Та?ырыбы: «Ертегілір еліне» саяхат . Тіл дамыту ?дістесмесі

Тақырыбы: «Ертегілір еліне» саяхат . Тіл дамыту әдістесмесі

Мақсаты:

Ертегілер туралы түсінік беріп кейіперлермен таныстыру. Ертегі арқылы мейірімділікке, қайырымдылыққа үйрету. Сөздік қорын дамыту және есте сақтау қабілетін дамыту.

Міндеті:

1) Мүмкіндігі шектеулі балалардың сөйлеу, ойлау, есте сақтау қабілетін дамыту мен қатар тілін, сөздік корын жетілдіру және көпшілік ортада өзін ұстай білуге үйрету;

2) Мүмкіндігі шектеулі балаларға ертегіні жақсы қабылдауға, кейіпкердің мінез - құлқын ажырата білуге үйрету.

3) Мүмкіндігі шектеулі баланы ертегіні сүйіп оқуға адамгершілікке, тәрбиелеу.

Фольклордың қара сөзбен айтылатын, ерекше мол түрінің бірі ертегі. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі. Ғажайып хал, қиял әңгімелер, орасан уақиғалы әңгімелер, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер, бәрі де ертегінің түрлері. Барлық түрлері өз алуан өзгешеліктерімен тұтас зерттеледі. «Ертегі»-деген аты ертедегі, ертеде, ерте күндегі деген сөздерден түрған. Кейде «ертек»деп те айтылады.Содан ертегі айтушыны айтшыны «ертегіші», «ертекші» дейді. Осы аты көп ертегінің басында әдейі айтылып , аумау аталып та отырады. Қазақ ертекшісінің бәрі де көптен-көп ертегісіе: «ертде бір бай бопты», «ертеде бір хан бопты» , «кемпір мен шал болыпты» деп бастайды. Немесе, «ерте-ерте ертеде ешкі жуні бүртеде» деген сияақты көпке ортақ, ерекше, өленше бастауымен келеді. Кейде «ерте күнде үш ағайынды жігіт бопты»деген сөздер ертегінің басын бастайды. Сонын ішінде хайуанаттар туралы ертегілері.

Қазақ халқы ертеден өз балаларына тәрбиені әңгіме, жыр, ертегілері арқылы бере білген. Олар өздерін қоршаған табиғат құбылысын өмірлік тәжірбиеден түсініп, жолсыз жерлерде жұлдыздарға қарап адаспай жөн тапқан. Олардың жастай есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны табатын ізшіл, әрі мерген болған. Оқуы болмаса да, есте сақтау қабілеттері күшті болған. Сондықтан ұзақ-ұзақ өлең жолдарын, ертегілерді жатқа айтатын. Ертегілер – сол кездегі өмір шындығы баяндайтын көркем шығарма. Мұндай ерте кездегі халықтардың өмір тәжірбиесі, әдет-ғұрпы баяндалады.

Халықтың ертегісі балалар үшін өте нанымды. Олар ертегіні сүйіп тындайды. Себебі, айтылатын оқиға қызық ойды бір жерден жетектеп әкетеді, қиялды ұштайды. Ертегілер халықтың тіршілігін, қоғамдық өмірін, ой арманын, халықтың дүние-танымын, өмірге көзқарасын білдіреді. Ертегінің басталуы, аяқталуы бар, ауызша айтылатын көркем әнгіме. Әрбір ертекші-мәнерлеп айтушы. Сөз мәдениетін жетік білген адамдар ертегіні бастарда «баяғыда» деп бастайды, немесе,

Ертек, ертек ерте екен,

Ешкі жүні бөрте екен,

Қырғауылы қызыл екен,

Құйрық жүні ұзын екен,

Сирағы сынған екен,

Немесе, Бар екенде жоқ екен.

Бөрі бекеулі екен,

Түлкі жасаулы екен Ертегілер әлде бір еріккеннің ермегінен шыққан бір дүние емес немесе бос уақытты өткізу үшін толтыратын, уақыт алушы дүние емес. Өзінің шығуы тегінде дүниені танып білсек деген таным мәселесі тұр.

Халықтың ертеден поэтикалық халық ауыз шығармаларың бірі- ертегілер. Ертегінің көркемдік құрылында бастапқы ұйымдастырушы –ой болып табылады. Ертегі –жалған ондағы ой жастарды мейірімділікке үйретеді. Ертегілер төзімділікке, шыдамдылыққа, тапқырлыққа, қайырылымдыққа шақырады. Мақтаншақтылық пен сарандылықты табалайды, әділеттілікті қолдап, сезімтал ұяң-мейірімді жандарды қорғайды. Ұшақ-кілем, сиқырлы – дастархан, тілі, өлі сулар адам өмірін бақытты етіп көрсетеді. Ертегілер жанрлық ерекшеліктеріне қарай 3топқа бөлінеді.

