"Сөйлеу тілінің негізгі кемістіктері Дислалия" Баяндама

 Сөйлеу тілінің дамуы  мен оның кемістіктерін түзету  мен  сақтандыру логопедиялық   ықпал жасау логопедияның негізгі  бағыты  болып  есептеледі. Логопедияның маңызы тілдің әлеуметтік маңызымен тығыз байланысты .Тілдің негізгі екі қызметі бар:біріншісі-адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде пайдалану болса,екіншісі-айтайын деген ойды жетілдіру мен түсіндіру құралы ретінде .Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршілік жасай алмас еді,табиғаттың күшіне қарсы кересе алмас еді,өзара түсінісіп,дегеніне жете алмас еді.Баланың  әдемілік  сезімдерін  дамыту  тек  дыбыс үндестігін дұрыс айтуды  пайдалана  білуімен  шектестіріп  қоймай,өз тілін әрі бейнелі  түрде мәнерлеп оқып,сөйлеуге  үйрету арқылы болады. Сөйлеу тіліндегі кемістік  ауру емес екенін ескерген  жөн. Ал  басқа  бір  аурумен  сырқаттанғанда,оның  салдары  пайда  болуы  мүмкін .Сондықтан  сөйлеу  тіліндегі  ауытқушылығы  бар  тұтықпаны  науқас  деуге  болмайды. Дыбысты дұрыс айтуға  үйрету  немесе  фонематикалық   естуін  дамыту  кезінде  дыбысты  талдау, жинақтау  сияқты  педагогикалық  тәсілдер  логопедияда  жиі  қолданылады .Логопедия  сабақтарында  бір сөздің әр түрлі тұлғадағы  салыстырумен  ескеріп бір тектес көп жаттығулар өткізіледі.Бір сөз әр түрлі сөз тіркестерінде неғұрлым жиі берілсе,соғұрлым балалар грамматикалық категорияларды тез меңгереді.

Сөйлеу тілінің негізгі  кемістіктері Дислалия-есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыс айтылудың бұзылуы.

Этиологиялық себептер негізінде екі түрі бар;механикалық және фукционалды дислалаия.     Механикалық (органикалық) дислалия артикуляциялық аппараттың құрылымының бұзылуымен байланысты: бұрыс (прикус), тістердің бұрыс құрылысы, аномальді үлкен және кішкентай тіл, тіл ершігінің қысқа болуы. Аталған дефектілер сөйлеу дыбыстарының дұрыс айтылуын қиындатады. Қызметтік (функционалдық) дислалия көп жағдайда төмендегілерге: баланың отбасында сөйлеудің бұрыс тәрбиеленуіне (баламен сөйлесу кезінде үлкендердің асыра еркелетіп «няня тілін» қолдану); баланы қоршаған жақын адамдарының дыбысты дұрыс дыбыстамауына; педагогикалық салғырттыққа, фонематикалық тәрбиелеудің жетілмеуіне байланысты. Сондай-ақ қызметтік дислалия кіші мектеп жасында екі тілді бірдей уақытта меңгеретін балаларда кездеседі, және де екі тілдік жүйе дыбыстарының сөйлеу кезінде араласуы байқалуы мүмкін.

Дислалиясы бар балада артикуляциясы бойынша қиын бір не бірнеше дыбыстардың айту бұзылыстары болуы мүмкін (ысқырықты, ызың, р,л). дыбыстарды айтудың бұзылыстары белгілі бір дыбыстардың жоқ болуы, дыбыстарды қыңырайтуы немесе оларды алмастыру арқылы көрінуі мүмкін. Логопедиялық тәжірибеде дыбыстарды дыбыстау бұзылыстары келесі атаулармен аталады: сигматизм (ысқырықты (свистящие) немесе ызыңды (шипящие) дыбыстарды жеткіліксіз айту); ламбдацизм (л-л‘ дыбыстарын жеткіліксіз айту); таңдайлық дыбыстарды дыбыстаудағы дефекттер ( к–к‘, г–г‘, х–х‘,й дыбыстарын жеткілікті түрде айтпау); ұяңды дефект (ұяң дыбыстарының орнына жұмсақ жұптарын айтады); жұмсару дефектісі (қатты шығатын дыбыстардың орнына жұмсақ жұптарын айтады). Дислалаиясы бар балаларда сөйлеу дамуының бұзылыстары байқалмайды, яғни сөйлеудің лексико-грамматикалық жағы қалыппен байланысты калыптасады.

