Саба?тас с?йлем

Саба?ты? та?ырыбы: Саба?тас ??рмалас с?йлем.Саба?тас ??рмалас с?йлемні? жасалу жолдары туралы т?сінік

Саба?ты? ма?саты:

Білімділік: ??рмалас с?йлемдерді? басты белгілерін,??рлысын,??рамын ажырата білуге,салалас ??рмалас с?йлемдерден айырмашылы?ын ме?герту;

Дамытушылы?: шы?армашылы?пен е?бектеніп,ынта ?ойып ты?дау,жазу,талдау машы?тарын салыстыра білу да?дыларын ?алыптастыру;

Т?рбиелік: с?йлеу м?денинтіне т?рбиелеу;

Саба?ты? ?дісі: с?ра?-жауап,талдау,т?сіндіру.

Саба?ты? т?рі: аралас саба?.

К?рнекілік: интерактивті та?та,кесте,семантикалы? карта,?лестірме ?а?аздар.

П?наралы? байланыс: ?дебиет

Саба?ты? барысы:

І Амандасу,о?у ??ралдарын ретке келтіру.О?ушыларды? зейінін саба??а аудару.

ІІ ?й тапсырмасын тексеру.?тілген материал бойынша с?ра?-тапсырмалар орындау.

І топ: «Салалас ??рмалас» тобы

1. Салалас ??рмалас с?йлемні? негізгі белгілерін ата.

ІІ топ: «Саба?тас ??рмалас» тобы

1. Салалас ??рмалас с?йлемні? т?рлерін ата.
2. Мысал келтіру.( І топ,?арсылы?ты салалас с?йлемге  бір мысал,ІІ топ т?сіндірмелі салалас?а бір мысал)
3. Топтастыру.( екі топ о?ушылары бірігіп 2  минут ішінде салалас ??рмалас с?йлемді топтастыру)

1. Семантикалы? картамен ж?мыс.

      1-слайд.

Ы??айлас

салалас

?арсылы?ты салалас

Себеп-салдар

салалас

Т?сіндірмелі

салалас

Те?із тынышталды,біра? еш н?рсе к?рінбейді.

Т?манны? ?алы?ды?ы сонша-т?к те к?рінбейді.

К?н батты,тауды ?ара к?ленке басты.

О?у?а баруды армандаймын,сонды?тан

К?п о?имын.

ІІІ Жа?а саба?ты игерту.

??рамында?ы жай с?йлемдеріні? ал?аш?ысы тияна?сыз болып,со??ысына ба?ына байланыс?ан ??рмалас с?йлемні? т?рін саба?тас ??рмалас с?йлем дейміз. 

Мысалы: Танертенгі т?ны? ауа енді м?нартып,ке? даланы с?лу са?ым басты.

Машина жолда б?гелмесе,тура ?ш са?атта барып ?аламыз.Хамиттер ерте т?рып аттанатын бол?анды?тан,жа?а?ы жай-к?йді айтысудан ?зге ??гіме ?оз?алмады.

Б?л ??рмалас с?йлемдерді? бірінші жай с?йлемдерін ?з алдына б?лек айту?а келмейді,?йткені олар тияна?сыз.??рмалас с?йлемні? ??рамында?ы тияна?сыз жай с?йлемдерді ба?ынын?ы с?йлем дейді.??рмалас с?йлемдерді? екінші жай с?йлемдері тияна?ты,олар ?здігінен дербес айтыла береді.??рмалас с?йлемні? ??рамында?ы м?ндай жай с?йлемдерді басын?ы с?йлем дейді.

Ба?ын?ы

Басын?ы

      2-слайд.

Саба?тас ??рмалас с?йлемге т?н белгілер:

1. Саба?тас ??рмалас с?йлемні? екі сы?ары т?л?алы?,ма?ыналы? жа?ынан бір-біріне т?уелді болады.
2. Ал?аш?ы с?йлемні? баяндаушы тияна?сыз т?л?ада ая?талады.
3. Ба?ыны??ы ж?не басы??ы сы?ардан т?рады.
4. Ма?ыналы? ?арым-?атынасына ?арай алты т?рге б?лінеді.
5. Ба?ыны??ы с?йлемні? баяндаушы етістікті? шартты райы,есімше,к?семше т?л?асында болып келеді ж?не т?рлі шылау с?здер ар?ылы басын?ымен байланысады.

6. Саба?тас ??рмаласты? жасалу жолдары ба?ыны??ы жай с?йлемні? баяндаушына ?арай белгіленеді.

 

Ба?ын?ыны? баяндауышы

Т?л?алы? белгісі

Сызбасы

1. Шартты рай

-са,-се

Ба?ыны??ы  басы??ы

/./ барса,/../

2. К?семше

-а,-е,й,-ып,-іп,-п,

-?алы,-келі,-?алы,-гелі

/./ ойлап, /../

/./ естігелі, /../

3.Есімше

-?ан  -ша,-ше

-ген  -дай,-дей

-?ан –да,-де

-ген  -мен

-?ан –ды?тан (-діктен)

-ген –сайын

         -со?