1. Хайуанаттар жайлы ертегілер

2. Қиял-ғажайып ертегілер

3. Тұрмыстық ертегілер

^{Оның мақсаты-тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі көркем-эстетикалық, әдеби қазына, ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді. Сондықтан ертегі прозаның басты міндеті-сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегінің компазициясы бас қаһарманды дәріптеуге бағындырылады,сөйтіп, ол белгілі бір сұлба бойынша құрылады . Мұның бәрі ертегіге идеялық, мазмұндық және көркемдік тұтастық береді. Осы тұтастық бұл жанрға басқа да қасиеттер дарытады: композиция мен эстетикалық мұраттың бірлігі әрі тұрақтылығы, көркем шарттылықтың міндеттілігі ,ауызекі сөйлеу тіліне сәйкестігі, тұрақты тіркестердің қолданылуы, т.т.}

^{Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп, ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегідегі ғажайып қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп көрсету-ертегінің өзіндік қасиеті болғандақтан, ертекші де оның мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайпты етуге күш салады. Сонымен бірге ертегідегі оқиғалар мен іс-әрекеттердің қаншалықты әсерлі болуы ертекшіге ғана емес, сондай-ақ тыңдаушыға да ертегінің айтылу жағдайына да байланысты ертегіде қиял мен ғажайып әрі идеалықта мақсатта қолданылады, себебі классик. Ертегі адамның рухани азығы болуымен қатар идеалдыкта қызмет атқарған. Ертегінің көркем баяндалуында сюжеттен де гөрі композицияның рөлі артығырақ.}

^{Сергіту сәті}

^{Күндей жадырап,}

^{Айдай арайлап,}

^{Күндей таза көңілмен,}

^{Бүгінгі күнімізді бастаймыз.}

^{Жұмбақ шешу.}

^{1.Өзі жап-жас, мұрты бар,}

^{Ет пен сүтке ұмтылар.}

^{Тастамайды жылы үйді,}

^{Түкті тонын шұп-шұбар.(мысық)}

^{2.Ағайынды бәрі,}

^{Шықса-жасыл,}

^{Түссе-сары.(жапырақ)}

^{3.Қиқу салып бақырып,}

^{Айқайлауды тауыпты.}

^{Қыт-қыт дейтін шақырып,}

^{Кім біледі....?(тауық)}

^{4.Лақтырып бөркін басынан,}

^{Бүйірі қызса, тасыған.(құмар)}

^{5.Қыста ақ,}

^{Жазда сүр.(қоян)}

^{6.Қорбан –қорбан етеді,}

^{Орманда ол жүреді .(аю)}

^{7. орманда тұрады, өзі бір қу.}

^{Жүрген жері айқай-шу.(түлкі)}

^{Сиқырлы алма ағашынан әріптерді ата және дауысты, дауыссыз дыбыстарды ажырат:}

^{А,Р,О,Л,Ш, С,У,Ы,Д,Т,М,Н,Ғ,Ж,І,Ә,Ө,Қ,К,Е,Б,И,Й,Г.}

^{«Кім жылдам?» ойынын ойна. Бұл ойында 1-10-ға дейін , 10-1-ге дейін сана және «+» ,«-» таңбалары арқылы есептерді шығар.}

