Шешендік с?здер

№ 2сабақ.

Д.Бабаев атындағы №115 жалпы білім беретін мектеп

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің «Аға мұғалімі»

Чакакова Бақыт Турсынмаметқызы

Сабақ жоспары

9-сынып

Әдебиет пәні.

Сабақтың тақырыбы:Шешендік сөздер

Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік: Шешендік сөз өнерінің ерекшеліктері мен би-шешендерге тән қасиеттерді таныту.

2.Дамытушылық: Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеуге ,ізденуге, оқып білуге ынталандыра отырып,ойлау қабілетін, сөйлеу мәдениетін жетілдіру.

3.Тәрбиелік: Халқымыздың салт-дәстүрлерін,шешендік сөз өнерін құрметтеуге, тапқырлыққа, өткірлікке,адамгершілікке тәрбиелеу.

Сабақтың типі: аралас сабақ

Сабақтың әдісі: баяндау, жүйелеу,қорытындылау,жатқа айту,сөзжұмбақтар шешу,шешендік сөздер айту.

Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта,слайдтар,үлестірме карточкалар,сөзжұмбақтар,шешендік сөздер.т.б

Пәнаралық байланыс: тарих,қазақ тілі.

Сабақтың барысы:

1.Ұйымдастыру.

а).Оқушылардың сабаққа қатысын,даярлығын тексеру.

б).Жаңа сабақтың мақсатымен таныстыру.

Жаңа сабақ

Кіріспе:

Мұғалімнің сөзі:

Ақылмен ойлап білген сөз,

Бойына жұқпас,сырғанар.

Ынталы жүрек сезген сөз,

Бар тамырды қуалар.( Абай)

Қазақ ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры-шешендік өнер.Шешендік өнер-ғасырлар бойы халық сынынан екшеленіп өткен құнды мұра,асыл қазына.

.Шешендік өнерге ерте заманда-ақ үлкен мән берген.Ежелгі грек, рим елдерінде шешендік өнерді «риторика» деген атпен жеке пән ретінде оқытқан. Дүние жүзіне әйгілі ерте заман шешендері Пратогор,Демоссфен,Цицерон,Квинтилиан сияқты өз заманының мемлекет қайраткерлері,елді аузына қаратқан ойшылдары болған.

1748жылы Ломоносовтың еңбектері Ресейде дамып,қалыптасты.

Қазақтың шешендік сөз тарихы Майқы би мен Аяз билерден басталып,Жиренше шешен,Асан қайғы есімдерімен қалыптасты.

ХІІ –ХІІІ ғасырда Майқы би мен Аяз би.

ХІV- ХV ғасырда Жиренше шешен мен Асан қайғы.

ХV-ХVІІІ ғасырда Шалкиіз,Бұқар,Шортанбай, Дулат, Мұрат, Төле, Қазыбек,Әйтеке билер жалғастырған.

Шешендік сөздердің алғашқы үлгілерін халық ауыз туындыларынан, ертегі, аңыз әңгімелерден, дастандардан ұшыратамыз.

Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов ХІХ ғасырда зерттеп жинаған болатын. Ол: «Қазақтар...мүдірмей,кідірмей,ерекше екпінмен сөйлейді.Ойын дәл, айқын ұғындырады.Ауызекі сөйлеп отырғанда бейне бір өлең екен деп қаласың»,-деп өзіне ерекше әсер еткенін айтқан.Шешендік сөздерді алғаш зерттеушілердің бірі- М.Әуезов.

Ал А.Байтурсынов шешендік өнерді :

1.Шешен сөз

2.Көсем сөз

3.Дарынды сөз-деп 3-ке бөлген.

Шешендік сөз терең ойға,ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.

Халық мақалдарында: «Таяқ еттен өтеді,сөз сүйектен өтеді», «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ», «Қылыш жарасы бітеді, тіл жарасы бітпейді», «Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды»,-деп сөзді айтушыға биік талап қойған.

Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау:

...Көш бастау қиын емес-

Қонатын жерде суы бар.

Қол бастау қиын емес-

Шабатын жерде жау бар.

Шаршы топта сөз бастау қиын-

Шешімін таппас дау бар,-деп айтқан болатын.

Сөз туралы Бөлтірік шешен былай деген:

«Сөзден тәтті нәрсе жоқ.Сөзден ащы нәрсе жоқ.Сөзіңді тіліңе билетпе,ақылыңа билет.Ақылыңды,сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге,қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл», деп толғаған екен.

