Окушыларды? берген жауаптарына ?арай білімдерін ба?алаймын.
б) Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Батырлар жыры - к?лемі жа?ынан да, мазм?н-мэні жа?ынан да ?аза? фольклорында ау?ымды орын алатын аса к?рікті жанрларды? бірі.
Батырлар жырыны? басты та?ырыбы - ерлік, батырлы?, елді сырт?ы жаулардан ?ор?ау. Елді, жерді с?ю, Отан ?ор?ау м?селесі - кай жырды? болмасын алтын ар?ауы. Онда ел басынан ?ткен елеулі о?и?алар на?ты бейнеленбегенмен де, тарихи кезе?дерді? табы ай?ын бай?алып отырады. Елді? эрідегі ескілігін жыр?а ?осатын к?не эпостарда («??ламерген», «Жоямерген», «Дотан батыр», «??бы??л», т. б.) тарихи о?и?алар тым к?мескі тартып, киял-?ажайыпты? сипат басым болса, одан беріректе ту?ан ?а?армандык эпостарда («Алпамыс», «?обыланды», «Ер Тар?ын», «Едіге», «?амбар», т. б.) тарихи о?и?алар сілемі на?тыра? к?рініс береді. Ал аты мэлім тарихи т?л?аларды (Абылай, ?абанбай, Б?генбай, Кенесары, Наурызбай, А?ыбай, Есет, Жан?ожа, т. б.) жыр?а ?осатын шы?армаларда тарихи деректілік тіптен басым. Я?ни батырлар жыры - елді? азатты?ка ?мтылган к?рес жолыны? ерлік шежіресі. Халы?ты? елге ?ор?ан бол?ан айбынды адал ?лдарына созден со??ан ескерткіші.
Батырлар жыры елді? сан ?асырлы? тарихын, ерлік дэст?рін, кезе?дік о?игалар?а деген халы? ба?асын, алдан к?ткен ?міті мен а?сар-м?ратын к?ркем жина?тап бейнелейді. Ол тарихты? сал?ар кешінде жиі ?айталанатын со?ыстар мен шай?астарды? жылнамасы емес, ел есінде ерекше ?алган елеулі о?и?аларды жина?тай бейнелейтін к?ркем туынды. Халы?ты? оны ерекше ?астерлеп, с?йсіне жырлап, ?рпа?тан ?рпа?ка м?ра етуіні? та?ы бір сыры онда?ы отаншылдык идеяны? ерекше ас?а?ты?ында. Халы?ты? арман-м??ыны? ?немі алды??ы ксзекте т?ратынды?ында.
Батырлар жырын фольклорды? бас?а эпикалы? жанрларынан ?згешелейтін ?зіне т?н белгілері бар.
Е? алдымен оны? басты ка?арманы - батыр. Батырлар жырыны? барлы?ында ол эдеттен тыс жа?дайда д?ниеге келеді. Бір балага зар бол?ан ата-анасы оны тэ?іріден тілеп
алады. ?айыптан ту?ан ол жастайынан алып к?шті? иесі жэне тез ер жетеді. Ал?ашкы ерлігін ?зіне жар та?дау сапарында к?рсетеді. Оны? жары да ?зіне сай ер мінезді, а?ыл-парасатка бай, сезімтал, айнымас жолдас болып келеді. Жырда батырмен ажырамастай бірлікте сипатталатын бейнені? бірі — оны? аты. «Ат — ерді? ?анаты» деген на?ыл?а берік халы? жырларында ат -батырдьщ е? жа?ын серігі. Батырды? аты жырда ерекше ?сірелене суреттеледі. Ол «алты ай жорытса арымайтын» жауга мінетін т?лпар ?ана емес, ?ысыл?ан жерде батыр?а ес ?осатын а?ыл иесі болып к?рінеді. Сол сия?ты батырлар жырында "?обыланды сонда с?йлейді, сейлегенде б?й дейді», «?орамса??а ?ол салды, бір сал?анда мол салды» деген сия?ты т?ра?ты кайталаулар болады.
