С.Данилов «Кыьынны кун» хоьоонугар ойуулуур-дьуьуннуур ньымалар

5 кылааска саха литературата, тыла, торут культурата силлиспит уруога

(уруок-чинчийии)

Учуутал: Шишигина Галина Николаевна,Амма улууьун Сата5ай орто оскуолатын саха тылын, литературатын учуутала, педстаж 35 сыл.

Темата: С.Данилов «Кыьынны кун» хоьоонугар ойуулуур-дьуьуннуур ньымалар.

Сыала:

• Хоьоон тылын-оьун чинчийии;
• Ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары о5олор текстэн булар сатабылларын сайыннарыы;
• Хоьоон сурун санаатын нонуо саха торут ойдобуллэрин инэрии, утуо быьыыны батыьарга иитии.

Уруок тэрилэ: о5олор уруьуйдара, проекторынан тирэх ойдобуллэри кордоруу.

Уруок хаамыыта

Киириитэ:

У. Одун хаантан олохсуйбут этэр тылбыт эгэлгэтэ, саныыр санаабыт сарбынньа5а, толкуйдуур толкуйбут бачча буолбатын (аллараа таьым), бачча буолбатын (орто таьым), бачча буоллун (урдук таьым)!

Мин эьиэхэ алгыс онордум – онон бу уруокка туох баар бол5омтобутун, толкуйдуур дьо5урбутун барытын тумэбит. То5о диэтэххитинэ, бу манна мустан олорор учууталлар эьиги тоьо сайдыбыккытын, тоьо билиилээххитин-сатабыллааххытын короору кэллилэр. Алгыс диэн туох эбитий?

Билигин ойдоон истин эрэ:

Стр. 138. С.Тумат «Муора арыытыгар олох» диэн кэпсээниттэн хаар туьунан быьа тардыы.

Ханнык айымньыный?

То5о хаар туьунан аахпытым буолуой?

Бугун эмиэ хаар туьунан, кыьын туьунан – биьиги Сахабыт сирин саамай уратытын туьунан хоьоону аа5ыахпыт уонна кэпсэтиэхпит. Урут барбыппытын хатылыахпыт. Бугун туннугунэн кордоххо кун ча5ылыччы тыгар, саас кэлэн иьэр сибикитэ биллэр. Сотору хаар ууллан суох буоларыттан, куох сайын барахсан кэлэриттэн тоьо да уордэрбит, син биир таптыыр кэммитин кыьыны, ахтыл5аннаах хаарбытын поэттар хоьоонно хайдах уобарастаан суруйалларын чинчийэргэ холонуохпут.

1. Дь/у. бэрэбиэркэлээьин.

А.И.Софронов-Алампа «Маннайгы хаар» хоьоонугар уруьуй онорон кэлиэхтээхпит. Уруьуйбут айымньы ис хоьоонун тоьо ойдообуппутун кордоруохтээх.

Проекторынан тирэх тыллар:

1. Харана былыт хаххалыы халыйда.

Костор эрэ кулугурдэ,

Мас эрэ  барыгырда.

Кобуор курдук кобуорунньук хаар куудэпчилээтэ.

Хара буору хаарынан сапта.

 

1. Кулук сир кулумурдээн коьуннэ,

Аппа, алаас алаарыйа сандаарда.

Ып-ыраас,сып-сырдык хаар кун уотугар кулумурдээн коьуннэ.

Манаас ынах маныраан анаарытта.

О5о аймах ойуоххалыы оонньоон…

Кырдьа5ас отто кыьал5атын кэпсээтэ.

О5олор уруьуйдарын кордороллор, быьааран кэпсииллэр.

Хаары ойуулуургутугар ханнык быьаарыы тыллар, эпитеттэр комолостулэр?

Хаар – кобуор курдук кобуорунньук

               Кураанах

               Ып-ыраас

               Сып-сырдык

Хаартан уорбуттэр – о5олор (то5о?)

Соьуйбут – манаас ынах (то5о?)

Хомойбуттар – кырдьа5астар (то5о?)

