Якутский эпос "Дьулуруйар Ньургун Боотур"

Саха тылын кунугэр э5эрдэ сурук.

Муҥурун булларбатах

Муора баай Саха тыла

Сайда- уунэ турарыгар

Санаабытын холбооммут,

Үйэбитин анааммыт

Үлүһүйэн үлэлиэххэ!

Саха норуота түмсэммит

Үүнэ- үрдүү туруохха!

Омук буолар уратыбыт

ХаҺан да уларыйбатын!

Ийэ тылбытын үөрэтиэҕиҥ!

Төрөөбүт тылбытын таптыаҕыҥ!

Удьуорбутуттан хаалбыты харыстыаҕыҥ!

Утумнаан ылбыппытын убаастыаҕыҥ!

Күндү доҕоттоор!

Үлэлиир үлэҕит өрүү

Үөрүүнү эрэ аҕаллын !

Дьаныардаах дьарыккыт мэлдьи

Таһаарыылаах буоллун !

Дьоллоох-соргулаах,

Доруобай буолуҥ!

9 кылаас коллектива.

• "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олонхо.
• - "Дьулуруйар Ньургун Боотур" - сахаларга биир киэнник тар5аммыт уонна биьиринэр олонхо.
• -Бу биллэр олонхону аан бастаан сурукка киллэрбит киьинэн XIX уйэ иккис аҥарыгар олоро сылдьыбыт кыра уорэхтээх саха Константин Георгиевич Оросин этэ.1895 сыл
• -Кини суруйбут тексин тылын уьулуччулаах чинчийээччитэ Эдуард Карлович Пекарскай 1907 сыллаахха Петербурга бэчээттэтэн таьаарбыт.
• --Олонхону Георгий Устинович Эргис киирии ыстатыйалаан, элбэх хос быьаарыы биэрэн, сахалыы-нууччалыы тылынан 1947 сыллаахха таьаарбыта, онон атын омуктар олонхону кытта билсэллэригэр улахан өҥөну онорбута.
• -"Ньургун Боотур" олоҥхону композитордар Марк Николаевич Жирков уонна Генрих Ильич Литинскэй саха бастакы оператын музыкатын суруйбуттара, ол опера билигин да5аны саха театрын сценатыгар туруоруллар.
• -Бу олонхо артист Гаврил Гаврильевич Колесов туруоруутунан грапластинка5а сурулунна, киниттэн быьа тардыылар самодеятельность концертарын программатыгар киирэллэр, радионнан уонна телевидениенэн бэриллэллэр.
• П.А.Ойуунускай олонхото биллиилээх нуучча тылбаасчыта Владимир Васильевич Державин тылбааьынан 1975 с. Та5ыспыта. Бу республика культурнай оло5ор кэрэ-бэлиэ событиенан буолбута
•   Билиҥҥи кэмҥэ «Ньургун Боотур» олонхону английскайдыы 10 сыл тылбаастаан оҥордулар. СВФУ студеннара, доценнара улаханнык көмөлөстүлэр.

Платон Алексеевич Ойуунускай (Слепцов) (11.11.1893—31.10.1939) — Саха советскай литературатын төрүттээбит суруйааччы, Саха судаарыстыбаннаһын тэрийсибит, XX үйэ саҥатыгар олох-дьаһах чыҥха уларыйыытын оҥорсубут уһулуччулаах политическэй диэйэтэл, лингвист-учуонай, норуот салайааччыта .

П.А.Ойуунускай, "Ньургун Боотуру", биир бастын, кэрэ олонхонон сыаналаан, араас варианнарын тумэн, чочуйан, 36 тыьыынча строкалаах суду олонхону айан хаалларбыта.

Олонхо темата уонна сурун идеята.

