?аза? хал?ыны? музыкалы? апспатары

Қазақ халқының ұлттық аспаптары туралы мәлімет

Орындаған: музыка мұғалімі Макульекова М.М.

Жетіген  - қазақ халқының көп ішекті шертпелі

аспабы. Жалпы тұрқы ұзынша, жәшік тектес етіп

жасалады. Бетіне жұқа тақтайдан

қақпақ жабылып, үн беретін ойықтары

салынады. Жетіген — жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі

де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында

сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан

тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын

болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі

берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары

жетеу болғандықтан, аспап – Жетіген аталған.

Домбыра -қазақ халқының  ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап.

Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау,термелерді сүйемелдеуге қолданылған

домбыра кейін аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде

домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық – фольклорлық музыкада,

классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап

болып табылады.

Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы

бар аспап.  Қылқобыз  аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің

төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне

саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген

қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа

«іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп

көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды

мұңлы болып шығады.

Біреулер оны құс даусына ұқсатады: « Оның даусы аспаптың

шегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен

үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» — дейді

(П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Болат Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады.

Кобыздын 4000 жылдык тарихы бар.

Шаңқобыз  — темірден немесе күмістен жасалған сүйір тілшесі бар көне музыкалық аспаптар.

Шаңқобыз басқа атаулармен көптеген халықтарда кездеседі. Оның сирек кездесетін бір түрі

ағаш шаңқобыз — ағашқа бекітілген жіпті тербеу арқылы дыбыс шығарылады. Шаңқобыз

ежелден келе жатқан қазақтың музыкалық аспабы. Аспап бітімі бөлек болғанымен, оның

құрылымы өте қарапайым.Бұл аспаптың темірден немесе күмістен жасалған сүйір тілшесі болады.

Аспапта ойнау тәсілі де өзгеше. Шаңқобызды ерінге қойып,тіске тіреп ойнайды. Аспап дыбысы

тілшені саусақпен шалып тартқан кезде серіппенің тербелісі арқылышығады. Ауыз қуысы аспап

резонатрдың қызметін атқарады.Шаңқобыздың негізгі дыбысы тілдің мөлшеріне байланысты. Аспап тартушы тілінің қимылы арқылы түрлі дыбыстар шығара алады. Әуенді әрлеп

мақсатында шаңқобыз орындаушылары саусақтарына қоңырау іліп ойнайды. Аталған өнердің

өрісін аша түсуді көздеген дарынды перзенттерінің бірі шәкірт тәрбиелесе, енді бірі арнайы

шығарма жазып, қолданылу аясын бірте-бірте кеңейтіп, тынысын аша түсті. Нәтижесі жаман

емес.Ойналуы күрделі, әуені ойлануға итермелейтін шаңқобыз шын берліген орындаушыға шабыт

силап, нағыз тыңдаушысына әсер етпей қоймайды.Бұл аспап бойында әу бастан бар тылсым да

табиғи үннің қасиетінен болса керек.