Батырлар жырыны? сюжеттік желісі батырды? балалы? ша?ынан басталып, т?рлі жоры?тарын, ерлік істерін баяндайтын ?ызгылы?ты о?и?алар?а ??рылады. Оларды? жаумен шай?асы аса тартысты, жау батырлары кейде оны? ?зінен де кайратты болып келеді. Біра? азатты?, эділдік жолында?ы батыр к?ресі эр?ашан же?іспен ая?талады. Жыр а?ымымен келетін батырлы? эпостарды? тілі аса к?ркем, айшы?ты шектен тыс кішірейтіп суреттейтін эсірелеулер мол. Батырлар жырын жыршылар сазды ма?аммен апталап жырлайтын бол?ан. ?аза? батырлар жырыны? ішінде «Алпамыс», «?обыланды» сия?ты жеке жырлармен ?оса, «?ырымньщ ?ыры? батыры» сия?ты батыр ?рпа?тарын бірінен-бірін туындата жырлайтын циклді жырлар да бар. М?ндай жырларды жыраулар к?нді-к?нге, та?ды-та??а ?рып жырлайтыи бол?ан, ондай жырларды? ?лемдік ?лгісі -?ыр?ыз хал?ыны? «Манас» эпосы. Оны манасшылар айлар бойына тынбай жырла?ан. Халы? арасында батырлар жырын айтуды ?нер т?т?ан талантты адамдар к?п бол?ан. Оларды «жыршы» деп атап халы? ерекше ??рметтеген. Б?гінгі сендер с?йсіне о?ып ж?рген батырлар жырыны? н?хкалары Марабай, М?рын Се?гірбай?лы, Майк?т Сандыбай?лы, С?лтан??л Аккожаев, ?бдірайым Байт?рсынов, Рахмет М?з?ожаев сия?ты жыршылардан жазылып алынган ?астерлі м?ралар.
Батырлар жырыны? ?згешелігі, композициялы? ??рылысы жайлы э?гемелеп бол?аннан кейін ?осымша с?ра?тар ?оямын.
1. Ертегілер мен батырлар жырларын салыстыры?дар, ?андай
айырмашылы?тар бай?айсы?дар? 2. Батырлар жырында ерлік, батырлы?, ел ?ор?ау мэселесінін, алды??ы кезекте болатынды?ы неліктен деп ойлайсы?дар? 3. Батырлар жырына тэн сипаттар ?андай? 4. Ба-тырлар жырыны? кейіпкеріне айнал?ан ?андай тарихи т?лгаларды білесі?дер? Олар тарихта ?андай ерліктер к?рсеткен?
Міне осы с?ра?тар?а жауап алып бол?ан со?, "?обыланды батыр" жырыны? жалпы мазм?ны жайлы т?сіндіремін.
Сабақтың көрнекілігі: көркем эдебиеттер, бүктеме, бейнелі суреттер, реферат.
Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жүмыс жүргізу.
Сабақтың типтері: кіріспе, үйымдастыру кезеңі, жаңа сабақты түсіндіру, бекіту, қорытындылау.
Сабақтың барысы:
а) Үйымдастыру кезеңі.
а) Оқушылармен сэлемдесу. э) Кезекші мэлімдемесі.
б) Журнал бойынша түгелдеу.
ә) Үй тапсырмасын сү_рау. 1 Сөз қүдіреті жайлы сүраймын.
Қосымша сүрақтар қою арқылы өткен тақырыпты қорытындылай-мың
Окушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Батырлар жыры - көлемі жағынан да, мазмұн-мэні жағынан да қазақ фольклорында ауқымды орын алатын аса көрікті жанрлардың бірі.
Батырлар жырының басты тақырыбы - ерлік, батырлық, елді сыртқы жаулардан қорғау. Елді, жерді сүю, Отан қорғау мөселесі - кай жырдың болмасын алтын арқауы. Онда ел басынан өткен елеулі оқиғалар нақты бейнеленбегенмен де, тарихи кезеңдердің табы айқын байқалып отырады. Елдің эрідегі ескілігін жырға қосатын көне эпостарда («Құламерген», «Жоямерген», «Дотан батыр», «Қүбығүл», т. б.) тарихи оқиғалар тым көмескі тартып, киял-ғажайыптық сипат басым болса, одан беріректе туған қаһармандык эпостарда («Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Едіге», «Қамбар», т. б.) тарихи оқиғалар сілемі нақтырақ көрініс береді. Ал аты мэлім тарихи түлғаларды (Абылай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Наурызбай, Ағыбай, Есет, Жанқожа, т. б.) жырға қосатын шығармаларда тарихи деректілік тіптен басым. Яғни батырлар жыры - елдің азаттықка ұмтылган күрес жолының ерлік шежіресі. Халықтың елге қорған болған айбынды адал үлдарына созден соққан ескерткіші.
