?ылыми жоба «Шал а?ын ауданыны? мектептер ?лескілеріні? рационалды пайдалануы мен экономикалы? ?суі»

Кіріспе

Жұмыс Шал ақын ауданының өңірінің мектептерінің үлескелерінің өнімділігі мен оларды экономикалық тұрғыда тиімді қолдануға бағытталған.

Өзектілігі: Қазіргі нарық заманында кез-келген жерде үнемдеу, тиімді пайдалану күнделікті қолданысқа ие іс-шара. Осы кезде мектеп үлескілерін тиімді пайдалану жұмыстың өзектілігі болып табылады.

Гипотеза: Мектеп үлескісі – мектеп экономикасының өркендету амалы

Мақсаты: Шал ақын ауданының мектеп үлескілерінің өнімділігін анықтау және сол көрсеткіштерге сәйкес өнімділік көрсеткіштерін арттыру жолын ұсыну

Міндеттері:

1. Мектеп үлескілерінің өнімділігі туралы материалдар жинау

2. Аудандық көрсеткіштер деңгейін сараптау

3. Қолданудың тиімді әдісін ұсыну

Тәжірибелік маңызы: ұсынылатын зерттеу нәтижелерінің болашақта мектеп үлескесі арқылы экономикалық өркендету бағытында қолдану үшін зор мүмкіндікке ие.

Ғылыми жаңалығы: жобаның негізгі мақсатына сай, мектеп үлескісін экономикалық тұрғыда зерттеп ең тиімді қолдану тәсілін ашу

Жобаның әлеуметтік-экономикалық маңызы: импорттың орнын басатын және экспортқа бағдар алған өндірістің өндірілуі; жаңа жұмыс орындарының құрылуы; бюджетке түсетін қаражаттың артуы; жергілікті шикізат көздерінің және қуат арқауларының пайдаланылуы; аймақтың инвестициялық тартымдылығының артуы.

1. Теориялық бөлім

1. Зерттеу нысандары

1.1.1 Экономикалық өсу

Экономикалық теорияда маңызды сұрақтардың бірі - экономикалық өсу. Экономикалық өсу дегеніміз ұлттық өнімнің сан жағынан өсуімен қатар сапа жағынан жетілдірілуі. Экономикалық өсу деп өндіргіш күштердің ұзақ мерзімді дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің табиғи дәрежесінің ұзақ мерзімдегі өзгерістерін атайды.

Экономикалық өсудің негізгі мақсаты – халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Экономикалық өсу қоғамдық еңбек нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол — экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның пәнінің мәселелерінің екінші жүйесі.

Экономикалық өсудің мақсаты — бұл адамдардың материалдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз ету, қоғам дамуының өнегелік негіздерін күшейту. Адамдардың білімі, дағды-тәжірибесі, қабілеті адамдар капиталын құрайды. Бұл адамдардың болашақтағы өмір-жағдай дәрежесінің кепілі болып табылады.

Экономикалық өсудің негізгі мақсаты материалдық әл-ауқаттың жоғарлауы болып табылады, осының құрамына кіретіндер: Орта есеппен бір адамға келетін ұлттық табыстың өсуі. бұл мақсатқа жетуді ұлттық табыстың жан басына шаққанда келетін өсу шапшандығы көрсетеді. Бос уақыттың көбеюі. Бұл елдің нақты жалпы ұлттық өнім немесе ұлттық табыс көрсеткіштерінде орын алмаған. Сондықтан, осы мақсатқа жету дәрежесін бағалағанда, байқалып отырған мерзімде жұмыс аптасы мен жұмыс жылы қысқарғанына, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек әрекеттерінің жалпы ұзақтығына назар аудары керек. Ұлттық табыстың халықтың әр топтараның арасында бөлінуін жақсарту. Шығарылған тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартып, түрлерін көбейту.

Экономикалық өсудің өлшеу тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:

1. Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.

2. Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады.

Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.

1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары: қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту); ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).

2. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары: жұмыс күшінің санының өсуі; капиталдың көлемі өсуі.

3. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі.

