Балапанова Жұлдыз Жарылғасынқызы.
Балалар музыка мектебі
Атасу кенті,
Жаңаарқа ауданы
Тәттімбет Қазанғапұлына - 200 жыл
(Лекция –концерт)
1 жүргізуші: Тәттімбет әйгілі күйші композитор, Орталық Қазақстандағы шертпе күйдің жарқын өкілі, өзіңдік домбыра орындаушылық мектебін қалаған.
Тәттімбет Қазанғапұлы 1815 жылы Қарқаралы өңірінің Мыржық тауының етегіндегі Қызылжал қыстауында дүниге келді. Күйшінің әкесі Қазанғап орта дәулетті ел – жұртына сыйлы өнерге шын ықыласпен берілген адам. Тәттімбеттің домбыраға құштарлығы отбасынан басталады. Әкесінің інісі асқан күйші болмағанымен, өз өңірінде назарына іліккен домбырашы еді. Тәттімбетке домбыраны бала кезінде осы кісі үйретеді. Домбырашылық өнерден әкесі Қазанғап та құралақан емес еді. Бұл үйден ән мен күй үзілмейтін. Осы өңірге белігілі Бикен, Шикен деген сөзге шешен шебер күйші домбырашылар Қазанғап үйінің сыйлы қонақтар болатын. Зерек бала үйіне келіп жүретін күйші-домбырашылардың өнеріне ден қойып, олардың домбыра шертісін перне басысын, көкейіне түйіп қалуға тырысатын. Баласының талабын шыңдауға анасы Ақбөпе де айрықша назар аударады. Тіпті әрі-бері өткен өнерлі адамдарды үйіне түсіріп қонақ етеді. Солардан баласының үлгі алып, өнерін үйренуіне жол ашады. Баласының бетінен қақпай, ағайын - туғандарды емін - еркін аралауына той -думаннан қалмай, қалаған ауылына барып тұруына ерік береді.Осылайша Тәттімбеттің өнері ұштала бастайды. Сол кезде атасы Мүшекке қасына ертеді. Көпті көрген көне көз қариялардың ортасына енген Тәттімбет ел өмірінің қыр - сырына шешендердің тіл өнеріне, сөз саптасына ден қояды. Сөйтіп, зеректігімен алғырлығымен көзге түседі. Сол тұста шаншар елінің биі Алшынбайдың назарына ілігеді. Ол Тәттімбеттің ел ісіне араласып ерте есеюіне ықпал етеді. Әр алуан өнер сайыстарына қатыстырады. Зерделі бала тапқыр сөзімен алғыр ойымен қатарынан озады. Әсіресе күй тартқанда басқаларынан озық тұрады. Жастыққа қарамай ол өз бетімен сот тәжірбиесін бастайды. Ел ішіндегі дау шараларға құлақ түріп сөзге де араласып өз пайымын ортаға салады. Ойын өткір сөзбен жеткізеді. Әр істің әділ шешімін айтады. Халық мүддесін қорғайды. Осындай талас-тартыстарда талай-талай толғанысты бастан кешіреді. Домбырасын қолға алып қиялдана тебіренеді, сөйтіп бір күйден соң бір күй туады. Бұл күйлер өзіндік сарынымен, өзгеше үнімен елді елең еткізеді. Күйші шығармаларының тақырыбы сан алуан.
2 жүргізуші: 30 жасында Тәттімбет болыстың басқарушысы болады. Бұған дәлел поляк саяхатшы этнограф Адольф Янушкиевичтің күнделік жазбаларында ол 1845 жылы Тәттімбеттің ауылына барған. Бірақ Тәттімбет музыканы тастамайды, қайта атақты күйшілермен, әншілермен кездесіп жаңа шығармаларын үйреніп алуға тырысып тәжірибе алысады. Осы туралы Біржан сал әнінде осылай айтқан.
Тәттімбет, Арғын асқан ардагерім,
Шығарған қырық күйін өрім-өрім.
Арқада одан асқан күйші бар ма,
Сусынын қаңдыратын туған елдің.