 Балалардың нормативті дыбысты айтуы төрт жасқа дейін біртіндеп қалыптасуы жүреді. Егер балада төрт жастан кейін дыбысты айту дефектісі байқалса, ол баланы логопедке міндетті трде қаралуы қажет. Дегенмен, сөйлеудегі дыбысты дыбыстаудың дамуы және оның бұзылыстарына арнайы жұмысты ерте бастауға болады.

Функционадлы дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында өшқандай кемістік болмасада, сойлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен атканда-ешкандай  органикалық негіз жоқ.

 Функционалды   дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін ұйде  дурыс тәррбиелемеу ден.Кейде ересектер, баланын  былдырдаған сөзін  қызық көріп, үзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып бодады. Қортындасында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дурыс айтылуының дамуы кешөуілдеп қалада,

 Баланың сақаулығы еліктеуден де болуы мумкін. Қагида бойынша балага сөйлеу тіліңдегі дабыстарда әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым қалыптасып сөйлесіп  жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі дабыстардың бұрмалануы жиі еліктейді, балаға әсіресе сөзі түсініксіз, тілі мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін быдық, кейде тіпті жергілікті тілдің ерекшеліктерімен сөйлейтін адамдардың арасында көп болып, сөздерін тыңдаудын да ерекше зиян тиеді.

 Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сейлеуі де кедергі болады. Бала әр тілде сейлеу кезінде бір тілдің айтылу ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады. Балалардың дыбыс айту ерешеліктері өнегесіз тәрбиенің себебімен де жиі пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуында жанында журетін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың қателігін түзетпейді, өз сөзімен тусінікті етіп анық айтудың улгісін көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануының дұрыс жетілуіне ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс,

 Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мумкін. Айтылуы бір-біріне ұқсас дыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы: ұяң және қатаң дауыссыздарды, жіңішке және жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды айтқанда. Қортылуында, дыбыстардың дүрыс айтылуының  дамуындағы бұндай қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді. Сонымен бірге дыбысгардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі алмастырулары мен шатастырулары уағында фонематикалық есту қабілетінің қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін, ал егер олай болса,қалған жағдайда, оның салдары жалпы сөйлеу тілінің толық дамымауына және жазуы мен оқуының бүзылуына себебін тигізетіні сөзсіз.

 Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің, еріннің,төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін. Соның салдарынан бала тілін қалыптагы жағдайда дүрыс үстап түра алмайды немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды.

 Дислалия сонымен бірге есту кабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керек балалардың І0% не дейінгілерінің сөйлеу тілі індегі дыбыстардың айтылуы бүзылған. Бүндай жагдай ызың мен ыс-иырық, үЯң және қатаң дауыссыз дыбыстарды бөлшектеп мутөлегөнде байқалады.

 Дислалияның ауыр және үзаққа созылуына балаңың акыя-ойының жәтқіліксіз дамуы да себеп болуы мүмкін. Іштен   туа біткен ойы кеміс балалардың 55 %-тен көпшілігі сөйлеу тіліндегі дыбысдапды дүрыс айта алмайтындығы белгілі.

 Дислалияның түрлері

 Сөйлеу тілі мүшелерінің күрделі қимылдарын және тілдің қатысуын онша көп керек етпейтін м,н,т,п дыбыстары сирек бұзылатыны ал басқа дауыссыз дыбыстардың кез-келгеніжиі бұзылып айтылатындығы байкалады

 Әсіресе сөйлеу тілі мүшлерінің қиьш айтыдатын р,л тіл дыбыстары, ысқырық /с,э,ц/ және ызың /ш,ж,ч,щ/ дыбыстары жиі бүзылады.

 Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар сынарларымен қоса бірдей бұзылады. Мысалы: бала, с,з, дыбыстарын дұрыс айтпаса, онда жіңішке сыңарларының да ақауы болады. Р, л дабыстарыңың жана жіңішке сыңарлары көбінесе дүрыс айтылада өйткөні бұл дабыстардаң жіңішке сыңарлары сөйлеу тілі мұшелөрінің ыңғайына  қарай көліп түрада.