Шертер  – ежелгі ішекті  аспап . Шертер де  домбыра  сияқты ойнайды. Шертердің көлемі домбырадан көп кіші, бірақ сыртқы түрі  қобызды  еске салады, оған жұмыр түр беріп, сыртын терімен қаптайды, аттың қылынан екі шек тартылады. Аспап бір ғана бұрандалы болып келеді, шектің бір басы бұрандаға, екіншісі басына бекітіледі. Шертер аспабы аңыз ,  ән ,  ертегілерді  айтқанда қолданылған. Ол бақташылар арасында кең тараған. Қазақтың көне музыкалық аспаптарының біріне жататын ол шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған. Шертер екі немесе үш ішекті болып келеді. Ертедегі шертерлер ағаштан ойылып, шанағы көнмен (терімен) қапталған. Дыбыс күші қапталған терінің жұқа-қалыңдығына, ішегінің жуан-жіңішкелігіне байланысты. Пернесі болмайды, ішегіне ызған жылқы қылы тағылады. Жалпы тұрқы 650 — 700 мм. Ойнау тәсілі домбыраға жақын болғанымен, жасалуы жағынан қылқобызға көбірек ұқсайды. Бұл аспаптың өткен ғасырларда негізінен малшылар арасында кең тарағандығы жайлы  халық аңыздарында айтылады. Шертердің суреті Б. Залесскийдің  1865 жылы  Париж  қаласында басылып шыққан “Қырғыз (қазақ) далаларындағы тіршілік” атты альбомынан (бұл аспапты ол  Маңғыстау  қазақтары арасынан кездестірген) табылды.  Музыка  аспабын жасаушы шебер О.Бейсембаев осы альбомдағы сурет бойынша шертерді қайта жасап шығарды; ал шебер Ә.Аухадиев оның жетілдірілген түрін (1972) әзірледі. Шертердің бір үлгісі  Санкт-Петербург  этнографиялық мұражайында сақтаулы. Шертердің құлақ күйі кварта не квинта бұрауында болады. Дыбыс көлемі екі жарым октава. Шертерді оркестр мен ансамбльде, сондай-ақ жеке орындау үшін де пайдалануға болады. Кезінде Шертердің жетілдірілген түрі “Айгүл”, “Ғасырлар пернесі”, “Сазген”, т.б. ансамбльдерде пайдаланылды. Торғайдың  Арқалық  қаласында “Шертер” атты қазақтың халық аспаптарының фольклорлық ансамблі ұйымдастырылды .

Қоңырау

Қоңырау – музыкалық аспап. Ертеде қоңыраудың әр түрлі үлгілері діни

жораларда,  салт-дәстүр  рәсімдерінде қолданылғаны жөнінде көптеген деректер

кездеседі. Қоңыраулар тот баспайтын сапалы жез, мелхиор т.б. металдан

жасалады. Кейде сыртына жұқалап  алтын ,  күміс жалатылады.

Жүргізілген археологиялық қазбалар мәліметтеріне сүйенсек мұндай қоңыраулар

еліміздің әр өңірінен табылды. Қңырауды арнайы жеңіл таяқшамен соғып

ойнайды. Қоңыраудың ең кішкене үлгісін ел ішіндегі

өнерпаздар  домбыра ,  қылқобыз , нарқобыз  секілді аспаптардың басына, шанақ

ішіне таққан. Мыс,  Абай   әнші  Әлмағамбетке арнап қоңыраулы  домбыра жасатқан.

Белгілі коллекционер, өнертанушы Б.Сарыбаевтың жеке коллекциясында сирек

кездесетін “Қоңыраулы асатаяқ” аталатын көне аспап бар.

Ал  шаңқобыз  аспабында ойнайтын қыз-келіншектер шағын қоңырауды саусаққа

іліп ойнайтын болған. [1]

Қазақтың халық  музыка  аспаптары мұражайында қоңыраудың 7 дыбыстық

жүйеге лайықталған нұсқалары бар. Қоңырауды “Сазген”, “ Отырар сазы ”, т.б.

өнер топтары пайдаланып жүр.

Дабыл қатты дыбыс-белгі (сигнал) беретін аспап болғандықтан, басқа да тұрмыстық қажеттіліктерге пайдаланылған. Қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеген мамандардың бірі  Б.Сарыбаев  өз еңбегінде бірқатар зерттеушілердің дабыл туралы айтқандарына сілтеме жасап дабылдың басқа да қажеттіліктерге қолданылғанын жазады. Осыған орай, П.Тиховтың «Дабылды мешіт мұнарасына алып шығып, діндарларға келе жатқан мерекені хабарлау үшін қолданған», -деген мәліметін және 1769 жылы қазақ ауылында болған П.Палластың байырғы ортада емдеу-дауалаумен, жын шақырып аластаумен шұғылданған, күн райына әсер етіп, қалауынша құбылта алатын бақсылардың да дабылды қолданғаны туралы жазған дерегін дәйек ретінде келтіруге болады.