Тәттімбеттің «Бес төре» күйі Омбыға барған сапарында туған. Омбыдағы бір жиналыста Шыңғыс Уалиханов, Мұса Шорманұлы, Ыбырай Жайыкбаев сияқты сол дәуірдің ірі ел билеушілері бас қосады. Бұлардың елді қатты күйзелтіп шығынға ұшыратып қыспаққа салған озбырлығына, зор әрекеттеріне зығыры қайнап іштен тынып жүрген Тәттімбетті бір ауылда демалып отырған әлді, азулы обырлар ортаға алып күй тартқызады. Сонда Тәттімбет бір күй шертеді тыңдаушылар таңырқап қалады. Оның тарихын мән-мағынасын сұрайды. Тәттімбет өлеңмен былай жауап қайтарады.
Күйдің аты «Бес төре»,
Бесеуі де мес төре,
Санаң болса кеуденде,
Жұмбағымды шеш төре.
Өз еліңе қасқырдай,
Неге мұнша өш төре?
Күй «Бес төре»
1 жүргізуші: 40-50 жылдары Тәттімбеттің шығармашылығының жетілу кезі әртүрлі тақырыпқа көптеген күйлер шығарады. Осы жылдары композиторлық және орындаушылық шеберлігінің шың биігіне жетеді. Күйлерінде өзіндік қайталанбас стилі қалыптасады. Ерекше орындаушылық мектептің негізін қалайды. 1855 жылы Тәттімбеттің үйлерінде таңқаларлық жағдай болды. Тәттімбет ІІ Александр таққа отыру салтанатына Қазақ делегациямен қатысқан. Патшаның алдында күй ойнап күміс медальға ие болады. Тәттімбеттің шығармашылығын зерттеуші Уәли Бекеновтың айтуы бойынша бұл медаль күйшінің шөбересі Өзбек Қабышевта әлі күнге дейін сақталған. Тәттімбет аз ғана ғұмыр кешкен. 1862 жылы 47 жасында қайтыс болды.
Тәттімбетке қатысты көптеген аңыздар бар. Мысалы «Қосбасар» күйінің шығу тарихы осындай. Бір қадірлі байдың бірнеше ұлы болған. Белгісіз аурудан олар бәрі қайтыс болды. Әкесі қайғыдан тамак ішпей өзін ажалға итермелеп жатты. Айналадағы адамдар қалай көмектесуді білмеді. Сонда олар Тәттімбетті шақыруды ұйғарды. Тәттімбет келіп киіз үйде қайғырып жатқан байдың қасына отырып бірінен соң бірін «Қосбасар» күйлерін орындады
Күй «Қосбасар»
2 жүргізуші: «Сылқылдақ» күйінің шығу тарихы. Бір рет Тәттімбет жол-жөнекей бір үйге тоқтайды. Жолдан дем алып керегедегі ілініп тұрған домбыраны қолға алады. Домбыра жақсы келтіргеніне қарағанда біреу ойнайтын сияқты, үй иесі оның қызы ойнайтынын айтады. Тәттімбет бірнеше күй орындайды. Үй иесінен қыздарының өнерін көрсетуін сұрайды. Сонымен екеуінің арасында күй тартыс басталады. Екеуі бір-біріне көптеген күйлер ойнап, бірақ атақты күйші қызды жеңе алмайды.
Сонда ол қулыққа барады. Етігін шешіп оң аяғының башпайымен күй орындайды. Сонда ғана қыз жеңіледі. Себебі шарихат бойынша әйел еркекке аяғын көрсетпеу керек. Аттанарда қыздың қолқалауымен Тәттімбет бір күй шертеді. Күй сол жерде туады. Оны Тәттімбет «Сылқылдақ» деп атайды.
Күй «Сылқылдақ»
1 жүргізуші: Тәттімбет өмір сүрген өңірде «Былқылдақ» деп аталатын жайлау бар. Күйші бұл күйін сол жерге байланысты шығарса керек.