 Баланың сөйлеу тіліңдегі дабыстардаң бүзылуы түрліше болады, мысалы көз келген бір дабыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал дайсы бірі оларда бүрмалап немөсв басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін.

 Бұзылудың осы түрлерін жеке-жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі дабыстардың түсіп қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі мүмкін. Мысалы: ракета-акета, тарақ-таақ,батыр-баты.

 Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының жүйесінде болмаған түсініксіз дабыстарды шығарады. Мысалы: «Р» дыбысын айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті дірілдеп, қырылдаған дыбысын немесе кішкентай тіл тәрбиеліп,көмейден ырылдаған тұрпайы «р» дыбысы, тілін шайнап «с» дыбысын, тілін бұрап бір езуін «ш» дыбысын, өріндөрін үрлеп «л» дабысын шығарады.                                                                                                                  

Тіл дыбыстарының жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып айтылады, Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін: 

1. Жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы тіл арты қ түзелмелі /шұғыл/ дыбыстарын тіл алды «т,д» шұғыл дыбыс орына алмастырылады. /Кәмила-Тәмила,. гүл-дул/;

 2 Сөйлеу мүшелеріндегі  айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының  айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды «с» дыбысы  тіл алды «т» дыбысына алмастырылады. /сабын-табын/;

 3. Жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлөу тілі мүшелерінің  әрекеті бойынша айырмашылығы  бар «с» дыбысына алмастырылады. мысалы: Самат, Фамат ж.т.б;

 4. Сөйлеу тілі мүшелеріндегі  айтылуы тек жасалу жолдары  ұқсас дыбыстар дауыстың қатысуымен  шығатын дабыстармен, мысалы ұяң  дабыстар қатаң дыбыстармен алмастырылады. /болат-полат, қозы -қосы/

 5. Жасалу жолдары ұқсас  дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің  белсеңді әрекеттері бойынша  шығатын дабыстар жуан және  жіңішке белгілерімен айқындалатын  дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс  жуан дыбыспен, жуан дыбыс жіңішке  дыбыспен алмастырады: /пяз-паз, өрік-өрық/:

 Сөйлеу тілінде айтылуы бұзылган дыбыстардың мөлшері бойынша дислалия қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Егер сөйлеу тілінің айтылуында бұзылған дабыстардың саны төртке дейін болса оны карапайым, ал одан көп болса күрделі дислалия дейді.

 Егер сөйлеу тілінің айтылуьнда бұзылған дыбыстардан лықтары дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бір топтағы /мысалы, ысқырықтар/ дыбыстарда болса,оларда моно-морфиялық дислалия дейді. Егер бұндай ақаулықтар дыбыс шығарудагы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекетіндегі бірнеше топтардағы /мысалы, ротацизм, сигматизм жөне ламбдацизм/ дыбыстарда болса, оларды полиморфиялык дислалия дейді.

 Белгілі бір топтагы дыбыстардың айтылуындагы ерекшеліктеріне қарай дислалия мынандай түрлерге бөлінеді;

 1. /Сигматизм/ гректің сигма деген әрпінің дыбысталуымен ысқырық /с,с, э,з ,ц/ және ызың /ш,ж.ч, щ/ дыбыстарының айтылуындағы ең көптараған түрлері.

 Мүкістіктерік білдіреді. Мүкістіктер-сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуындағы ең көп тараған түрлері.

 2. /Ротацизм/ гректің ро деген әрпі р дабысын білдіреді, /р/ дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуында болатын мүкістік.

3. /Ламбдацизм/ гректің ламбда деген әрпін  л дабысын білдіреді, /л, л1 / дыбыстарының сөйлеу тілінің айтылуықда болатын мүкістік.

 4. Сөйлеу тіліндегі айтылуында болатын таңдай дыбыстарының ақаулықтары;

каппацизм - к,к , дыбыстары;

А.Тихоненко атындағы орта жалпы білім беретін мектебі

Баяндама тақырыбы:

Дайындаған: мұғалім логопед А.А.Каймулдиева

2015-2016 оқу жылы