Бекітемін:--- П?ні: Абайтану К?ні:
І. Саба?ты? та?ырыбы: А. ??нанбаев «Мас??т» поэмасы
ІІ. Саба?ты? ма?саты: Поэманы? идеясын т?сіндіре отырып, идеялы? — та?ырыпты? негізін, ой астарын т?сіндіру
ІІІ. Саба?ты? міндеті: б) К?ркем туындыны т?сіне білуге, м?нерлеп о?у?а, а?ынны? образ жасау шеберлігін ??ыну?а жол ашу
д) Поэманы талдай білуге т?селдіру, ?зіндік пікір ?алыптастыру?а да?дыландыру, с?йлеу м?дениетін жетілдіру
т) О?ушыларды? д?ниетанымын, адамгершілік ?асиеттерін дамыта отырып, рухани имандылы??а т?рбиелеу. Саба?ты? т?рі: аралас саба?
Саба?ты? к?рнекілігі: Абай шы?армалары
Саба?ты? барысы:1) ?йымдастыру б?лімі: (2 минут)
2) ?й тапсырмасын с?рау:
Актуалдау: Балалар, та?та?а назар аударайы?.
Абай шы?армалары:?ле?дері ?арас?здері Аудармалары Поэмалары ?ндері
Абайды? неше поэмасы бар. Кешегі саба?та біз Абайды? Ескендір поэмасын ?ткен болатынбыз, енді келесі поэмасы Мас??тты ?теміз.
Жа?а саба?.
«Мас??т» - Абайды? 1887 ж. жаз?ан дастаны. ?р?айсысы 4 тарма?ты 44 шума?тан т?рады. Б?л поэма туралы Абайды? ?зі атап к?рсеткен деректері жо?. Біра? шы?арманы? ішіндегі кейбір белгілерге ?ара?анда, б?ны? о?и?асы, та?ырыбы шы?ыс халы?тарыны? а?ызынан алын?аны бай?алады. Е? ?уелгі геройды? аты - Мас??т. Оны? тіршілік еткен ш???рі - Ба?дат. Заманы - ?арон-Рашид халифты? т?сы. Кейін Мас??т?а кездесетін ?ария м?сылмандарды? дін а?ыздары?да ж?ретін ?ызыр, ?аза?ша ?ыдыр аталады. Ол сол айтыл?ан а?ыздар бойынша ?лмейтін, м??гі жасайтын жал?ыз жан. ?р зама?да, ?р ортаны? адамына о?та тектеба? д?улет ?келетін, ырыс ?лестіруші болады. Міне, с?йтіп, осы атал?ан белгі, деректерді? б?ріне ?арап, біз Абай поэмасыны? негізі шы?ыс а?ызынан алын?ан дейміз. Жал?ыз-а? Абай а?ызды ?зіні? адамгершілік ?гітіне мысал етіп, ?зіндік ойларын тарату ж?нінде ?лкен к?деге жаратады. Поэмада Абай арабты? тарихын, тірлік шынды?ын к?рсетпек емес, ?ыдырды? ?ыдырлы?ын да баяндама? емес. Оларды? барлы?ы да - поэманы? идея жа?ынан ?ара?анда, тек бір к?мекші ?осымша хал мен жайлар. Аны?ында олар шартты т?рде алын?ан а?ызды жалпы шартты орта деуге болады. А?ынды шы?арманы? ішінде ?ызы?тыратын бір-а? геройды? - Мас??тты? ?ана жайы. Сол Мас??тты бірнеше ерекше халдерге, уа?и?алар?а ?шыратып барып, Абай о?ан ?лкен сапалы адамгершілікті? ?асиеттерін бітірмек болады. Б?л жа?ынан ?ара?анда, Мас??т ?ай заманны? адамына болса да, Абайды? ??ымынша, ?лгі боларлы?, жо?ары д?режедегі ?жданды адам.Абай геройыны? ж?не бір ерекшелігі - ол ?згеше к?рнекті к?шті ортадан шы??ан адам емес. Орташа к?пті? бірі. ?дейі д?улет, ?мір, ??дірет, а?ыл-?нермен асырып шы?ар?ан адам емес. Халы? ішіндегі, ?атарда?ы ?алы? к?пті? жас ?кілі. Мас??т?а осындай сипат, ?асиеттер беру ар?ылы, Абай оны ?зіні? жо?арыда?ы атап берген Ба?датынан, ?арон-Рашидінен, ?ызырынан да аула?тап б?ліп шы?арады. ?зі ?гіттеп ж?рген жа?сы жастарды? ?з заманында?ы мінез-??л?ына, арманды адамгершілігіне Мас??тты ?лгі етеді. Оны? белгісін ж?не шартты т?рдегі а?ызды? бояуды алыптастап ?араса?, ай?ыныра? к?реміз. ?ыдыр шал ?сынатын ?ш жеміс сол а?ызды? бояу десек, ол Мас??ттай ?негелі жасты? ішінен сырын, ?асиетін ашу?а арнал?ан о?ай ?ана бір сылтау десек, соны? ар жа?ында керінетін Мас??т ?андай боп танылады. Ол а?ылдылы?тан ?ашады Байлы?тан ?