тартып отырады.?з «А?желе?ін» б?лжытпай ?айталап тартып берген жас талапкерге к?йші а?ылын айтып, оны? домбырашылы? ?неріні? болаша?ы мол екенін баяндайды. ??рман?азы «?ойшылы?ты» тастап, с?йікті ?неріні? со?ынан т?суге бел байлайды. К?й ?оры молайып к?йшілік д?ст?рді? ?зіндік бір мектебіні? негізін ?алады.
??рман?азы Са?ырбай?лы 1889 жылды? к?зінде аз к?н ауырып ?аза бол?ан. Оны Ресейді? Астрахань облысыны? б?рын?ы «Шайтани Бата?а» деген жерге алып барып ?ойылды. Б?гінде ол т?бе «??рман?азы т?бе» болып аталады. Оны? артында ?ал?ан асыл м?ралары м??гі жасай береді.
Шы?арма?а т?сінік беру
1857 жылы ??рман?азы Орынбор т?рмесіне жабылады. Ебін тауып б?л т?рмеден де ?аш?ан. ??рман?азы та?ы би к?й шы?арады. «Кісен аш?ан» к?йіні? шы?уы туралы ??рман?азыны? ?зі айт?ан мына с?здері бар: «Сайды? бойына келіп, кісенімді алып отыр?анда жараны? аузы ашылып т?ні бойы ауырып ?й?ы бермеді, ж?руге де м?мкіншілік болмады. Сол бір с?тте осы к?й басыма келіп еді» дейді.
К?й басынан ая?ына шейін орны?ты, ж?й екпінде ж?реді. К?йді? басында жан ауруы та?ырыбы баяу ?ана ?сті?гі шекте ?теді де, кейінгі сол та?ырып ке?ейіп, шал?ып, тере?дей отырып бас?а дауыс?а к?шеді.
Музыканы? ортасы шамасында осы ?ай?ылы та?ырып біресе, екінші біресе бірінші дауыста алма кезек ?теді. Ре-минор ладында ж?реді.
К?йді? шары?тау шегінде та?ырып ??былып, бір мезгіл минордан мажор?а к?шіп, к?шейіп, сай-с?йегінді сыр?ырат?андай ащы дыбыстар келеді де, шаршап тал?ан адамдай біртіндеп нашарлап, біра? музыкалы? ?ткірлігін жоймай кейін ?айтады.
К?йді? шары?тау шегі: ауруынан ?кілегендей дауыс естіліп, сол кейіпті к?й бітеді.
К?й д?ст?рлі Батыс ?аза?станды? к?й буынымен дамып, ?ш б?лім ??райды.
І б?лімде- к?йді? дара ?уені бас буын ж?не орта буында дамиды. ІІ б?лімде кіші ж?не ?лкен са?а дыбыстарынан т?ратын жа?а та?ырып ?рбиді. Осы б?лімде к?й шары?тау шегінде жетеді. Одан кейін орта буын т?гел ?айталанып, кіші са?а буынында негізгі та?ырып элементтерінен т?ратын ?уен ?теді. ІІІ кіші б?лім-І б?лімні? ?айталануы, екінші б?лім мен ?шінші б?лімді байланыстырушы ?ызметін екі такті ?ана ат?арады.
Просмотр содержимого документа
«??рман?азы «Кісен аш?ан» »
Қызылорда облысы Шиелі ауданы Шиелі аудандық балалар әуез мектебінің домбыра аспабының мұғалімі
Пейсенова Нигара Адамбековна
Сабақтың тақырыбы: Құрманғазы «Кісен ашқан»
Сабақтың мақсаты: Оқушыға күй авторының идеясын түсінумен қатар мазмұнын ұғып, оның негізгі мелодиясын бұзбай, тиісті штрихтарын барынша пайдаланып, көркемдік жоғары дәрежеде орындау. Оқушының өз кәсібіне деген сүйіспеншілігін арттыру.
Сабақтың барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі
Баланы жылы қабылдап, сәлемдесіп, сабаққа дайындығын, назарын сабаққа аудару. Өткен сабақтың жалғасы үйге берген дайындықтан бастаймыз.
ІІ.Үй тапсырмасы
Ә.Елжанов «Ордабасы толғауы»
Затаевич «Қазақ маршы»
ІІІ. Үй тапсырмасын қорытындылау, бағалау.
IV. Жаңа сабақ. Құрманғазы «Кісен ашқан»
Композитор туралы түсінік беру
Қазақ халқының ірі тұлғаларының бірі Құрманғазы Сағырбайұлы жазылған деректерге сүйенсек 1816 жылдары шамасында Батыс Қазақстан Атырау облысы, Теңіз ауданы, Жиделі деген жерде дүниеге келген.
Әкесі – Сағырбай Қызылқұрт руынан шыққан, бүкіл өмірін байдың жалшылығында өткізген адам.