• Саха олонхолорун биир сурун сюжетынан айыы бухатыыра уруу-хаан аймахтарын абааьы айма5ыттан араначчылааьына буолар. Ньургун Боотур орто дойду дьонун, айыы айма5ын, кун улууьун комускээн, абааьы анаарыйар атамааннарын-Ыйыста Хара, Уот Уьутаакы, Алып Хара быхатыырдары кытта олор-тиллэр охсуьууга киирсэн, элбэх эрэйинэн, сыранан кыайталыыр. Кини ити муччургэннээх хорсун сырыыларын хоьуйуу-бу олонхо сурун темата. Олонхо орто дойду сирин-уотун ойуулааьыныттан са5аланар, бу дойду дьоно-сэргэтэ абааьы аймахтарын ада5айыыларыттан улаханнык иэйэн-куойан туран, уоьээ айыылартан комускэл кордоьор. Онуоха уоьээ олохтоох Урун Айыы тойон уонна Дьыл5а Хаан айыы дьонун араначчылаата Ньургун Боотуру балта Айталы Куолуун орто дойдуга туьэрэллэр. Ньургун Боотур ити ытык аналын толорбутунан барар.
• Айталы Куону абааьы бухатыыра Тимир Ыйыста Хара бухатыыр уоран барыыта Ньургун Боотур геройдуу сырыылара са5аланыыларыгар бастакы торуотунэн буолар.Олонхо сюжета итинтэн ыла уустугуран барар. Ньургун Боотур хоодуот сырыылара бииртэн биир солбуллан, бэйэ-бэйэлэриттэн сиэтиьэн,тиьиллэн иьэллэр. Холобур, Ньургун Боотур, Айталы Куону быыьаан кэлэн иьэн, Кун Туйаарыма Куону Тимир Дьэьинтэйтэн босхолуур, онтон Уот Уьутаакыны кыайан, айыы бухатыырдарын босхолуур, ап-чарай быаны быьан, Кыыс Ньургун сурдьун Айыы Дьура5астайы олуу суолуттан мулчу туттар, о.д.а.
• Бу олонхо сурун идеятын айыы дьонун көнүл, дьоллоох олохторун, төрөөбүт дойдуну абааьы биистэртэн араначчылааьын буолар. Косторун курдук, Ньургун Боотур бары остоохторун кыайыыта,эйэлээх оло5у төруттээьинэ олонхо идеята сырдыгын, норуот бары харана куустэри кыайарга хаьан ба5арар эрэллээ5ин туоһулуур. Ньургун охсуһуута барыта кун сирин комускэлигэр ананар буолан, бу олонхо Ийэ дойдуга таптал тыыныгар иитэр.

Айыы дьонун образтара.

• Олонхо персонажтара икки утарыта турар бөлөхтөргө-айыы дьонугар уонна абааьыларга-хайдаллар. Маны таьынан олонхо5о мифологическай образтар кытталлар. Холобур, үөьэ олохтоох Одун биис о5онньор, Дьыл5а тойон этиилэринэн, Урун Аар тойон Ньургун Боотурдаа5ы Орто дойдуга туьэрэргэ дьаьал биэрэр; Ньургун Боотур Ыйыста Харалыын охсуьуутуттан ыксаан, дойду иччилэрэ, ойуу-бичик уолаттар, кыргыттар Дьыл5а тойонно унсэллэр.
• Айыы геройдарыттан бастыннара-"мултуруйбэт бутун оноруулаах, халтарыйбат халын ыйаахтаах" Ньургун Боотур.Кини уоьээнни айыылартан торуттээх. Дьыл5а тойон айыы аймахтарыгар суон дурда, халын хахха буоларыгар анаан,кинини "орто дойду кууьун анара куустээх, баайын анара баайдаах, дьолун анара дьоллоох" гына айар. Ньургун Боотур анаммыт урдук аналын өйдуур, ол туьугар хайа да ынырык өстөөхтуун киирсэргэ өруу бэлэм.

Абааьылар образтара.