Экономикалық теорияда экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының күшеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі көрсеткіштер:

1. халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;

2. адамның бос уақытының көбеюі;

3. әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;

4. адам капиталына инвестицияны өсіру;

5. адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

6. жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;

7. еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды қолдау.

Экономикалық өсудің факторлары дегеніміз өндірістің нақты көлемін және оның тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына мен процестер.

Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама және тікелей факторларға бөлінеді.

Экономикалық өсудің факторлары:

Тікелей факторлар:

- Еңбек ресурстарының саны мен сапасының өсуі.

- Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.

- Өндірісті ұйымдастырумен қатар технологияның жетілдірілуі.

- Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.

- Қоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі.

Жанама факторлар:

- Сұраныс факторлары – тұтыну, инвестициялық, мемлекеттік шығындардың өсуі.

- Ұсыныс факторлары – бәсекенің дамуы, ресурстардың бағасының төмендеуі, несие алу мүмкіншілігінің өсуі.

- Бөлу факторлары – қоғамдағы барлық ресурстарды тиімді пайдалану.

Экономикалық өсудің интенсивті және экстенсивті түрлері

Өсудің экстенсивті факторы ресурстың сандық жағынан көбеюімен жүзеге асырылады. Мысалы: қызметкерлердің сан жағынан өсуі. Бірақ, мұндай жағдайда орташа еңбек өнімділігі өзгеріске түспейді. Ресурстардың шамадан тыс өсуіне, көбеюіне өсудің экстенсивті факторында қайтарымның төмендеу заңы тән болады. Мысалы: кәсіпорынның санын көбейте беруден осыған сәйкес жұмыс күшін де көбейте беруден еңбек өнімділігі артпайды. Бұл фактор инновациямен яғни жаңашылдықпен, жаңа өндірістік технологияларды және технологиялық басқарумен, адам капиталының сапалық жағынан өсуімен байланыссыз, оған сандық өзгеріс қана тән.

Ал, экономикалық өсудегі интенсивті фактор - басқару мен технологияны сапалық жағынан арттырумен және жетілдірумен, инновациялық идеяларды қолданумен, өндірісті модернизациялау және адам капиталының сапасын арттырумен байланысты.

Қазіргі кезеңде әлемдегі дамыған өнеркәсіпті елдер дамудың интенсивті жолын ұстанып, өндірісте жаңа технологияны қолдануда, инновациялық идеяларды пайдалануда. Орташа деңгейде ғана өнім шығаратын өнеркәсіп орындарын экстенсивті жолмен сан жағынан көбейту жолынан бас тартуда. Өндірісті модернизациялау, қайта құру, жаңа технологиямен жабдықтау, қызметкерлердің білім деңгейі мен сапасын арттыру және өнімнің әлемдік рыноктағы бәсекелестік қабілетіне маңыз беруде.

Қазақстан осы интенсивті даму жолын ұстануда. Басты мақсат - елді индустрияландыру, жаңа технологиямен жабдықталған өнеркәсіп орындарын ашу, ғылымға негізделген алдыңғы қатарлы идеяларды өндіріске енгізу, әлемде сұранысқа ие болатын қазақстандық сапалы өнім - отандық бренд шығару.

Әлемдегі экономикалық өсудің тиіптері:

Қазіргі кезеңдегі өсу теориясы экономикалық өсудің төрт типін бөліп көрсетеді.

 Қалыпты өсу (АҚШ, Европада байқалады)

 Таңғажайып өсу. (Жапония, Оңтүстік Корея, Гонконг, Қытай)

 Трагедиялық өсу (Орталық Африканың бірқатар елдері)

 Өсудің болмауы (мысалы, Зимбабе)

Экономикалық өсудің типтері әрқайсысына талдау жасалады. Мысалдар келтіріледі.

Қазақстан үшін экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасы маңызды мәселе. Ұзақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нәтижесі жалпы қоғамдық өнімнің сан жағынан өсу қарқындылығы арқылы бағаланып отырды.

Стратегиялық Жолдау дегеніміз - ҚР әлеуметтік –экономикалық даму деңгейін арттыруға, азаматтардың әл-ауқатының өсуіне және ел қауіпсіздігін нығайтуға бағытталған ұзақ және қысқа мерзімді бағдарламалар жобасы.