ашады. Соны? екеуін де сынап, тал?ап отырып жиреніп шы?ады. Сол Мас??тты? а?ылдан ?ашуы Абайды? ?з басында?ы, ?з ортасында?ы к?йге аса жа?ын келеді. Ол к?п айтатын шерлі уайымы бойынша, к?п наданны? арасында?ы бір жал?ызды? х?лін ?андай трагедиялы?, ауыртпалы? хал деп отыр. Мас??т?а Абай сол ?з басыны? аянышты к?йін айт?ызып отыр. Байлы? турасында с?йлегенде де, Мас??т Абай заманында?ы бай менен сол байлы? аздырып ж?рген байды? ?зін де ж?не оны? ?оршау-?ошаметтерін де сынайды. Кейін Мас??т ?ызыл жемісті ал?анда, же?сікшіл, н?псі ??мар к?п жасты? жолынан жыра? шы?ады. Ол ?йелді, е? алдымен, адамзатты? ?а? жарымы деп т?сінеді. ?йелді? досты?ын ерекше ?адір т?тады. Адам баласына дос боламын деген ?лкен адамгершілік талапты ?з ?міріні? ма?саты етіп ?ояды. Ер жынысы мен ?йел жынысы адамды? алдында тере? д?режеде ба?аланады. Осы ойларды? барлы?ы да біз тексеріп ?ткен Абай шы?армаларында а?ынны? ?зі к?п ?гітпен к?ркем жырлар, тере? ойлар тудыр?ан та?ырыптары емес пе еді? Ендеше, Мас??т аузыменен Абай ?з заманында?ы, ?з ортасына ?аны?ты бол?ан жайларды айтады.
?лкен гуманист а?ын сол ?зі тартпа? бол?ан мораль философиясын жа?а т?рде шартты мазм?н?а байланыстырып ?сынып отыр. С?йтіп, шы?ыстан келген а?ыз, ма?ыналы мазм?ны бар легенда немесе притча а?ынны? ?з ойын баяндауда керекке жаратыл?ан шы?армашылы? материал ?ана болып отыр. Абайды поэманы? о?и?алары ?ызы?тырып жетелемейді. Ол о?и?аларды, адамдарды барлы? мінез істерімен, с?здерімен Абай ?зіні? да?дылы идеясына ?арай пайдаланады. С?йтіп, б?л поэманы? ?мір о?и?асынан, тартысынан тумайды. ?айта сол о?и?а, тартысыны? б?рі а?ынны? а?ылынан туады. Осындай сюжетті ??гіме ??руда, суреттеп к?рсету орнына, баянда?ыш ойды басшы ету ар?ылы Абай б?л поэмасыны? композициясын ойда?ыдай толы? к?ркем, т?тас етіп шы?ара алма?ан. Ол, ?сіресе, осы поэманы? екінші белімінен а??арылады. Композициялы? ??рылыста логика болмай кетеді. ?йткені, т?тас к?рделі сюжеттік ??рылысыны? шартына ба?ынса, Мас??тты? ?ызыл жемісті жегеннен кейінгі іс-?рекеттері баян етілгенін к?рсек керек еді. Ал, Абайда ол шы?па?ан. Мас??т ?ызыл жемісті жеп, ?йелдерді? досты?ын алуды? орнына, а?ылды кісі болып шы?ады. Іс ж?зінде ол ?ызыл жемісті жеген кісі емес, ?айта ?зі жемеймін деген а? жемісті жеген кісі боп, ?лкен а?ыл иесі боп, тіпті, Ш?мси-жи?іан атанады. А?ыл-парасаты ар?ылы ханны? к??і бол?ан делінеді.
Д?рысында, поэма о?и?асыны? ал?аш?ы белімінде жеткен ?рісі бойынша, ?йелдер досты?ынан ту?ан мінез о?и?алар, соны? айнапасында?ы тартыстар поэманы? екінші беліміні? ?лкен ?рісі болу шарт еді. Ал, Абайда - Мас??т бар ?йел ?ауымы т?гіл, бір ?йелді? досты?ына да душар болмайды. Оны? ?стіне поэманы? со??ы беліміндегі «жынды су» мотив ж?не одан туатын «ж?рты? жынды болса, а?ылды болма, ?осажынды бол!» дейтін ?орытындылар б?л поэманы? ал?аш?ы б?ліміндегі мінез бен істерге логикалы? жагынан да ?иыспайды. О?ыстан ту?ан о?шау халдер есепті болады. Рас, екінші б?лімдегі «жынды су» ар?ылы туатын ?рескел ?згерістер ма?ынасыз емес. Ол да Абайды? кейбір сора?ы ??былыстар?а ?атты мыс?ылмен, ?лкен сатиралы? сынмен ?арайтынын танытады. Поэма д?л осы ж?йін жа?а?ы айтыл?ан жалпы к?йлерден б?ліп апады. Б?нда да Абайды? б?рын?ы ?зіндік ?ле?деріндегі сыншыл, ?жуашыл ойларды к?реміз.