^{Шаттық шеңбері:}

^{Дөңгеленіп тұрайық}

^{Шеңберді біз құрайық}

^{Қол ұстасып бәріміз}

^{Ақ тілекті жолдайық}

^{Әлемде нұр тыныштық}

^{Әрбір бейбіт күн ыстық}

^{Қайырлы таң балабақша}

^{Қайырлы күн достарым}

^{Достарымды көргенде}

^{Қуана қарсы аламын}

^{Сәлем! Сәлем! Сәлем!}

^{Сергіту жаттығу:}

^{1 дегенде тұрайық}

^{2,3,4 алақанды соғайық}

^{Оң жаққа бұрылып}

^{Сол жаққа бұрылып}

^{Бір отырып}

^{Бір тұрып}

^{Біз жүгіріп алайық}

^{5 дегенде асықпай}

^{Орынымызды табайық.}

^{Тіл дамыту әдістемесі: Дұрыс сөйлеуге үйрету, тәрбиелеу үшін , ең алдымен, логапед жалпы теориялық және арнайы кесіптік білімді болу керек, яғни аномальды дамудағы бала білімінің типологиясы мен құрылымына негізделу, тіл кемістігінің ерекшеліктерін білу, психологиялық, педагогикалық әсер ету әдістемесін игеруі тиіс. Тіл тек ойды бейнелеу құралы ғана емес, сондай –ақ тіл оқыту құралы , тілсіз оқыту үрдісін ұйымдастыру мүмкін емес. Дамуы дұрыс балаларға қарағанда, мүмкіншілігі шектеулі балаларда тіл кемістігін көп кездеседі. Қоршаған орта туралы дүниетанымынының тарлығы, сөйлеу қатынасының әлсіздігі, қызығушылықтары, сөйлеу тілінің даму қарқыны төмен,т.б. мүмкіншілігі шектеулі балалардың тілінің баяу және аномальды дамуын көрсетуші факторлар. Ата-аналармен мынандай жұмыстар жүргізіледі: жеке дара әнгімелесу, жаттығулар көрсету консультацияларға, ата-аналардың қатысуы. Мүмкіншілілігі шектеулі баланың тіл кемістігі жүйелік өзгешелікке тән, кеңістік механизмі, деңгейі, көрінуі бойынша әр түрлі,сондықтан оларды талдауда дифференциалды бағытты талап етіп, үлкен қиындықтармен түзетіледі.}

^{Сіз қандай ата - анасыз?}

^{1.Кез келген ісіңізді тастай салып баламен айналыса аласыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай. 3. Жоқ - 1ұпай. 2.Балаңыздың жасына қарай, онымен ақылдаса аласыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай. 3. Жоқ - 1ұпай. 3.Балаңызбен қарым-қатынас барысында жасаған қателеріңізді мойындайсыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай. 3. Жоқ - 1ұпай. 4.Өзіңіздің қателігіңіз үшін балаңыздан кешірім сұрайсыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай. 3. Жоқ - 1ұпай.}

^{5.Балаңыз жасаған іс ашуландырған кезде өзіңізді ұстап, ашуды жеңе аласыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{6.Балаңыздың орнына өзіңізді қоя аласыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{7. Бір сәтте сізге мейірімді адам деп сенуге бола ма?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{8. Өзіңіздің басыңыздан өткен балалық шағыңыздан ескерілетін жағдай айтасыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай}

^.

^{9. Балаңыздың жүрегін жарақаттайтын сөздерді, сөйлем тіркестерін атамауға тырысасыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{10.Балаңызға уәде беріп, жақсы мінез-құлқын ескере отырып уәдеңізді орындайсыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{11.Балаға қалаған ісін жасауға, өзін ұстауға кедергі жасамай бір күн еркіндік бересіз бе?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{12.Басқа бала сіздің балаңызға дөрекілік көрсетсе, себепсіз ренжетсез, көңіл аудармайсыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{13.Балаңыздың көз жасы, дөрек еркелеуі уақытынша екеін білесіз, соған қарсы тұра аласыз ба?}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{Жауабы:}

^{1.Әрқашан - 3ұпай.}

^{2.Кейде - 2ұпай.}

^{3. Жоқ - 1ұпай.}

^{Сауалнаманы бағалау өлшемдері:}

^{0-16ұпай: Бала тәрбиесі-сіз үшін үлкен проблема. Бала тұлғасын дұрыс қалыптастыру үшінпедагог немесе психолог мамандардың көмегіне сүйеніңіз.}

^{16-30ұпай: Балаға қамқорлық жасау бірінші кезектегі маңызды іс. Сіздің бойыңызда тәрбиешілік қабілет бар, бірақ тәжірибеде әрқашан бір бағыттағы мақсатпен әрекет етесіз. Кейде қатал, кейде мүлдем жұмсақсыз. Сіз жауапкершілікпен ойлану керек.}

^{30-39ұпай: Бала сіздің өміріңіз үшін ең құнды. Сіз балаңызды тек түсініп қана қоймай, әрі ойын тануға, сыйлы көзбен қарауға тырысасыз.}

«Бауырсақ» ертегісін рольдерге бөліп ойнайтындар:

Гүлнұр-автор,бауырсақ.

Мөлдір- кемпір,шал,қасқыр,аю.

Мөлдір-кемпір,қоян,түлкі.

