«А?ыл ойы кем балаларды? с?здік ?орын молайтуды? ?діс т?сілдері»
Психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?здік ?орын дамытуда халы? ауыз ?дебиетіні? ?лгілерін ?олдану. Психикалы? дамуы тежелген о?ушылар проблемасын – жан-жа?ты зерттеу 1960 жылдардан басталады: осы жылдары енгізілген міндетті орта білім беретін мектептерді? ба?дарламаларыны? к?рделенуі к?птеген балаларды? саба? ?лгерімін т?мендетті. Тіптен, кейбіреулері ба?дарламаны игере алмады, білім сапасы т?мендей бастады.
Осы кезе?де шет елдерде де о?у ?лгеріміні? сапасы, білім де?гейін к?теру ба?ытында ?ылыми зерттеулер ?алыптаса бастады. А?Ш, Англия, Германия сия?ты дамы?ан мемлекеттерде саба? ?лгерімі т?мен, о?у?а ынтасы аз балаларды ?ылыми психологиялы?, педагогикалы? т?сілдермен зерттеу ар?ылы «о?у?а ?аблеті т?мен», «о?ытуда ?иынды?тар кездесетін», «педагогикалы? д?рыс т?рбие алма?ан», «т?ртібі б?зыл?ан», «бейімделмеген», «миында болмашы за?ымданулары бар» балалар деген топтар ай?ындала бастады. Мектеп жасында?ы б?л балаларды? б?ріне т?н кемістік – ?лгермеушілік. Ал оны? басты себебі: бастауыш сыныптарда аны? бай?алатын психикалы? ?рекеттерді кейбір т?рлеріні? тежелуі немесе уа?ытша ?алыптасуы. Б?л ауыт?у к?бінесе 5-6 жастан 11-12 жас аралы?ында кездеседі. Оларды? кем а?ылдылы?ты? же?іл т?рлері кездесетін балалардан ажырату ?шін Сухарева Г.Е.«Психикалы? дамуы тежелген балалар (ПДТБ) »,
Немесе бізді? елдегі дефектология саласында ?алыптас?ан «дети с задержанным темпом психического развития (ЗПР)» деген терминді енгізді. Б?л термин осы уа?ыт?а дейін ?олданылады. Б?л балаларды? интелектуалды дамуыны? за?ымдану д?режесі – олигофрения мен интеллектісі ?алыпты дамыма?ан балаларды? арасында?ы аралы? орын алады (я?ни, интеллектісі кем а?ылдылы?тан жо?ары, ал ?алыпты дамы?ан интеллектіден к?п т?мен). Психикалы? дамуды? тежелу м?селесі – д?ниеж?зілік психологтармен педагогтарды? бірден-бір к?кейкесті проблемаларыны? бірі болып табылады.
Психикалы? дамуы тежелген о?ушыларды? с?здік ?орын дамыту кезіндегі логопедиялы? саба?тарда халы? ауыз ?дебиетіні? ?лгілерін ?олданса, оларды? с?йлеу тілін дамытуда ж?не жеке дамуына ілгері ?серін тигізеді. Стандартты о?ыту ба?дарламасына с?йкес келетін негізгі лексикалы? та?ырыптар бойынша халы? ауыз ?дебиеті ?лгерімін с?рыптап орын- орынмен ?олдана алса?, бас?а тілден аударып немесе материал жо? деген себептерге со?ты?пай саба?ымызды н?тижелі ?ткізуге болады.