Батырлар жыры елдің сан ғасырлық тарихын, ерлік дэстүрін, кезеңдік оқигаларға деген халық бағасын, алдан күткен үміті мен аңсар-мұратын көркем жинақтап бейнелейді. Ол тарихтың салқар кешінде жиі қайталанатын соғыстар мен шайқастардың жылнамасы емес, ел есінде ерекше қалган елеулі оқиғаларды жинақтай бейнелейтін көркем туынды. Халықтың оны ерекше қастерлеп, сүйсіне жырлап, ұрпақтан үрпақка мұра етуінің тағы бір сыры ондағы отаншылдык идеяның ерекше асқақтығында. Халықтың арман-мұңының үнемі алдыңғы ксзекте түратындығында.
Батырлар жырын фольклордың басқа эпикалық жанрларынан өзгешелейтін өзіне төн белгілері бар.
Ең алдымен оның басты каһарманы - батыр. Батырлар жырының барлығында ол эдеттен тыс жағдайда дүниеге келеді. Бір балага зар болған ата-анасы оны тэңіріден тілеп
алады. Ғайыптан туған ол жастайынан алып күштің иесі жэне тез ер жетеді. Алғашкы ерлігін өзіне жар таңдау сапарында көрсетеді. Оның жары да өзіне сай ер мінезді, ақыл-парасатка бай, сезімтал, айнымас жолдас болып келеді. Жырда батырмен ажырамастай бірлікте сипатталатын бейненің бірі — оның аты. «Ат — ердің қанаты» деген нақылға берік халық жырларында ат -батырдьщ ең жақын серігі. Батырдың аты жырда ерекше әсірелене суреттеледі. Ол «алты ай жорытса арымайтын» жауга мінетін тұлпар ғана емес, қысылған жерде батырға ес қосатын ақыл иесі болып көрінеді. Сол сияқты батырлар жырында "Қобыланды сонда сөйлейді, сейлегенде бүй дейді», «Қорамсаққа қол салды, бір салғанда мол салды» деген сияқты түрақты кайталаулар болады.
Батырлар жырының сюжеттік желісі батырдың балалық шағынан басталып, түрлі жорықтарын, ерлік істерін баяндайтын қызгылықты оқиғаларға қүрылады. Олардың жаумен шайқасы аса тартысты, жау батырлары кейде оның өзінен де кайратты болып келеді. Бірақ азаттық, эділдік жолындағы батыр күресі эрқашан жеңіспен аяқталады. Жыр ағымымен келетін батырлық эпостардың тілі аса көркем, айшықты шектен тыс кішірейтіп суреттейтін эсірелеулер мол. Батырлар жырын жыршылар сазды мақаммен апталап жырлайтын болған. Қазақ батырлар жырының ішінде «Алпамыс», «Қобыланды» сияқты жеке жырлармен қоса, «Қырымньщ қырық батыры» сияқты батыр үрпақтарын бірінен-бірін туындата жырлайтын циклді жырлар да бар. Мүндай жырларды жыраулар күнді-күнге, таңды-таңға үрып жырлайтыи болған, ондай жырлардың әлемдік үлгісі -қырғыз халқының «Манас» эпосы. Оны манасшылар айлар бойына тынбай жырлаған. Халық арасында батырлар жырын айтуды өнер түтқан талантты адамдар көп болған. Оларды «жыршы» деп атап халық ерекше қүрметтеген. Бүгінгі сендер сүйсіне оқып жүрген батырлар жырының нүхкалары Марабай, Мүрын Сеңгірбайүлы, Майкөт Сандыбайүлы, Сүлтанқүл Аккожаев, Әбдірайым Байтүрсынов, Рахмет Мөзқожаев сияқты жыршылардан жазылып алынган қастерлі мүралар.
Батырлар жырының өзгешелігі, композициялық қүрылысы жайлы эңгемелеп болғаннан кейін қосымша сүрақтар қоямын.
1. Ертегілер мен батырлар жырларын салыстырыңдар, қандай
айырмашылықтар байқайсыңдар? 2. Батырлар жырында ерлік, батырлық, ел қорғау мэселесінін, алдыңғы кезекте болатындығы неліктен деп ойлайсыңдар? 3. Батырлар жырына тэн сипаттар қандай? 4. Ба-тырлар жырының кейіпкеріне айналған қандай тарихи тұлгаларды білесіңдер? Олар тарихта қандай ерліктер көрсеткен?
Міне осы сүрақтарға жауап алып болған соң, "Қобыланды батыр" жырының жалпы мазмүны жайлы түсіндіремін.
Сабақтың қорытындысы.
а) Сабақ соңында сүрақ қою арқылы қорытындылаймын.
ә) Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
б) Үйге тапсырма: "Қобыланды батыр" жырын оқып келу.