Бу барыта биьиги уруьуйдарбытыгар костор дуо? Художник улэтигэр булгуччу, син биир хоьоонно курдук,  дьон сыьыана костуохтээх – эбэтэр ойууланар дьон, эбэтэр автор. Биьиэхэ ол балачча кыаллыбыт диибит.

Сыана туруорабыт.

1. С.П.Данилов «Кыьынны кун» хоьооно. Стр. 153.

И.Гоголев этиитэ. Айыл5а дьикти ис дууьалаах, мындыр ис номохтоох.

А.С.Пушкин – эпиграф.

Аа5абыт – строфаларынан уллэстэн.

1. Кыьынны куммут хайда5ый? Тымныы.
2. Поэт то5о кыьынны куну таптыырый? Чаран комус курдук кулумурдуур – тупсар.
3. Кыьын то5о дьон сынньалана суо5уй? Тымныыга тонумаары улэлиир.
4. Улэьит киьи то5о дьоллоо5уй? Улэлиир-хамсыыр киьи чэбдик, доруобай буолар.

Кимнээх тоноллоруй? Сыылба, сыппах, най дьон.

1. Манан он сахаларга туох суолталаа5ый? Кэрэ.
2. Дьон дууьата манан хаар курдук диэн то5о этэрий? Учугэй, ыраас.
3. Хоьоон сурун санаата бутэьик строкаларга этиллэр диэн билэбит.

Тымныыны куустээх, улэьит, учугэй санаалаах дьон тулуйаллар. Куьа5ан дьон, бэлэмнэ бэрт, сурэ5э суох киьи Саха сиригэр тулуйбат, куотар. Саха дьоно хаар курдук ыраас дууьалаахтар диэн поэт этэр. Биьиги эмиэ сахаларбыт. Хаар курдук ыраас дьоммут.

 

Бэйэ5ит тускутунан хоьоону собулээтигит дуо?

1. Бу эьиги тускутунан учугэйкээн хоьоону Сэмэн Данилов ханнык ньымалары туттан суруйбутун билиэххитин ба5ара5ыт дуо?
2.  

Сорудах 3. Стр.155.

1. Хатылааьын:

Кыьынны кун -4

Хаар – 4

Манан – 7

То5о хатылааьыны туттарый?

Сурун ойдобуллэр – тоьо5олоон этэр.

1. Тэннээьин:

Ымыы курдук кытардар.

Манан хаар курдук дууьа.

Куннуу ылаара уорэр.

Тунал хаардыы мунчаарар.

Ытарчалыы ыга ылар.

То5о? Аа5ааччыга хара5ар костор курдук буоллун диэн.

1. Быьаарыы:

Манан – хаар

                 кырса

                кырынаас

                хабдьы

Чэбдик – дьыбар

                  дьол

Кун – кыьынны

            тыйыс

             тымныы

Дьон – сыылба

              сыппах

               най

То5о? Тыллар ойдобуллэрин чуолкайдаан биэрэр.

1. Маарыннаьар тыл, синоним:
2.  

Дьон – улэьит (дьон)

              Куустээх (дьон)

               Кулуктээх (дьон)

ТО5О? Олус элбэхтик хатылаатахха текст, хоьоон сымсыыр, куьа5ан буолар.

1. Тыыннаа5ымсытыы:

Кыьынны кун – сынньалы, уоскуланы билиммэт, куустээ5и собулуур, кулуктээ5и сирэр.

Хабдьы суруйар

Дууьа уорэр, мунчаарар.

 

То5о? Уобарастаан, хоьоон тылын этигэн онорор.

1. Дьуьуннуур туохтуурдар – хайааьынынан ону-дьуьуну кордорор:

Хаар тунаарар. (тунах, урун дьуьунннэн костор, белеет снег)

Дьыбар кытардар.(кыьыл оннуур, краснеет от мороза)

Комус дуйдуур (комус курдук дьуьуннуур, иней золотится)

 

То5о? Аата этэрин курдук туохтуурдар ону-дьуьуну кордороллор, ону поэт туьанан хоьоонун тылын байытар,харахха костор курдук этигэн тыллар.