1.1.2. Егіншілік

1) ауыл шаруашылық дақылдарынан тұрақты, сапалы, мол өнім алу үшін жерді өңдеп баптау тәсілдерінің жүйесі.

Ежелгі арийлердің (біздің заманымыздан бұрынғы 2–1 мыңжылдықтар), сақтардың (біздің заманымыздан бұрынғы 9–2 ғасырлар), үйсін, қаңлы мемлекеттері тұрғындарының, ғұндардың, түркілердің мал шаруашылығымен бірге өзен аңғарларында, тау бөктерлерінде суармалы егіншілік – диқаншылықпен де айналысқаны белгілі.

20 ғасырдың басында Қазақстандағы егіс көлемі күрт көбейіп, 4,1 миллион гектарға жетті. Егістіктің басым көпшілігі (96%) дәнді дақыл болатын. Оның жартысынан көбі Ақмола, Торғай аймақтарында, қалғаны Қостанай, Ақтөбе, Жайық, Павлодар, Семей өңірінде егілді. Сырдария өзенінің төменгі жағында күріш, Жетісуда мақта егілді. Қазақстанда егін шаруашылығын одан әрі дамыту жолында, әсіресе, соғыс жылдары, одан кейін де көптеген жұмыстар атқарылды. Машина-трактор стансалары құрылып, егістікті күтіп-баптау жұмыстарын барынша механикаландыруға мүмкіншілік туды. Егістіктің 96,5%-ы тұқым сепкішпен себіліп, 97%-ы комбайнмен жиналды. Үш дақыл бойынша Қазақстанда өнімділіктің дүниежүзілік рекорды тіркелді. Шығанақ Берсиев басқарған звено тарының әр гектарынан (тәжірибелік телімде) 125 ц өнім алды. Ыбырай Жақаевтың звеносында күріш өнімділігі бір гектарынан 174 ц-ге жетті. Ольга Гонаженко звеносы қызылшаның бір гектарынан 1515 ц-ден өнім алды. 1954 ж. тың және тыңайған жерлерді жаппай игеру басталды. Алғашқы бес – алты жыл ішінде-ақ республика бойынша 25 млн. гектар тың жер игерілді. Оның 17 млн. гектары еліміздің солтүстігінде (Қостанай, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Павлодар) орналасқан.

Егіншіліктің экстенсивті және интенсивті түрлері бар. Экстенсивті түрінде егіншіліктен өнім алу үшін қосымша қаражат көп жұмсалмайды. Жалпы түсімнің артуы, көбінесе, топырақ құнарлылығына және егін егетін жер көлемінің жаңадан кеңейтілуіне байланысты. Өндірістік күштердің және ғылымның дамуына байланысты егіншілік экстенсивті түрден интенсивті түрге ауысты. Егіншіліктің интенсивті түрінде пайдаланылып жүрген жерге қосымша еңбек, қаржы (механикаландыру, суландыру, тыңайту, агротехникалық шаралар жүйесін көтеру, т.б.) жұмсап, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін арттырады. Қазақстанда егіншіліктің құрғақ, суармалы, тәлімі және таудағы түрлері қалыптасқан. Құрғақ егіншілік жауыны аз, желді, құрғақ далалы аймақтарда орналасқан. Бұл жерлерде құрғақшылыққа төзімді дақылдар өсіріліп, топырақта ылғал сақтаудың агротехникалық шаралар жүйесі (қар тоқтату, топырақты аудармай жырту, егісті қысқа мерзімде себу, т.б.) қолданылады. Суармалы егіншілікте, көбінесе, мақта, қант қызылшасы, дәнді дақылдар, көп жылдық жемшөптер, күріш өсіріледі. Тәлімі егіншілікте астық, жемдік дақылдар өсіріліп, құрғақ егіншілікке тән агротехникалық шаралар қолданылады. Таудағы егіншілік тау баурайын, тау аралығындағы ойпаң жерлерді қамтиды. Мұндағы агротехникалық шаралар топырақты су эрозиясынан қорғау мақсатында жүргізіледі;