«.Есер, есірік болмаса? Тіршіліктен пайда жо?.» - дейт??ын ызалы, ащы мыс?ылдарын еске т?сіреді. С?йтіп, ?орыта айт?анда, Мас??тта?ы идея - араб, шы?ыс а?ызыны? идеясы емес. А?ын шы?армаларыны? б?рын бас?аша жанр, стильде айтылып ж?рген идеялары болады. Біра? сол жайлары заманында?ы халдерден ту?ан сыншылды? ойлар бол?анды?тан, ескі Ба?дат тонын кидіргенше, ?з т?сында?ы ?аза?ты? ?зіндік тіршілігінен алып, сюжетті сол болмыстан ??растырып ?июластырса, шы?арманы? басты идеялары о?ушыларына ора?ытып жетпей, т?телей жеткен болар еді. О?и?а ментіл, а?ыз материалы бойынша Абай ?аза? о?ушысына б?тен реальностьтармен с?здерді ?олдана отырады. Б?тен аттар арабтан алын?анды?тан, араб с?здері кездеседі. Біра?, ?ле?дік т?р жа?ынан ?ара?анда, б?л шы?арма т?рт жолды шума?тан, 11 буынды жолдардан ??ралып,аны? ?аза?ты? ?з ?лгісіндегі дастандар т?рінде жазылады. Т?п идея Арабстанда бол?ан о?и?аны айту емес, Абайды? ?зіні? ?а? ?асында?ы сол к?нгі ?аза?станды? шынды?тарды білдіруге арнал?анды?тан, поэманы? жа?а?ы атал?ан ?ле?дік т?рі идеялы? мазм?нымен байланысты ту?ан болады. Дастан 11 буынды ?ара ?ле? ?лгісімен жазыл?ан. Алгаш рет 1909 ж. С.-Петербургте жары? к?рген «?аза? а?ыны Ибра?им ??нанбай ??ылыны? ?ле?і» атты жина?та толы? емес к?йінде, кейін толы? т?рінде 1939 жыл?ы басылымда жарияланды. Шы?арма басылымдарында азда?ан текстологиялы? ?зг?рістер кездеседі. 1939, 1945, 1954 жыл?ы басылымдарда 1-шума?ты? 2-жолы «Тілге жар бер, берілсін тура ма?с?т», 7-шума?ты? 1-жолы «Бай емен, батыр емен, хан да емеспін», 4-жолы «Жа?сылы?ты білмейтін шал да емеспін», 13- шума?ты? 2-жолы «Сары жесе?, д?улеті? судай тасыр» делінсе, 1957, 1977 жыл?ы жина?тарда М?рсейіт ?олжазбалары мен 1909 жыл?ы басылым негізінде «Тілге яр бер, білінсін т??ры ма?сут», «Бай емен, батыр емен, хан емеспін», «Жа?сылы?ты білмейтін шал емеспін», «Сарыны алсе?, д?улеті? судай тасыр» болып т?зетілген. 1939, 1945 жыл?ыжина?тарда 16-шума?ты? 1-жолы «Мен болсам егер, а?ын жемек едім», 24-шума?ты? 3-жолы «Хан ?а?ар, ?ара хал?ы ?асты? ?ылса», 25-шума?ты? 2-жолы «?йінде тексерілмес дау бола ма?», 34-шума?ты? 1-жолы «Ол судан тамам су?а су ?уйылар» болса, 1957, 1977 жыл?ы басылымдарда «Мен болсам егер а?ын жемек дедім», «Хан ?а?ар, ?ара кісі ?асты? ?ылса», «Бойында тексерілмес дау бола ма?»,«Ол судан таман су?а су ?уйылар» т?рінде берілген. Ал, 1954 жыл?ы жина?та 24-шума?ты? З-жолы «Хан ?а?ар, ?ара халы? ?асты? ?ылса». 1939, 1945, 1954 жыл?ы жина?тарда 31-шума?ты? 1-жолы «Ендігіге не сурау б?л заманда?» деп алынса, 1933, 1957, 1977 жыл?ы басылымдарда «Ендігіге не сурау б?л жал?анда?» т?рінде ?абылдан?ан. Б?л жол М?рсейіті ?олжазбаларында, 1909 жыл?ы жина?та «Ендігіге не соры б?л заманда» болып жазыл?ан. Поэма а?ылшын, азербайжан, араб, ?ара?алпа?, ?ыр?ыз, ?ытай, латыш, орыс, ?збек, татар, ?й?ыр тілдеріне аударыл?ан. ?орытынды. Абай ?р?ашан бізді? ?лтты? ?ранымыз болуы тиіс, Абайды таныту ар?ылы біз ?аза?станды ?лемге танытамыз. Н.Назарбаев
?йге: Мас??т поэмасын мазм?ндау.