«Бауырсақ » ертегісінің сценариі

1	Автор Гүлнұр	Ертеде бір шал мен кемпір болыпты.
2	Шал Мөлдір	-Бүгін маған дәмді бауырсақ пісіріп берші, дейді кемпіріне.
3	Кемпір Мөлдір	-Ұнның біткені қашан, бауырсақты неден жасаймын?
4	Шал Мөлдір	-Қаптың түбін қағып, орнын сыпырсаң, біраз ұн да жиналып қалар.
5	Автор Гүлнұр	-Кемпір қаптың түбін қағып, төгілгенін сыпырып екі уыстай ұн жинайды. Оған қаймақ қосып қамыр илейді. Содан соң оны майға қуырады. Піскен бауырсақты терезе алдына суытып қояды. Жата-жата жалыққан бауырсақ жерге домалап түсіп кемпір мен шалдан қашып кетеді.домалап келе жатып ол қоянды кезіктіреді. Қоян бауырсаққа:
6	Қоян Мөлдір	-Бауырсақ, Бауырсақ! Мен сені жеймін!
7	Бауырсақ Гүлнұр	-Мені жеме. Мен саған өлең айтып берейін: Мен Бауырсақ,Бауырсақ, Қаптың түбін қағып ап, Апам екі уыс ұн жинап, Қоймақ қосып шылап, Ыстық майға қуырып, Терезеге қойып суытқан. Мен атамнан қаштым, Апамнан да қаштым, Ал сенен қашу, қоян, Қиын емес маған,
8	Автор Гүлнұр	-Қоян аң-таң болып жолда қалады. Қояннан құтылған бауырсақ домалай- домалай орманға жетеді. Ойламаған жерден алдынан бір сұр қасқыр шыға келеді.
9	Қасқыр Мөлдір	-Бауырсақ, Бауырсақ! Мен сені жеймін!
10	Бауырсақ Гүлнұр	Жемеші мені, қасқыр. Мен саған өлең айтып берейін: Мен Бауырсақ, Бауырсақ, Қаптың түбін қағып ап, Апам екі уыс ұн жинап, Қоймақ қосып шылап, Ыстық майға қуырып, Терезеге қойып суытқан. Мен атамнан қаштым, Апамнан да қаштым, Қояннан да қаштым, Басқа тұрсам ұтылармын , Қасқыр, сенен де құтылармын.
11	Автор Гүлнұр	-Бауырсақ домалап кете барады. Қасқыр аңтарылып артта қалады. Сол домалаған қалпы ол қорбаңдаған аюға жетіп тіреледі.
12	Аю Мөлдір	- Бауырсақ, Бауырсақ, мен қазір сені жеймін!
13	Бауырсақ Гүлнұр	Тоқтай тұр, аю, одан да менің өлеңімді тыңда, Мен Бауырсақ, Бауырсақ, Қаптың түбін қағып ап, Апам екі уыс ұн жинап, Қоймақ қосып шылап, Ыстық майға қуырып, Терезеге қойып суытқан. Мен атамнан қаштым, Апамнан да қаштым, Қояннан да қаштым, Қасқырдан да қаштым, Аюға келді кезек, Одан да қашу керек,
14	Автор Гүлнұр	-Осылайша , бауырсақ аюдан да күтылады. Аңқау аю ауызын ашып қала береді . Алаңсыз домалап келе жатқан бауырсақ енді қу түлкіні кезіктіреді. Бауырсақты көріп, куанып кеткен түлкі:
15	Түлкі Мөлдір	-Амансың ба, бауырсақ! Өзің қызарып әдемі болып кетіпсің.
16	Автор Гүлнұр	- Бауырсақ мақтаныштан әнін бастап жібереді:
17	Бауырсақ Гүлнұр	Мен Бауырсақ, Бауырсақ, Қаптың түбін қағып ап, Апам екі уыс ұн жинап, Қоймақ қосып шылап, Ыстық майға қуырып, Терезеге қойып суытқан. Мен атамнан қаштым, Апамнан да қаштым, Қояннан да қаштым, Қасқырдан да қаштым, Аюдан да қаштым, Түлкі, қазір сенен Оңай қашып кетем.
18	Түлкі Мөлдір	Әнің жақсы екен,-бірақ мен қартайдым, құлағым дұрыс естімейді. Тұмсығыма шығып өлеңіңді қайта айтшы, жақсылап тыңдап алайын.
19	Автор Гүлнұр	Мақтау сөзге елпілдеп кеткен бауырсақ ойланбастан түлкінің тұмсығына домалап мініп әндете жөнеледі.
20	Бауырсақ Гүлнұр	Мен Бауырсақ, Бауырсақ, Қаптың түбін қағып ап...
21	Автор Гүлнұр	Солақ екен, қу түлкі оны «ап» ден жеп қояды. Қарнын сипап бір тояды.