Күй «Былқылдақ»
Тәттімбеттің өмірінің соңғы жылдары болу керек. Бірде күйші қатты науқастанып қалады. Сонда күйші бастан кешкен өмірін еске алып халқының алдында өтелген-өтелмеген парызын ой тарзысына салады да , өзімен - өзі мұңға батады. Көкейде жүрген арманымды толғай алмай кететін болдым ау деп ширығады. Жаңарына ыстық жас үйіріледі. Мұңдас-сырлас дос-жарандарының хал жағдайын ойлайды. Сөйтіп толғанып жатқанда елдің бір азаматы келіп көңіл сұрайды. Күйшінің бойын басқан мұңы сейіледі. Келген кісілер күйшінің көңілін аулағысы келеді. Тәттімбет күйлерінің ел арасына кең таралғанын мұрагер шәкірттерінің көбейіп келе жатқанын әңгімеге арқау етеді. Бірақ Тәттімбет өз арманының әлі орындалмағанын ойлап, іштей қынжылады. Осы тұста күй толғағысы келіп домбырасына қол созады.Отырғандар жүкке сүйеулі тұрған қоңыр домбырасын қолына ұстатады. Тәттімбет жастығын биіктетіп домбыраны кеудесіне сүйеп шалқалап жатып сыры терең толғанысты бір күй тартады. Күңіренген күй әуені отырғандардың сай –сүйегін сырқыратады.
- Бұл күйіңізді жаңа естіп отырмыз. Қандай күй болды екен –деп сұрайды.
-бұл күй «Көкейкесті» болсын деген екен, расында да күй әр адамды өз көкейінің түпкіріне үңілтеді.
Күй «Көкейкесті»
2 жүргізуші: Тәттімбеттің артына қалдырған мол мұрасын бүгінгі ұрпағына жеткізуде оның мұрагерлерінің, шәкірттерінің еңбегі зор. Қазанғаптың Тәттімбеттен басқа Құттымбет, Ырысбет, Жақсымбет атты ұлдары болған, солардың ішінде Тәттімбет күйлеріне мұрагерлік етіп көкейінде сақтап, елге таратушы бауыры Жақсымбет.Тәттімбеттің ұлдарының ішіндегі ең дарындысы Исатай еді, ол жиырма жеті жыл өмір сүрген. Ал Тәттімбеттің үлкен ұлы Мұсатай да Тәттімбеттің күйлерін түгел шерткен екен.
Тәттімбет шығармаларының ішінде туған жерін, оның сұлу табиғатын бейнелейтін күйлерінің бірі- ел ішінде кең тараған сұлу әуенді мың бунақ иірімді «Саржайлау» күйі. Күй сарынына мезгіл сипаты арқау болған. Мұнда жазғы думанға ынтызарлық көңіл желпінісінің сарыны басым
Күй «Саржайлау»
1 жүргізуші: Тәттімбетің күй тарту әдісін көп күйшілер мирас еткен. Мұны Тоқа, Баубек, Қыздарбек, Дайрабай, Әбді, Мақаш, Ақмолда, Итаяқ сияқты атақты күйші домбырашылардың орындаушылығынан байқаймыз.
Тәттімбет талай-талай додалы күй тартыстарына түсіп, қарсыласын тосылту үшін, домбырада қалыс, шалыс, теріс, қосақ бұрауларын көп қолданған.Бұл дәстүрдің орнығуына мұрындық болған. Абайдың анасы Ұлжанға апа болып келетін Малқара қыз, Шұбырпалыдан шыққан Итаяқ, Найман ішіндегі Шашақ сияқты дәулескер домбырашылармен Тәттімбет күй айтысына түскенде домбыраны бірде башпайымен қағып, келесіде ұстарамен тартып, енді бірде пернелерін қиып тастап тартып өнер көрсеткені туралы қызықты әңгімелер ел ішінде бүгінге дейін айтылады.
Қазанғапұлы Тәттімбеттің «Саржайлау», «Былқылдақ», «Сылқылдақ», «Бес төре», «Көкейкесті», «Қосбасар» сияқты ондаған күйлері қазақтың музыкалық мәдениетінің асыл айғақтары болып табылады.
Тәттімбет мұрагерлерінің бірі- Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген әртісі күйші Әбікен Хасенов. Ол Тәттімбеттің күйшілік мектебінің дәстүрін жетік меңгерген шертпе күйлерінің теңдесі жоқ шебері.
Халқының өнерпаз ұлына Тәттімбетке ілтипат-құрметі мол. Қарағанды қаласындағы музыка училищесіне Тәттімбет есімі берілген.
Күйшінің туған жері қазіргі Егіндібұлақ ауылында Тәттімбет атындағы көше бар. Егіндібұлақ ауылында Тәттімбетке ескерткіш орнатылған.
Осымен лекция концертіміз аяқталды. Тыңдағандарыңызға көп рахмет