2) ауыл шаруашылық дақылдарын егіп-өсірудің және топырақ құнарлылығын жоғарылатудың жалпы тәсілдерін зерттейтін агрономия ғылымының саласы. Егіншілік ғылым ретінде топырақ құнарлығын арттыру, оны эрозиядан қорғау, топырақ пен өсімдіктің өзара әсерін, топыраққа механикалық, биологиялық және химиялық әдістермен әсер ете отырып жоғары әрі тұрақты өнім алу, егістікті зиянкестер мен арамшөптерден, қолайсыз жағдайлардан (құрғақшылық, аңызақ, үсік) қорғау мәселелерін зерттейді. Егіншілік агрономияның басқа салаларымен (агрохимия, агрофизика, селекция, т.б.) тығыз байланысты.

2. Тәжірибелік бөлім

2.1 Зерттеу барысы

2.1.1 Көкөністер өнімі базарының қысқаша аналитикалық тексерілуі

2010-2014 жж. барлық түрлері бойынша өндірістің өсу тенденциясы байқалады (Диаграмма 1). Ашық топырақ астындағы егіс алаңының және картоптың өсу көлемі жыл сайын байқалады, соңғы 2 жылдың ішінде картоп алаңы қысқартылды (Кесте 1).

2014 жылдың қорытындысы бойынша қарастырылып отырған ішкі өндірістің шамамен 90 % тұрғындардың шаруашылығымен және шаруалардың немесе фермерлердің шаруашылығымен жүргізіледі. Қалған көлем ауыл шаруашылық кәсіпорынға жатады. Қазақстанда шағын тауар өндірісінің мәселесі бар. Осы көкөністердің ішкі өндірісі бірінші кезекте қарапайым тұрғындармен қамтамасыз етіледі.

Диаграмма 1. 2010-2014 жж. ҚР-дағы көкөністердің өндірілу динамикасы

Дереккөз: статистика бойынша ҚР Комитеті

Кесте 1. 2010-2014 жж. картоп пен көкөністердің егілу алаңы

Дереккөз: статистика бойынша ҚР Комитеті

2-ші кестеде бұдан бұрынғы жылмен салыстырғанда 2010-2014 жж. көкөністер мен картоптың жалпы жинаудың жыл сайын өсуі байқалғандығы көрінеді. Өндірістің өсуі осы дәнді –дақылдарға берілген егіс алаңдарының өсу есебімен болды

Кесте 2. Жылдар бойынша көкөністер мен картоптың жалпы жинау көрсеткіштерінің өзгеруі , %

Дереккөз: статистика бойынша ҚР Комитеті

Кесте 3. 2014 жылға ҚР-дағы көкөністер базарының сыйымдылығы

Дереккөз: статистика бойынша ҚР Комитеті

2014 жылы картопты жалпы жинау республика бойынша 34 105 мың тоннаны құрады. Қазақстанда картопты келесі облыстарда өсіреді: Алматы (20 %), Солтүстік Қазақстан (15,2 %), Шығыс Қазақстан (13,4 %), Павлодар (10,3 %) және Қарағанды (8,55 %), өндірістің жалпы көлемінен 67,4 % алып жатыр. Бұл облыстарды картоп өсірудің көшбасшысы және бағыты деп атауға болады.

Көкөністердің және картоптың орташа шығымдылығында тенденцияның тұрақтылығы бар. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға қарағанда шаруа және ферма шаруашылықтарында көкөніс мәдениетінің орташа шығымдылығы жоғары.

Кесте 4. 2014 жылғы ҚР облыстарындағы көкөніс өндірісі, тонна

Дереккөз: статистика бойынша ҚР Комитеті

2014 жылы картоптен басқа, басқа көкөністердің өндірісі 34 699 мың тоннаны құрады. Негізгі өндірушілер 3 облыс болып табылады:

Алматы (26,9% ), Оңтүстік Қазақстан (23,4% ) және Жамбыл (17,8%) , олардың жалпы үлесі республиканың жалпы жинаудан 68 % құрайды.

Үш негізгі көкөніс өсірілетін облыстардың аумағында, яғни ол- Алматы, Жамбыл, ОҚО-да Қазақстан халқының көп бөлігі тұрады.