        кезде (уа?ытта,ша?та)

-?ан+?а шейін

-ген+ге

-?ан+нан бері

-ген+нен кейін

                б?рын

/./к?ргенше, /./

/./ жаз?анда, /./

/./ білгенмен, /./

/./ таны?анды?тан, /./

/./ бар?ан сайын, /./

/./ о?ы?ан со?, /./

/./ естіген кезде, /./

/./ келгенге шейін, /./

/./

Етістік негізді

-ысымен,-ісімен

/./ келісімен, /./

• Саба?тас с?йлемні? ??рамында?ы жай с?йлемдер саны жа?ынан екеу ?ана емес,одан да к?п болуы м?мкін.
• Мысалы: к?н т?с ауа жылынып,сызды дала бусанып,ауыл сыртында ?демі бір к?рініс туып еді.Б?л саба?тасты? ??рамында екі ба?ын?ы с?йлем бар.Ондай с?йлемдерді к?п ба?ын?ылы саба?тас с?йлем дейміз.

 

4-слайд.

Ба?ыны?ы с?йлемні? ерекшеліктері:

 

 

Саба?тасты? ??рамында?ы ба?ыны??ы с?йлемні? бастауышы баяндаушымен ?иыса байланыспайды,я?ни бастауышы ?рт?рлі жа?та т?рса да,баяндауышы ?згерісіз ?ала береді.

Ба?ыны??ы с?йлемні? шартты райдан бол?ан баяндауышы ?ана бастауышпен жан-жа?ынан жекеше,к?пше т?рде ?иыса байланысады.

Ба?ыны??ы       Басы??ы

Мен

Сен

Сіз

Ол                       келгенде,

Біз

Сендер                           Ны?мет кітап

Сіздер                        о?ып отыр екен

Олар

Ба?ыны??ы с?йлемдер

Мен келсем,.  Біз келсек,.

Сен келсе?,.    Сендер келсе?дер,.

Сіз келсе?із,.   Сіздер келсе?іздер,.

Ол келсе,.         Олар келсе,.

 

1-Тапсырма:

Мына сызбаны? бос орнын толтырып,саба?тас ??рмалас с?йлем жасау.

Ба?ыны??ы  басы??ы

/./ барса,/../

/./ ойлап, /../

/./ естігелі, /../

/./к?ргенше, /./

/./ жаз?анда, /./

/./ білгенмен, /./

/./ таны?анды?тан, /./

/./ бар?ан сайын, /./

/./ о?ы?ан со?, /./

/./ естіген кезде, /./

/./ келгенге шейін, /./

/./ келісімен, /./

 

2-Тапсырма:

Та?тада?ы суретке ?арап  м?тін ??рау.

 І топ ??рамында салалас ??рмалас с?йлем болсын.

ІІ топ.??рамында саба?тас ??рмалас с?йлем болсын.

 Ойтол?ау

 І топ

 «О? жарасы бітер,

  С?з жарасы бітпес»

ІІ топ

«Жа?сы с?зге жан семіреді,

 Жаман с?зге жан т?ршігеді»

 

Саба?тас ??рмалас с?йлемні?  баяндауыштарыны? жасалу жолдарын аны?та.

 1.Біреуге жа?сылы? етсе?,ол жа?сылы?ы?ды міндет етпе.

 2.Ауырып ем іздегенше,ауырмайтын жол ізде.

 3.Балалар ерте?гі тама?ын ішіп бол?ан кезде,?она?тар біртіндеп т?сектен т?ра бастады.

4.?асында к?лдене? кісілер бол?анды?тан,Оспан Абай?а айтам деген с?зін айт?ан жо?.

5.Айнаш Алматы?а бар?ан сайын,бір керкметке тап болады.

6.Мен елге келгенше,аттылар к?п ?зай ?оймапты.

7.Саба?ына арнайы байланыс ??ралын орнатып,?здері жапыра?ты ж?лу?а ?ол соз?ан.

8.Жапыра?ты ж?лып ал?ан со?,экранда?ы ?ор?ыныш дірілі де жо?ал?ан.

 9.?бден тозы?ы жеткен ескі ?й бол?анды?тан,о?ан ешкім кірген жо?.

10.Хамит пен Кенжебекті? ?арасы ?зілгенше,?алиша мен Ермек ?йге кірмеді.

11.Ауыл шетіне іліге бергенде,жолаушыларды? алдынан екі-?ш бала

Ж?гіріп шы?ты.

Бекіту.Кесте бойынша салалас ж?не саба?тас ??рмалас с?йлемдерді салыстыру.

5-слайд.

 

 

Айырмашылы?тары

??састы?тары

Салалас ??рмалас с?йлем

Саба?тас ??рмалас с?йлем

 

 

?й ж?мысы:

 

• 120-жатты?у
• М?тінді о?ып шы?ып,??рмалас с?йлемдерді? ?айсы салалас,?айсы саба?тас екенін аны?та?дар.Саба?тас ??рмалас с?йлемдерді теріп жазып,басын?ы,ба?ын?ыларды? астын сызы?дар.