С?йлемні? ай?ынд м?шелері.

Саба?ты? та?ырыбы: С?йлемні? ай?ындауыш м?шелері
Саба?ты? ма?саты: С?йлемні? ай?ындауыш м?шелерін лингвистикалы? т?р?ыдан жа?а ма?л?мат беру, с?йлемде белгілі бір тыныс белгілерімен ажыратылатынын т?сіндіру.
Міндеттері: 1. Білімділік. С?йлемні? ай?ындауыш м?шелері туралы ?ылыми - теориялы? т?сінік беру, оларды? т?рлері мен тыныс белгілерін ме?герту, ал?ан білімдерін т?жірибемен ?штастыру.
2. Дамытушылы?. Сыни ойлау к?з?арасын, логикалы? ойлауын, ?з пікірін д?лелдеу, байланыстыра с?йлеу да?дысын жетілдіру, есте са?тау ?абілетін, к?ркем жазу сауаттылы?ын дамыту;
3. Т?рбиелік. Жатты?уларды? т?рбиелік м?ніне назар аударту, ?жымда?ы ауызбіршілікті ны?айту. Ізгі ?арым - ?атынас негізінде т?рбиелеу.
Саба?ты? типі: жа?а білімді ме?герту
Саба?ты? т?рі: интеграциялы? саба?
Саба?ты? ?діс - т?сілдері: т?сіндіру, ішінара зерттеу, бай?ау, репродуктивті, эвристикалы?, де?гейлеп о?ыту
Саба?ты? к?рнекілігі: кесте, слайд, таратпалар, ба?алау пара?шалары, де?гейлік тапсырмалар
Пайдаланыл?ан ?осымша ?дебиеттер: Ибрагимов ?. ?аза? тілі. Ш. К. Бект?ров. ?аза? тілі. ?дістемелік н?с?аулы?. «?аза? тілі мен ?дебиеті» журналы 5/2013.
П?наралы? байланыс: ?дебиет
Саба?ты? барысы.
1. ?йымдастыру.
О?ушылармен амандасу, кезекші ар?ылы сынып о?ушыларын т?гендеу. О?ушы назарын саба??а ба?ыттау.
2. ?ткен та?ырыпты пысы?тау.
«Олжалы бестік» ойыны. 5 с?з дайындап, оларды? артына с?ра? жасыру ж?не бір с?зді? артына тек ?ана «5» ба?асын ?ою.
«Мы?ты болса?, тауып к?р» - С?йлем м?шесі деген не? С?йлем м?шелерін ата.
«Ж?йрік болса?, шауып к?р» - Пысы?тауыш деген не? Мысал келтір.
«Ал?ыр болса?, алып к?р» - Аны?тауыш ?андай м?ше?
«Тап?ыр болса?, тауып к?р» - С?йлемні? т?рлаулы м?шелері дегенді ?алай т?сінесі??
«Ойлы болса?, озып к?р» - Толы?тауыш, оны? т?рлері.
«Зерек болса?, айтып к?р» - М. Ма?атаевты? бір ?ле?ін айтса?, «5» аласы?!
3. Саба?ты? ма?сатын ?ою.
К?н ретін, саба? та?ырыбын та?та?а жазу.
4. Жа?а саба?ты т?сіндіру кезе?і.
Проблемалы? ой тастау. Та?тамен ж?мыс.
О?ушылар, та?тада берілген с?йлемге назар аудары?дар. Б?л с?йлемде белгілі бір с?йлем м?шесіні? ма?ынасын тере?ірек ашып т?р?ан с?здер бар ма? Ол с?здер ?ай с?зді? ма?ынасын т?сіндіріп т?р?
Т?ре??л ?зіні? ежелгі ж?ртында, ?зынб?ла?ты? басында, отыр екен. Жаназа?а, Б?жейді? жаназасына, ша?ырылма?ан Зере, ?лжандар ?лердей к?йіп, ?згеше шерлі болып ?ал?ан еді. Ол – Ар?а?а аты шы??ан, б?кіл Орта ж?зді асыл саз, ?сем ?німен ?йыт?ан Біржан сал.
Т?жырым жасау. М??алімні? к?мегімен о?ушылар?а т?жырым жасату.
Демек, с?йлемде белгілі бір м?шені затты? ма?ына жа?ынан бас?а с?збен т?сіндіріп, на?тылап к?рсететін с?з немесе с?здер тобын ай?ындауыш м?ше деп атаймыз. Ай?ындауыш м?ше ма?ынасына ?арай екіге б?лінеді. Ол ?шін кестеге назар аударайы?.