Сабақты пысықтау:

І. Топтастыру стратегиясы

1-топқа. «Шешендік сөз»-дегенді қалай түсінесіңдер?

Осы тақырыпқа кластер жасау керек.

- Құнды мұра,арнау,терең ой, асыл қазына,мүдірмей сөйлеу,өсиет,даналық, сөз тартысы, ұшқыр сезім.

Терең ой

Арнау

Асыл қазына

Құнды мұра

Шешендік

сөз

Мүдірмей сөйлеу

Даналық

Ұшқыр сезім

Сөз тартысы

Өсиет

2-топқа.Би-шешендерге тән қасиет: Осы тақырыпқа кластер жасау

Елші,психолог,саясаткер,қоғам қайраткері,заңгер,ақын,шешен,тәрбиеші,ойшыл,ғалым

Қоғам

қайраткері

психолог

заңгер

шешен

Би

ақын

саясаткер

елші

тәрбиеші

ойшыл

ғалым

«Шешендік өнер» Осы тақырыпқа кластер жасау

3-топқа.

Шешендік өнер

Шешендік өнер

Көп үйреніп,жаттығуды

Жалықпай жаттығуды

Айтысқа түсу

Айтыс-тартысқа түсіп,ізденуді

Көрген-білгенді көкейге тоқуды

ІІ.Ойтолғау.

Шешендік сөздің жанрлық түрлері:

1. Шешендік арнау.

2.Шешендік толғау

3.Шешендік дау.

Бұл бөлімде шешендік сөздің жанрлық түрлерін жеке-жеке жазу.

1-топ. Шешендік арнау.

Өмірдегі әр түрлі оқиғаларға айтылатын:

Бата.Тілек.Арнау.

2-топ.Шешендік толғау.

Табиғат құбылыстары мен әлеуметтік өзгерістерге, би-шешендердің өзіндік көзқарастары:

Аманат.Ақыл. Өсиет. Толғау.

3-топ.Шешендік дау.

Жер дауы.Жесір дауы.Екі ел арасындағы қарым-қатынас.Ел мүддесін қорғауға арналған тапқыр сөздер.

ІІІ. Үш дана: Билер өмірінен мәлімет.

1.Төле би

2.Қазыбек би

3.Әйтеке би

ІV.Билер кеңесі.

1-топқа .Ойды жалғастыр.

Әз Жәнібектің алпыс биі болған екен.Бір жолы хан билеріне;

-Дүниеде не өлмейді?-деп сұрақ қойыпты.Сонда -------------?

(Қалған сөздерді жалғастыр)

2-топқа.

Қазыбек биден бір кісі:

--Кім жақын? Не қымбат? Не қиын?-деп сұрапты? .Сонда -------------?

(Қалған сөздерді жалғастыр)

3-топқа.Бірде ауылына келіп отырған Төле би мен Қазыбек би Әйтеке баладан:

-Жігіттің жақсысы қандай болады?-деп сұрапты. Сонда -------------?

(Қалған сөздерді жалғастыр)

V.Шарықтау.

Шешендікке ұмтылу бағыты бойынша жеке шығармашылықтарын көрсету.

Әр топ өздері жаттаған шешендік сөздері мен даналық сөздерді жатқа оқиды.

VІ.Сөзжұмбақтарды шешу.

Сабақты қорытындылау.

Сұраққа жауап беру.

1.Қазақтың шешендік сөз тарихы кімнен басталады?

2.ХІІ- ХІІІ ғасырдағы өмір сүрген билер кімдер?

3.ХV- ХVІІІ ғасырдағы билер.

4.Шешендік сөздер нұсқаларын кім зерттеп,жинаққа енгізген?

5. «Жеті жарғы»заңын кім шығарды?

6. «Түгел бидің түбі бір,Түп атасы Майқы би»-деп кім айтқан?

Үй тапсырмасы:

«Шешендік сөз-асыл мұра»тақырыбына шығарма жазып келу.

VІІ. Оқушылардың жауаптарын бағалау.

«5»	«4»	«3»	«2»	Сапа%	Үлгерім%

Сабақ нәтижесі,рефлексия:

Нені білдің?

Қай тапсырма көңіліңнен шықты?

Сабақ несімен құнды болды?

Осындай сабақтар қажет деп ойлайсыңдар ма?