2012-2014 ж.ж. көкөніс базарындағы баға жағдайы 2-ші диаграммада көрсетілді. Бұл кезеңде көкөністердің барлық түрлері бойынша баға өсуі байқалады. Көкөніс өнімдері бағасының өсуінің негізгі себептері:

ЖЖМ бағасының өсуі;

Тұрғындар кірістерінің өсуі;

Жүктерді тасу бойынша қызметтердің қымбаттауы;

Инфляция деңгейі.

Диаграмма 2. 2010-2014 жж көкөністердің бөлшек сауда бағасының динамикасы, теңге/кг

Кесте 5. Бұдан бұрынғы жылға 2010-2014 жж. көкөністердің орташа жылдық бағасының өзгеруі, %

Дереккөз: «Казагромаркетинг» АҚ

Қазақстанда көкөністер өндірісінің және сатудың айқын маусымдық сипаты бар, ерте өсетін көкөністер аз өсіріледі, сондықтан да импортқа тәуелді болып табылады. Осыдан ұсынысты азайту кезеңінде баға өседі.

Кесте 5. Бұдан бұрынғы жылға 2010-2014 жж. көкөністердің орташа жылдық бағасының өзгеруі, %

Дереккөз: «Казагромаркетинг» АҚ

Қазақстанда көкөністер өндірісінің және сатудың айқын маусымдық сипаты бар, ерте өсетін көкөністер аз өсіріледі, сондықтан да импортқа тәуелді болып табылады. Осыдан ұсынысты азайту кезеңінде баға өседі.

Зерттеу барысында Солтүстік Қазақстан облысының Шал ақын ауданының көрсеткіштері сарапталып, төмендегідей нәтижелер алынды.

Кесте 7. 3 жыл ішіндегі Шал ақын ауданы мектептерінің мектеп үлескісі өнімдердің салыстырмалы көрсеткіші

Кесте 8. Шал ақын ауданындағы 2015 жылдың қазан айындағы көкөністердің бағалары

Кесте 6. 2015 жылдың қазан айындағы Шал ақын ауданы мектептерінің мектеп үлескісі өнімдерінің көрсеткіші

Түйіндеу

Тұрғындардың толыққанды тамақтануының маңызды шарты «екінші нан» саналатын картоппен, көкөкністермен қамтамасыз етілуі болып табылады. Осыған байланысты мектеп үлескелерінде картоп шаруашылығын дамытудың маңызы ерекше.

Халықты өзімізде өндірілетін картоппен, көкөністермен қамтамасыз ету үшін оларды жаппай өндіруге қабілетті және көп номенклатуралы тауарлы түріндегі сала қалыптастыру қажет. Әсіресе ерте пісетін және жабық тәсілмен өндірілетін өндірісті жақсарту ерекше маңызды. Бұл аудан халқын қыс және көктем маусымдарында қамтамасыз ету проблемасын шешуге және оның бағасын төмендетуге септігін тигізеді.

Қорытынды

Осы жобаны тиімді түрде жүзеге асыру мақсатында мынадай бірқатар шараларды атқару қажет:

ғылыми негізделген агротехнологияларды және ауыспалы егістікті енгізу және сақтау;

өндірісте картоп және көкөністің аудандастырылған және жоғары өнімді тұқымдарын пайдалану;

көкөніс өсіретін шаруашылықтарда қолданыстағы суармалы жерлерді қайта жаңарту жүргізу және жаңа суармалы жүйелерді салу;

картоп және көкөніс өсіретін шаруашылықтарды лизинг жүйесі арқылы арнайы ауыл шаруашылық техникасымен қамтамасыз ету;

картоп және көкөніс-бақша дақылдарын өсіретін мамандандарылған бригадалар, звенолар құру;

Сергеевка қаласында жабық жерде көкөніс өндіретін жылыжай шаруашылықтарын салу;

картоп және көкөніс қоймаларын салу;

көкөніс және картоп өңдейтін жаңа өндіріс орындарын ұйымдастыру;

ауылдарда көкөніс және картоп қабылдайтын дайындау пункттерін ашу;

19