Айыы айма5ын сурун өстөөхтөрө- аллараа олонхо5о абааьы бухатыырдарын Ыйыста Хара, Тимир Дьэьинтэй, Уот Уьутаакы, Ап төрдө Алып Хара көстөллөр. Кинилэр бары- ынырык дьуьуннээх-бодолоох, куустээх-уохтаах бухатыырдар.Холобур, Ыйыста Хара дьуьунэ бу баар: "ус хос бастаах, икки салаа кутуруктаах сада5а уот мо5ойу мииммит ыйдаҥатаа5ы тиит кулугун курдук суор хара киьи...".

Абааьы бухатыырдара " кун улууьун күөмчүлүүр" эрэ санаалаахтар, ол түьүгар туохтан да иннибэттэр, майгы-сиэр диэни тутуспаттар.Тоьо да куустээхтэрин, албастаахтарын иьин, кинилэри кырдьыктаах дьыала иьин охсуьуу айыы бухатыырдара сындал5аннаах охсуьуу тумугэр кыайаллар. Онон олонхо баттыыр-ата5астыыр харана куустэр самныыларынан тумуктэнэр .

• Абааьылар образтара.
• Айыы айма5ын сурун өстөөхтөрө- аллараа олонхо5о абааьы бухатыырдарын Ыйыста Хара, Тимир Дьэьинтэй, Уот Уьутаакы, Ап төрдө Алып Хара көстөллөр. Кинилэр бары- ынырык дьуьуннээх-бодолоох, куустээх-уохтаах бухатыырдар.Холобур, Ыйыста Хара дьуьунэ бу баар: "ус хос бастаах, икки салаа кутуруктаах сада5а уот мо5ойу мииммит ыйдаҥатаа5ы тиит кулугун курдук суор хара киьи...".
• Абааьы бухатыырдара " кун улууьун күөмчүлүүр" эрэ санаалаахтар, ол түьүгар туохтан да иннибэттэр, майгы-сиэр диэни тутуспаттар.Тоьо да куустээхтэрин, албастаахтарын иьин, кинилэри кырдьыктаах дьыала иьин охсуьуу айыы бухатыырдара сындал5аннаах охсуьуу тумугэр кыайаллар. Онон олонхо баттыыр-ата5астыыр харана куустэр самныыларынан тумуктэнэр.

«Ньургун Боотур" олонхо5о ойуулуур-дьуьуннуур ньымалар.

Син эмиэ атын олонхолорго курдук, "Ньургун Боотурга" ойуулуур-дьуьуннуур ньыма үгүс көрүҥэ туттуллар. Бухатыыр сэбин-сэбиргэлин, бэйэтин мэтириэтин ойуулааьына эмиэ гипербола(омуннааьын) киэнник туьаныллар. Ньургун Боотур "то5ус халлааҥҥа хаһытыы сүүрэр хап дьиэрэнкэй оно5остох...дуолан о5ус са5а чомпо сулугэстээх, сытар ынах ханын са5а хара таас мээччиктээх". Олонхо фантастиката мунура суо5ун көрдөрөр тугэннэр манна элбэхтэр. Тоьо да5аны олонхо5о ойууланар олох сиэртэн-буортан тэйиччи бэриллибит курдугун иьин, былыргы сахалар дьиннээх олохторун-дьаьахтарын хартыына угустук бэриллэллэр.Геройдар дьиэлэрэ-уоттара - саха бала5ана. Дьиэ ис тээбиринэ, ас-уол эмиэ оннук. Онон бу олонхо былыргы оло5у уорэтиигэ бэрт олгом матырыйаалы биэрэр. Идеята сырдыгынан, тыла-оьо чочуллубутунан "Ньургун Боотур"- саха биир бастын, кэрэ олонхото.

Эллей Семенович Сивцев ( 1928 - 1994), заслуженный художник РФ, народный художник ЯАССР, лауреат премии Ленинского комсомола Якутии.

Бол5омто5ут иhин махтал!