«Шалқан» ертегісін рольдерге бөліп ойнайтындар:

Гүлнұр-автор,мысық.

Мөлдір- шал,ит

Мөлдір-кемпір, немере қызы.

«Шалқан»ертегісінің сценарийі

1	Авто Автор Гүлнұр	Баяғы бір заманда шал мен кемпір болыпты. Олрдың бақшасы бар екен . Бірде шал шалқан отырғызады. Шал шалқан отырғызып жатып айтыпты:
2	Шал Мөлдір	Шалқаным, тәтті болып өс,өс! Шалқаным, берік болып өс, өс!
3	Автор Гүлнұр	Шалқан үп-үлкен боп өседі.Бір күн шал шалқанды жерден суырып алмақшы болады. Ары тартады, бері тартады. Бірақ шалқанды шығара алмайды. Шал көмекке кемпірін шақырады.
4	Шал Мөлдір	Кемпір, кемпір шалқан үлкен болып өсіп кетіпті жалғыз тарта алмай жатырмын көмектесші.
5	Автор Гүлнұр	Кемпір шалдан, шал шалқаннан ұстап ары тартады, бері тартады. Бірақ орнынан қозғалта да алмайды. Күштері жетпеген соң кемпір көмекке немере қызын шақырады.
6	Кемпір Мөлдір	Қызмық, қызмық көмекке кел атаң екеуіміздің күшіміз жетер емес.
7	Автор Гүлнұр	Немересі кемірден, Кемпір шалдан, шал шалқаннан ұстап, ары тартады, бері тартады. Тағы да суырып шығара алмайды. Немере қызы итін шақырады.
8	Немере қызы Мөлдір	Жучка,жучка бізге көмектес!
9	Автор Гүлнұр	Ит қыздың етегінен, немересі кемпірден, кемпір шалдан, шал шалқаннан ұстар, ары тартады, бері тартады. Шалқанды суыра алмайды. Енді ит көмекке мысықты шақырады.
10	Ит Мөлдір	Мысық,мысық көмекке кел, шалқан шығар емес гаф-гаф.
11	Автор Гүлнұр	Мысық иттін құйрығынан, ит қыздың етегінен, немересі кемпірден, кемпір шалдан, шал шалқаннан ұстап, ары жұлқиды, бері жұлқиды. Шалқан шықпайды. Мысық болса, тышқанды шақырады.
12	Мысық Мөлдір	Тышқан-тышқан шалқанды шығарысып жібер, шықпай жатыр.
13	Автор Гүлнұр	Тышқан келіп мысықтың құрығынан, мысық иттен, ит немересінің етегінен, қыз кемпірден, кемпір шалдан, шал шалқаннан ұстайды. Олар тарта-тарта ақыры шалқанды суырып шығарады.

^{Қорытынды.}

Қорытындылай айтқанда, қиял адам өмірінде маңызды орын алады. Қиял - адамға ғана меншікті психикалық процесс. Бұл адамның еңбек әркетімен байланысты дамыған психикалық функция. Қиялдау үшін адамның белгілі білім қоры, нақты образдар,тұрақты елестер болады. Адам әрекетінің барлық түріне қиял қатынасады. Қиялды баланың ойынан да оқу процесінен де, еңбек әрекетінен де тауып алуға болады.қиял-аса бағалы қасиет. Қиялдың эмоциялық күші тіпті үлкен. Көптеген қолы жетпей жүрген мақсатына ойымен қиялдап та адам мәз болады. Шаршап, шалдыққан жолаушы ауылын қиялымен елестеткен,оған күш бітіп шырай түседі.

Адамның еркі де қиялмен байланысты. Қиял еңбек үстінде күшті болады. Еңбек – тек қиял туғызушы емес, оның дами беруіне қажет процесс. Өмір қойған талаптарға сай адам баласы, өзінің жан-жақты әрекетінде ғажап табыстарға жетіп отырады. Кеңес Одағы тұңғыш рет жердің жасанды серігін ұшырып, ғарыш кеңістігін игерудің негізін салды. Бұл ең алғашында тек арман,қиял еді. Адам қиялсыз өмір сүре алмайды, қиялдың шындақ болмыспен ұштасып, адамды жаңа істерге, меңгерілген нәрселерді игерге, ғылым мен техникадағы өнер мен көркем әдебиеттегі жаңа белестерге ынталандырып отырады.