О?ашалан?ан ай?ындауыш
?осарлы ай?ындауыш
?зінен б?рын т?р?ан с?зді ай?ындап, д?лелдеп, т?сіндіріп т?ратын бір немесе бірнеше с?здер тобы. О?ашалан?ан ай?ындауыш ?зінен б?рын т?р?ан с?зді? ма?ынасын на?тылайды, сондай - а? ?зі ай?ындайтын м?шесімен ?ызметтес, т?л?алас болады.
Мысалы: Омарды? ?лкен ?лыны?, Асанны?, елге жаса?ан жа?сылы?ы ?те к?п. Ай?ындайтын м?шесіне ?осал?ы атау болады. Кейбір ?осарлы ай?ындауыштар ?здеріні? ай?ындайтын с?зінен ?ос с?здер сия?ты дефис ар?ылы б?лінеді.

Мысалы: ?нші К?л?ш, Біржан сал, А?ан сері, инженер Ахмет, ?мина ханым, Серік мырза, панфиловшы - ?ландар.
О?ашалан?ан ай?ындауыш сырт т?л?асы жа?ынан аны?тауыш?а ??сас болып келеді. Аны?тауыш аны?тайтын с?зіні? алдында т?рып, оны? ?зіне т?н сын, сапасын білдірсе, ай?ындауыш аны?тайтын с?зінен кейін т?рып, оны? лексикалы? ма?ынасын толы?тырып, на?тылайды.
Ай?ындауыш м?шені? тыныс белгілерін білу ?шін кестеге назар аударайы?.
№ Ереже Мысалдар
1 С?йлемде о?ашалан?ан ай?ындауышты? екі жа?ынан ?тір ?ойылады. Долы далада ?атулан?ан суы? ж?зді ?гей далада, б?лар та?ы да ?за? жортты.
2 О?ашалан?ан ай?ындауышты? екі жа?ынан немесе ?зі аны?тайтын м?шесімен екі ара?а сызы?ша ?ойылады. 1928 жылы ?аза?станда?ы т???ыш жо?ары о?у орны – ?аза? педагогика институты ашылды.
Кейде о?ашалан?ан ай?ындауыштар тізбегінде ?тір болса, онда ай?ындауышты? екі жа?ынан сызы?ша ?ойылады. ?зі ?нші, ?зі с?лу Байтас?а екеуі де - бірі к?рі, бірі жас бала - ?ыз?ана да, тамашалай ?ара?ан еді. (М. ?).
4 Кейбір ?осарлы ай?ындауыштар ?здеріні? ай?ындайтын с?зінен ?ос с?здер сия?ты дефис ар?ылы б?лінеді. Жер - ана, т?жырым - пікір, ?нші - сазгер,
?олдану. Ай?ындауыш м?шеге ?здері? мысал келтіріп к?рі?дер.
Ай?ындауыш м?ше орыс тілінде де кездеседі
Т?сінгенін тексеру кезе?і.
І де?гей. О?улы?пен ж?мыс.
77 - жатты?у. (Берілгені бойынша ауызша орындату)
78 - жатты?у. Берілген ?осарлы ай?ындауыштарды ?атыстырып, с?йлем ??ра?дар. Жаз?ан с?йлемдері?е синтаксистік талдау жаса?дар.
Жеке о?ушымен ж?мыс.
Таратпа №1
1. С?йлем айтылу ма?сатына ?арай нешеге б?лінеді? ?р?айсысына мысал келтір.
2. Толы?тауыш ?андай м?ше? Жасалу жолдарын баянда.
3. ?арамен жазыл?ан с?зге морфологиялы? талдау жаса.
Ба?анадан бері жас жиын ?айта - ?айта алтыба?ан?а Керімбаланы мінгізіп, ?нін ты?дап т?р еді. (М. ?).
Таратпа №2
1. С?йлем м?шелері ??рамына ?арай неше т?рге б?лінеді? Мысал келтір.
2. Пысы?тауыш, оны? ма?ыналы? т?рлері.
3. ?арамен жазыл?ан с?зге морфологиялы? талдау жаса.
Екпіндеген бетімен, жолында т?р?ан ??рмаш?а ?арамастан, келе К?ксеректі б?йір жа?ынан келіп арс етіп, ?ауып т?сті. (М. ?).
ІІ де?гей. Ма?ынаны тану. Семантикалы? картамен ж?мыс. ?ажетті тыныс белгіні ?ойып, ба?ан?а д?рыс жауапты + та?басымен белгіле?дер.

