Баян аспабындағы дыбыс қатарының ерекшеліктері.

Баян  — орыс халқының музыкалық аспабы. Төрт қатарлы гармонның 1907 жылы П. Е.Стерлигов жетілдірген түріне баян деген атау берілді.

Аспаптың оң жақ клавиатурасында 5-6 қатар түймелерден түзілген, диапазоны 4-5 октаваны қамтитын дыбыстық қатар, ал оң жағында 3-5 қатар түймелерден тұратын, 3-4 октаваны қамтитын дыбыстық қатар және дайын аккордтық сүйемелдер бар.

XX ғасырдың басында Ресейде баян жасаудың В. П. Хегстрем, Н. З. Синицкийлер ойлап тапқан жүйелері (мәскеулік, шетелдік, т.б.) пайда болды. 1929 жылы Стерлигов баянның шартты түрдегі “дайын-таңдамалы” түрін ойлап тапты. Оның жетілдірілген соңғы үлгілері — көптембрлы “дайын-таңдамалы” баяндар.

Баян жеке орындауда, сонымен қатар ансамбль, оркестрлерде де пайдаланылады. Ол музыкалық ұжымдардың, көркемөнерпаздар үйірмелерінің, сондай-ақ, көпшілік халықтың арасында да кең таралған.

Баян сыныбын жүргізетін ұстаздың негізі мақсаты музыкант тәрбиелеу. Сырнайға үйретумен қатар оқушыға эстетикалық тәрбие беріледі. Олардың көркем шығармалардағы әдемілікті сезінуін өз музыкалық қабілетін дамытуына сырнайда орындаушылық шеберлігін жетілдіруіне ықпал жасалады. Музыкалық көркем шығармалардың мәнін терең түсінбей музыкант тәрбиелеу мүмкін емес. Аспаптың техникалық көркемдік мүмкіншілігін білу, оны шығарма мазмұнын ашу үшін пайдалану болашақ кәсіпқой немесе әуесқой музыканттың шығармашылық жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Оқушылардың оқу жүйесінде берілген тапсырманы оқытушының басшылығымен орындалуы үшін және дамыта оқыту принципінің негізі боп табылатын ойлау қабілетін дамыту мақсатында шығармамен өз бетінше жұмыс істеуге үйретіп, олардың шығармашылық белсенділігін арттырып, техникалық қиындықтарды жеңуге бағытталған. Балалар сөзге қарағанда, қимылды тез қабылдайды. Сол себептен теориялық түсініктемелер қысқа тұжырымды болып, міндетті түрде аспапта ойнап көрсетіліп отыруы керек. Әр жаңа шығарманы балаға мұқият түсіндіріп қана шектелмей, іс жүзінде ойнатып, ұғындырып жіберген жөн.
Дыбыс қатарын (гамма мен арпеджиосы) оқушыларға нота үйренген кезеңнен бастап таныстырған жөн. Іс – тәжірибемізде осы жалаң техникалық жаттығуларды жаңадан оқи бастаған оқушыларға ойната беру олардың музыкаға деген ынтасын жойып жіберетін кездері болатынын да байқап жүрміз. Сондықтан, оларға алғашқы дыбыс қатары мен аккорд дыбыстарына негізделіп жазылған әуендерді берген пайдалы.
а) дыбыс қатарына негізделген әуен.
Жоғарыда берілгендей, дыбыс қатары менарпеджиоға негізделіп жазылған әуендер оқушыны поэзиялық ойлау негізінде оқытуға жағдай жасайды. Бұл оқушының аппликатурасы дұрыс ұйымдастыра отырып, саусақтардың ретті түрде ойнау дағдысын меңгеруіне жол ашады.Қай халықтың музыка аспаптары болсын өмірге жайдан-жай келмеген. Ол адамның жан дүниесі, ішкі сезім иірімдерін білдіру қажеттілігінен, әр халықтың тұрмыс-тіршілік, салт-дөстүр, әдет-ғұрыптарына орайласа туын-дап пайда болған. Адам болмысының сөзбен, ән-өлеңмен айтып жеткізуге болмайтын сырлы саз, әуен үнін, күрделі сезімдерінсыртка шығару үшін музыкалық аспаптарды ойлап шығарған.

Жалпы казақтың ұлттық музыка аспаптарының саны өте көп болған. Қазақтың музыка аспаптарын түбегейлі, жеріне жеткізе зерттеген ғалым Б. Сарыбаевтың айтуынша жер-жерлердегі мұражайлар қорлары мен экспозицияларда қазақтың 400-ден астам көне музыкалық аспаптары сақтаулы.

Баян (ежелгі орыс жазушысы Боянның атымен аталған) – үрмелі тілді, клавишті музыкалық аспабы, хроматикалық гармоника. 1907 жылы жетілдірілген төрт қатарлы хроматикалық гармоникаға оны жасаушы шебер П.Е.Стерлигов пен гармоншы Я.Ф.Орланский баян деп ат қойды. Сондай – ақ 20 ғасырдың басында Россияда В.П. Хегстремнің, Н.З.Синицкийдің баян жасау жүйелері пайда болды. Баянды жеке күйінде тартумен қатар оркестрде пайдаланады.