Анасы – Алқа елге сыйлы, еті тірі Мәтіғұл деген кісінің буыла өскен ерке қызы еді. Алқаның ағалары шетінен төкпе ақын, асқақ әнші, бармағынан бал тамған күйші, жауыныны жер иіскеленген палуандар болатын. Жасынан өнердің қадірін біліп өскен Алқа тұңғыш ұлының бойындағы ұлы дарынды жүрегімен сезеді. Әкесі бұл өнерін іштей наразылық білдіргенімен анасы Құрманғазы жастайынан Шағбала байдың қозысын, өсе келе қойын бағуға мәжбүр етті. Құрманғазының қойшылық кәсібі тамақ асырауы болса, иығындағы асулы жүретін домбырасы жан азығы болды. Оның музыкаға деген қабілеті кішкене күнінде естіген әнін, күйін домбыра пернесінде айнытпай тартқызса, өсе келе табиғаттың көркем бейнесін-судың сылдыры, желдің суылы, құстың шырылы, көктің күркірегені сияқты жаратылыс үнін, одан қала берсе алпыс екі тамырды иітетін сыбызғының үнін домбыраның қос ішегінде музыка тілімен бейнелеуіне себепкер болды.
Құрманғазы ауыл шалдарын жағалап, күй тартқызып, домбырашылардың күйлерін тыңдап күй қорын молайтуы өз алдына бір мектеп еді. Домбырада өз бетімен ойнау тәжірибесін қалыптастырған жас талант өзіне бұрынғыдан да жауаптырақ қарайды.
..... Бірде Сағырбайдың үйіне атағы бүкіл Бөкей хандығына тараған Ұзақ атты күйші ат басын тірейді. Ұзақ Жайын өзенінің шығыс жақ бетінде туып өскен аса қабілетті орындаушы еді.
Сағырбайдың үйінде Ұзақ күйші бірінің артынан бірін түйдектетіп небір әсем күйлерді орындайды. Күйдің басында, орта жерінде ауызша түсінік беріп, мазмұнды билер тартып отырады.өз «Ақжелеңін» бұлжытпай қайталап тартып берген жас талапкерге күйші ақылын айтып, оның домбырашылық өнерінің болашағы мол екенін баяндайды. Құрманғазы «қойшылықты» тастап, сүйікті өнерінің соңынан түсуге бел байлайды. Күй қоры молайып күйшілік дәстүрдің өзіндік бір мектебінің негізін қалады.
Құрманғазы Сағырбайұлы 1889 жылдың күзінде аз күн ауырып қаза болған. Оны Ресейдің Астрахань облысының бұрынғы «Шайтани Батаға» деген жерге алып барып қойылды. Бүгінде ол төбе «Құрманғазы төбе» болып аталады. Оның артында қалған асыл мұралары мәңгі жасай береді.
Шығармаға түсінік беру
1857 жылы Құрманғазы Орынбор түрмесіне жабылады. Ебін тауып бұл түрмеден де қашқан. Құрманғазы тағы би күй шығарады. «Кісен ашқан» күйінің шығуы туралы Құрманғазының өзі айтқан мына сөздері бар: «Сайдың бойына келіп, кісенімді алып отырғанда жараның аузы ашылып түні бойы ауырып ұйқы бермеді, жүруге де мүмкіншілік болмады. Сол бір сәтте осы күй басыма келіп еді» дейді.
Күй басынан аяғына шейін орнықты, жәй екпінде жүреді. Күйдің басында жан ауруы тақырыбы баяу ғана үстіңгі шекте өтеді де, кейінгі сол тақырып кеңейіп, шалқып, тереңдей отырып басқа дауысқа көшеді.
Музыканың ортасы шамасында осы қайғылы тақырып біресе, екінші біресе бірінші дауыста алма кезек өтеді. Ре-минор ладында жүреді.
Күйдің шарықтау шегінде тақырып құбылып, бір мезгіл минордан мажорға көшіп, күшейіп, сай-сүйегінді сырқыратқандай ащы дыбыстар келеді де, шаршап талған адамдай біртіндеп нашарлап, бірақ музыкалық өткірлігін жоймай кейін қайтады.
Күйдің шарықтау шегі:
Жара ауруынан үкілегендей дауыс естіліп, сол кейіпті күй бітеді.
Күй дәстүрлі Батыс Қазақстандық күй буынымен дамып, үш бөлім құрайды.
І бөлімде- күйдің дара әуені бас буын және орта буында дамиды. ІІ бөлімде кіші және үлкен саға дыбыстарынан тұратын жаңа тақырып өрбиді. Осы бөлімде күй шарықтау шегінде жетеді. Одан кейін орта буын түгел қайталанып, кіші саға буынында негізгі тақырып элементтерінен тұратын әуен өтеді. ІІІ кіші бөлім-І бөлімнің қайталануы, екінші бөлім мен үшінші бөлімді байланыстырушы қызметін екі такті ғана атқарады.
ІІІ.Жаңа сабақты қорытындылау.
Сабақ қалай меңгергенін оқушының үлгеріміне қарап қорытынды бағасын беру.
IV. Үйге тапсырма. Құрманғазы «Кісен ашқан» күйін талдаған жеріне дейін ойнап келу.
ызылорда облысы Шиелі ауданы Шиелі аудандық балалар әуез мектебінің домбыра аспабының мұғалімі 