 

Хоьоонно 6 уус-уран ньыманы буллубут. Арай поэт бу ньымалары туттубатах буоллун?  Хоьооммут хайдах буолуо этэй? Хаар манан дьуьуннээх, дьыбар иэдэскин кыьыл онорор. Тымныы куну таптыыбын, кыьын улэьит киьи тонмот, сыылба, сурэ5э суох киьи тонор. Дьон дууьата ыраас.куустээх киьи тымныыны тулуйар, куьа5ан киьи тулуйбат. Бу хоьоон дуо? Суох. Поэт хайаан да уус-уран ньымалары туттан хоьоону айар эбит.

 

1. Дь\у. Бу учугэйкээн хоьоону нойосуустуубут. Сурунун.
2. Сыаналарбыт дь\у. толорбуттарга – уруьуйга.
3. Миигин бол5ойун. Бугун биьиги ханнык поэт хоьоонун аахтыбыт?

Хоьоону то5о собулээтигит?

Туох сананы биллибит?

Тугу сатаатыбыт?

Маладьыастар, хай5ана5ыт.

Ар5аьыттан тэьииннээх

Айыы айма5ын о5олоро,

Кохсуттэн контостоох

Кун улууьун о5олоро!

Санаабыккыт сатанан истин-

Сатабыллаах буолун!

Туппуккут тупсан истин –

Сатабылгыт сайдан истин!

Диэн алгыс тылларынан уруокпутун тумуктуубут.

Учуутал дьайыыта

Уорэнээччи дьайыыта

Уорэнээччи сатабыла

1.Алгыс. О5олор бол5омтолорун тумуу.

2 мун.

Турукка киирэллэр. Алгыс суолтатын быьаараллар.

Алын кылааска барбыт, дьонтон истибит, кинигэттэн аахпыт билиилэригэр тирэ5ирэн,учуутал алгыьын ис хоьоонуттан таьааран, алгыс суолтатын быьаараллар.

2.Уруок тематын, сыалын  этэр.

2 мун.

Уруок тематын таьаараллар.

Таайтаран этиини сатаан ойдууллэр, ону сопко этэллэр(озвучивают).

3.Дь\у. бэрэбиэркэлиир. А.И.Софронов «Маннайгы хаар» хоьоонун тоьо ойдообуттэрин тирэх тылларынан быьаарар.

5 мун.

О5олор уруьуйдарын быьааран кэпсииллэр.

Айымньы ис хоьоонун тоьо ойдообуттэрин тирэх тылларынан бэрэбиэркэлэнэллэр.

Сатаан сааьылаан кэпсииллэр.

Сатаан бэрэбиэркэлэнэллэр.

4.О5олор уруьуйдарын сыаналааьын.

1 мун.

Бэйэлэрин улэлэрин сыаналааьынна кытталлар.

Сыыьаларын булуналлар.

Коннорунэллэр.

5.С.Данилов «Кыьынны кун» хоьоонун темата саха ойдобулун нонуо быьаарар.

1 мун.

Бэсиэдэ5э кытталлар.

Эпиграф суолтатын сатаан быьаараллар.

6.Аа5ыыны тэрийэр, кэрчик ис хоьоонун ыйытыы биэрэн о5олору кытта комолоон таьаараллар.

5мун.

Строфанан уллэстэн аа5аллар, аахпыт кэрчиктэрин сурун ис хоьоонун этэллэр.

Аахпыттарын ойдууллэр.

Ыйытыыга сопко эппиэттииллэр.

7.Хоьоон ис номо5ун, сурун санаатын арыйар улэни тэрийэр.

1 мун

Комолоон хоьоон сурун санаатын быьаараллар.

Айымньы сурун санаатын булаллар, бэйэлэрин тылларынан быьааран этэллэр.

8.Хоьоонно уус-уран ньымалары чинчийии улэтин тэрийэр.

15 мун.

Текскэ улэ.

Уус-уран тыл араас ньымаларын текстэн булаллар.

Тумук сатаан онороллор.

9.Дь\у биэрии.

1 мун.

Дневниккэ суруйаллар.

10.О5олорго сыана туруорар.

1 мун.

11.Рефлексия

3 мун.

О5олор уруокка улэлэрин сыаналаналлар.

Сатаан рефлексияланаллар.