Мысалдар

О?ашалан?ан ай?ындауыш ?осарлы ай?ындауыш ?тірмен ажыратылатын ай?ындауыш Сызы?ша ?ойылатын
ай?ындауыш Дефис
?ойылатын ай?ындауыш
Біра? біздер жиырмасыншы ?асырды? азаматтары, к?п ретте асылымызды бай?амай ?тер едік. (О. Б?кей) +
?йелді аттандыр?ан бойы т?регеп т?р?ан Жалпа? балуан г?рс етіп ??лап т?сті. (?. М.) +
Ауыл ?лі жайлауда мына ?зынб?ла?ты? басында?ы Ш?ры?та отыр?ан кезіміз. +
Біраздан кейін ?йге Ма?с?тты? та?ы бір - екі жолдасы – Ж?ма??л мен А?тай – кірді. (М. ?). +
Жер Шіркін, Жер Ананы? ?адірін кім біледі? +

ІІІ де?гей. а) Берілген с?йлемде белгілі бір с?йлем м?шесіні? ма?ынасын ай?ындауыш м?ше ар?ылы толы?тырып, тыныс белгісін ?ойып жазы?дар. С?йлем м?шесіне талда?дар.
Біз (, ауыл балалары,) ?ыс болса ол кісіні? отынын жарып беруге, жаз болса б?зауын айдап келуге таласып ж?реміз. (?. М.) Абай б?л сырды? шет жа?асын досына
(, Ербол?а ?ана,) сездірді. ??нанбайды? ?асында?ылар – (Байсал, ?аратай, С?йіндіктер) - осы с?зге то?тасты. Ма?аш пен К?кітай б?л к?ндерде орысша кітаптарды (, ?сіресе же?іл тілмен жазыл?ан романдарды) к?п о?итын. (М. ?.)

5. Білімді бекіту.
IV де?гей. Тест ж?мысы.
1. ?зінен б?рын т?р?ан с?зді ай?ындап, д?лелдеп, т?сіндіріп т?ратын бір немесе бірнеше с?зді ?андай м?ше дейміз?
А) Ай?ындауыш м?ше Д) ?осарлы ай?ындауыш
В) О?ашалан?ан ай?ындауыш Е) Жалпылауыш м?ше
С) Біры??ай м?ше
2. Ай?ындауышты? неше т?рі бар?
А) 3 В) 2 С) 4 Д) 5 Е) 6
3. О?ашалан?ан ай?ындауыш ?андай с?йлем м?шесін ай?ындап т?р?
Сіз ма?ан ?з хал?ы?ызды, ?аза? хал?ын, с?юді ?йретті?із.
А) Бастауыш В) Аны?тауыш С) Толы?тауыш Д) Баяндауыш Е) Пысы?тауыш
4. ?айсысыны? арасына дефис ?ойылады?
А) А?ан сері В) ?нші ?лия С) п?тер м?ражай Д) Н?ркен м??алім Е) ?лкен а?са?ал
5. Ай?ындауыш м?шені? белгісіне жатпайтынын табы?ыз.
А) Бір с?зді затты? ма?ына жа?ынан ай?ындайды.
В) Ай?ындауыш м?шені? екі жа?ынан ?тір ?ойылады.
С) Ай?ындауыш м?ше с?йлемде сызы?шамен ажыратылады.
Д) С?йлем м?шелерін ай?ындайды.
Е) С?йлем м?шесі бола алмайды.
6. Тыныс белгісі ?ате ?ойыл?ан с?йлемді табы?ыз.
А) Бізге, жастар?а ?лкендер зор сенім артады.
В) Т?менде, тауды? етегінде, сылдырап б?ла? а?ып жатыр.
С) ?стазым ерте?, ?стаздар к?ніне, газет шы?аруды тапсырды.
Д) ?кем кешке Ахмет ?ста?а жолы?у?а кетті.
Е) Жанат достарына – Манат, С?уле, Болат?а – хабарласуды ж?н к?рді.
6. Білімді ба?алау.
О?ушыны психологиялы? т?р?ыдан ба?алау.
№ О?ушыны? аты - ж?ні
Ой ?ркендету
?иялын дамыту
Есте са?тау ?абілеті
7. ?й тапсырмасы.
79 - жатты?у. (н?с?ау беру).
Рефлексия.
- О?ушылар, б?гінгі саба? ?здері?е ?нады ма?
- Б?гінгі саба?та ал?ан ?серлері?ді алдары?да?ы к??іл к?йді білдіретін суреттермен (смайликтермен) к?рсеті?дер.

Просмотр содержимого документа
«с?йлемні? ай?ынд м?шелері.»

Полезное для учителя

С?йлемні? ай?ынд м?шелері.

Просмотр содержимого документа «с?йлемні? ай?ынд м?шелері.»

Полезное для учителя

Просмотр содержимого документа
«с?йлемні? ай?ынд м?шелері.»