Асатаяқ  - қазақ халқының ежелгі музыкалық аспабы. Асатаяқты  абыздар  мен  бақсылар  ұстанған. Әдетте, олар асатаяқты қылқобыз бен даңғыраның үніне қосып қолданатын болған. Асатаяқ жасалу тәсіліне қарай "күмбезді, "жалпақ басты", "ай басты", "жылан басты", "сопақша", "қалақша", т.б. болып келеді. Оларды ырғақтатып, сілкіп, шайқап ойнайды. Асатаяқ емен,  үйеңкі , қайың, долана секілді қатты ағаштардан жасалады. Бетіне әр түрлі салдыр-гүлдір, шулы дыбыс беретін темір салпыншақтар, сақиналар, шығыршықтар тағылады. Асатаяқ туралы деректер Г.М. Броневский , П.Бекетов, Р.А. Пфеннинг, т.б. зерттеуші-этнографтардың еңбектерінде кездеседі. Асатаяқ туралы Ш.Уәлиханов  пен белгілі зерттеуші Б. Сарыбаевтың  еңбектерінде жазылған. Асатаяқтың көне түрлері Ықылас атындағы Қазақ музыкалық аспаптар мұражайында сақтаулы. Асатаяқ қазіргі кезде " Отырар сазы ", " Сазген ", "Шертер", т.б. музыкалық фольклорлық-этнографиялық оркестрлер мен ансамбльдерде қолданады.

Сазсырнай  — үрлемелі аспап. Сазсырнай ысқырып ойналатын

флейталар тобына жатады. Кейбір сазсырнайдың ысқырғыш тетігі

болмайды. Оған қазақ халқының сазсырнайы мысал. Сазсырнайға

ұқсас аспаптар көптеген халықтарда кездеседі. Атауы әр халықтың

өз тілінде айтылатын аспаптың пішіні де әр түрлі. Оның пішінін

шеберлер құсқа, балыққа, көп басты атқа, жұмыртқаға ұқсатып

жасай берген. Сазсырнайдың дыбыс диапазоны терция, кейде

октаваға шейін барады. 1971 жылы Отырарда жүргізілген қазба

жұмыстарда саздан жасалған қаздың жұмыртқасындай музыкалық

аспап табылған. Аспаптанушылардың зерттеуінен өткен бұл

сазсырнай үш дыбыс шығарады. Олар екінші октаваның “ми

бемоль”, “фа”, “соль” ноталары.

Үрмелі аспаптар арасында  сыбызғы және сазсырнай – халық үшін ең сүйікті

аспап болып табылады.Ол халықтық музыкалық өнердің

ажырамас бөлігіне айналды.Сыбызғы шопандардың отар бағып

жүрген кезде жалғыздығын жебейтін аспап ретінде, ал кешкі

демалыс мезгілінде музыканттар ол арқылы ескі аңыз –

жырларды айтқан. Сыбызғышылар барлық тойлар мен

мерекелердегі құрметті қонақтар болған. Сыбызғының кең

таралуы, қолданылуы оның қарапайымдылығымен

түсіндіріледі. Сыбызғыны қуыс талдан жасаған, одан үш

саңылау ойған. Қурайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады.

Ұзындығы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4

ойықты. Дыбыс қатары диатоникалық, көлемі 2 1/2 октава. Сыбызғы ойықтарынан демді жай немесе күшті шығару

арқылы түрлі дыбыс әуендері туады. Сыбызғы негізінен

бақташылар арасында кең тараған. Сыбызғылық күйлер әдетте

екідауысты болып келеді. Бір дауыс аспаптан шықса, екінші

дыбыс орындаушы-музыканттың тамақты дыбысынан пайда

болған. Осы екі дыбысты қатар орындау техникасын меңгерген адам сыбызғыда ойнай алатын болған.

Назарларыңызға рахмет!