Психикалы? дамуы тежелген о?ушыларды? таным процестеріні?, жас ерекшеліктерін, с?йлеу де?гейін ескере отырып, халы? ауыз ?дебиетіні? ішінен: ма?ал-м?телдер, жа?ылтпаштар, ж?мба?тар, ертегілер а?ыз ??гімелер, шешендік с?здер ?олдану?а болады. Психикалы? дамуы тежелген о?ушылар?а халы? ауыз ?дебиетіні? ?лгілерін ?олдануда т?мендегідей негізгі жа?дайлар ескерілуі ?ажет:
- Атал?ан халы? ауыз ?дебиетіні? ?лгілерін ?олдану барысында о?ушыларды? жас ерекшеліктері ескерілуі ?ажет;
- Кемістік т?рі мен де?гейі назар?а алынуы тиіс;
- Балаларды? ?ызы?ушылы?тары да назарда болуы керек;
- Психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?здік ?орын дамытуда – халы? ауыз ?дебиеті ?лгілеріні? ішіндегі ертегілер е? негізгісі болып табылады. Халы?ты? шы?армаларды? ішінде ертегілерді? балалар?а тигізетін ?сері ?шан те?із екені еш к?м?н ту?ызбайды.
- Ертегілер халы? ?мірін бейнелейтін к?ркем шы?армалар. Ертегіні? бай фантастикасы психикалы? дамуы тежелген о?ушыларды? ойына ?оз?ау салып, ?мірді? неше алуан сырларын танытады, сана – сезімі мен а?ыл-ой ?ызметіні? дамуына к?мектеседі. Ертегіні психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?йсіне ты?дайды, себебі ?асырлар бойы ?рпа?тан-?рпа??а айтылып, ?бден екшеліп, халы?ты? даналы, тап?ырлы? ой-пікірлері жина?талып, к?ркем ?рі же?іл тілмен берілетіндігінде. Ертегі о?и?асы басталатын жерден – а? ?ызы?ты, ?ш?ыр ?иялды болып келеді де, психикалы? дамуы тежелген балаларды бірден ?ызы?тырып, еліктіріп ?кетеді.Халы? ертегілеріні? ішінде е? к?п тара?аны – хайуанаттар жайында?ы ертегілер. Ондай ертегі кейіпкерлеріні? ?мір с?ру жолында?ы, ?арым-?атынас жасауда?ы айла-т?сілдері психикалы? дамуы тежелген балалар?а ой салады. Б?л ертегілер психикалы? дамуы тежелген балаларды? санасын оятып, ма?сат-м?расына жетуге ?йретеді. Ертегі ж?нінде М?хтар ?уезов: «Ертегілер жас баланы? ой – санасын оятып, ?иялыны? шары?тап ?суіне ?сер етеді», - деп к?рсеткен. Хайуанаттар жайында?ы ертегілерді? б?рін алып ?араса? та, баланы? ??ымына сай, т?сінуіне же?іл, ??лкілі, ?ызы?ты болып айтылады. Ертегілерде балалар?а ой салатын екі сипат бар. Олар: Ертегіні? барлы? кейіпкерлеріні? мінез ?згешеліктерін, сырт к?ріністерін, к?н к?рісін бай?айды.
- Есту, ты?дау ар?ылы олар енді тікелей білуге, зерттеуге ??штарланады. Екіншіден, хайуанаттар жайында?ы ертегілер ар?ылы оны мысал ете отырып, адамдар – арасында?ы ?арым-?атынасты, оларды? мінез – ??л?ын салыстыра отырып, бай?айды. Ондай ертегілерді? ?атарына «Т?лкі мен ?оян», «Т?лкі мен б?дене», «К?шік пен мысы?» «Т?лкі мен тауы?», т.б жатады. Ертегі кейіпкерлері ар?ылы балалар ?иын ?ыстау кезінде асып-сасу?а, не н?рсені болса да, а?ыл?а салып шешуге ?йренеді. Ертегі баланы парасаттылы? пен тап?ырлы??а баулиды. М?нда балалар?а ?лгі, ?неге боларлы? тере? ойлар айтылады. Ертегі о?и?асында?ы ?р алуан кейіпкерлерді? іс-?рекеттері, ол кейіпкерлерді? тап?ырлы? іскерлік, айлакерлік іс-?рекеттері:а??аулы? мінездер балаларды? та?-тамаша ?алдырып, с?йсіндіреді. Ертегілерді? осындай ерекшеліктері балаларды? тал?амын к?шейтіп, с?йлеу м?дениетін, байланыстырып с?йлеуін дамытып, ?з ойын ж?йелі жеткізе білуге ?йретеді. Ертегілер психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?йлеу тілін дамыту ?шін ?олдануда к?птеген ?діс т?сілдерді пайдалану?а болады. Соларды? негізгілерін т?мендегідей ?арастыру?а болады; Ертегілерді р?лдерге б?ліп о?ыттыру; ертегі желісімен суреттер сал?ызып, сол сурет негізінде ертегі мазм?нын с?рау; ертегі кейіпкерлерін р?лдерге б?ліп сахналау; о?ыл?ан ертегі бойынша с?здік ж?мыстарын ж?ргізу ж?не ертегіні психикалы? дамуы тежелген балалар?а т?сінікті болуы ?шін ?ыс?артып немесе арты? ш?была??ы с?здерін алып, тастап ?олдану.
Жо?арыда атал?ан т?сілдерді пайдалану психикалы? дамуы тежелген балаларды? тек?ана с?йлеу тілін ?анадамытып ?оймайды, ?айта оларды? таным процестеріні?, бас?алармен ?арым-?атынасыны? дамуына сынып балаларыны? татулы??а, бірлікке, бір с?збен айт?анда адами ?асиеттергебаулу?а ?з септігін тигізеді. Психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?йлеуін, ой-?рісін дамытуда, к?з?арасын, т?лім-т?рбиесін ?алыптастыруда халы? ауыз ?дебиетіні? бір т?рі – ма?ал – м?телдерді? алатын орны ерекше. Ма?ал-м?телдер балалар?а тере? ой салып, к?ркем-образды с?йлеуге жатты?тырып, с?здік ?орын дамытады. Бала т?рбиесіндегі хал?ымыз асыл с?зін, даналы? ойларын ма?ал-м?телдер ар?ылы ?лгі ?неге ретінде ?рпа?тан-?рпа??а жеткізіп отыр?ан.Бала т?рбиесіндегі ма?ал-м?телдердіта?ырыпты? ж?йемен топтап ?сын?ан. Мысалы: «О?у білім б?ла?ы», «Е?бек», «Досты?-жолдасты?» т.б балалар?а арнал?ан ма?алдар білім алу?а, о?у?а ша?ыра отырып, оларды? тілін ширату к?здейді. Е?бек ету білім алу, жа?сы азамат болып ?су ?шін т?рбиені? де жа?сы болуы керектігі ма?ал-м?телдерде толы? ?амтылады. Мысалы: «Адам болар баланы? кісіменен ісі бар, адам болмас баланы? кісіменен несі бар», т.б Ма?ал-м?телдерді? адал, досты?, жа?сы жолдасты??а баулитын, адамгершілікке жат мінезден аула? болу?а да т?рбиелейтін т?стары да баршылы?. «Жаман аттан ая?ым арты?, жаман жолдастан тая?ым арты?», «е?бек т?бі зейнет» т.б Бала т?рбиесіндегі басты м?селені? бірі – е?бек ете білуді, ?лкендер е?бегін ба?алауды ?йрету десек, ма?ал-м?телдерде б?л назардан тыс ?алма?ан.
Негізінен, ма?ал-м?телдерді психикалы? дамуы тежелген о?ушыларды? тобыны? с?йлеу тілін дамытуда к?птеген ?діс-т?сілдер ар?ылы ?олдану?а болады.
- Балалар?а т?сінікті болуы ?шін ма?ал-м?телдерді? ?ыс?а т?рін алу ?ажет. Мысалы, «Ерді? атын е?бек шы?арар», «Жыл?ы малды? патшасы», «Отан оттан да ысты?» ж?не т.б.
Ма?ал-м?телдерді лексикалы? та?ырып бойынша ?арастыру орынды.
