Отбасы – адамны? ?те ма?ызды, ?те жауапты жан ?ясы, себебі отбасы адам?а ба?ыт, толы? м?нді тыныс-тіршілік ?келеді. Отбасы ?о?амды? ??рылымны? кіші тобы, ал?аш?ы ?ясы.
?о?амны? негізгі ма?саты – адамдарды ба?ытты ету, ал м?ны? ?зі терезесі те?, берік отбасына байланысты.
Отбасы ?леуметтік институт есебінде адам ?о?амыны? ?алыптасуымен бірге пайда болады. Отбасыны? дербестігі бол?анымен, отбасылы? ?атынастар ?о?аммен, оны? дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші ?леуметтік топ, ал оны? м?шелері некемен немесе ?аны бір туысты?ымен, т?рмысты? орта?ты?ымен ж?не ?зара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – ?о?амны? ?леуметтік ??рылымыны? негізі болып табылады.
Ер мен ?йел – отбасыны? екі ірге тасы, б?л іргетас ?йленумен ??рылады. Отбасында адамдар ?рпа? жал?астырады. Сонымен ?атар ?о?амны? ?артай?ан, е?бекке жарамсыз м?шелеріне ?ам?орлы? та осында іске асырылады.
Отбасыны? е? ма?ызды ?ызметтеріні? бірі – т?рбиелеушілік міндеті, оны ?о?амды? т?рбиені? е? тиімді деген ж?йесі де алмастыра алмайды. Оны? негізгісі – баланы ?мірге келтіру ?ана емес, сонымен бірге о?ан ?леуметтік-м?дени ортаны? ??ндылы?ын ?абылдаттыру, ?лкен ?рпа?ты? т?рбиесін жас ?рпа??а жеткізу, бойына сі?ірту, я?ни балаларын ?здерін ?орша?ан орта?а ж?не ?о?ам?а пайдалы азамат етіп ?сіру ?ке-шешені? е? ма?ызды міндеті.
Ата-ананы?, бас?а да отбасы м?шелеріні? ?мір с?ру т?жірибесі, ж?ріс-т?рысы, ?з міндеттерін таза ат?ару, бір-бірін ??рметтеп сыйлауы – б?рі де ?лкен мектеп, т?рбиелік м?селе. Отбасынан тыс та т?рбие бар. ?аза? «?лы? ?ссе, ?лы жа?сымен, ?ызы? ?ссе, ?ызы жа?сымен ауылдас, к?ршілес бол»,- дейді.
?иналарлы? жа?дайлар да бар. Ара? ішу, т?ртіп б?зу, б?за?ы с?здер с?йлеу, жатып ішерлік – м?ны? б?рі адам т?рбиелеуге теріс ?серін тигізеді.
Отбасыны? т?рбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оны? та?ы бір ?ызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атау?а болады. Ата-аналар балаларды? жеке ерекшеліктерін не??рлым ертерек бай?ау керек. Сонда ?ана балалар ?здеріні? ішкі ?абілеті мен дарынын тез дамытады. Жас к?нінен бастап оларды? ?абілетін бай?ап, со?ан с?йкес т?рбиелеу, ба?дар беру ?ажет.
Балаларды? ?здіксіз дамуы, шы?армашылы? ?абілетін іске асыруы отбасынан басталады. ?ке-шеше балаларына жа?сы т?рбие беруге ?о?ам алдында жауапкер.
Кейінгі кезде ?алыптас?ан «білім мектептен басталады» - деген к?з?арас д?рыс емес. Б?л процесс отбасынан басталуы керек. Бізді? айтайын деп отыр?анымыз, кітап?а деген с?йіспеншілік, кітап о?у ?деті, кітап о?удан алатын ?ана?аттанушылы? ж?не кітапсыз ?мір с?ре алмау?а баулу – на?ыз «отбасылы? д?ние». ?азіргі а?паратты? технологияны? даму, Интернетті? ?мірімізде жаппай ке? ?ріс алу кезе?інде «М?ны? ?ажеті не?» - деген с?ра? туары с?зсіз. ?те дамы?ан мемлекеттерді? барлы?ы дерлік балаларды? кітап о?у?а деген с?йіспеншілігін т?рбиелеуге к?п к??іл б?луде. ?йткені, тек о?ырман ортасы «ойшыл, саналы» орта болып табылады. Кітап о?у - ?рбір баланы? бойында?ы ?леуметтік ба?алы ?асиеттерін дамытып, жа?дайды тура ба?алай білетін, жылдам ж?не д?рыс шешім ?абылдайтын, еркін жазатын ж?не с?йлейтін, аны? т?жырымдай алатын адамды ?алыптастырады.
Олай болса бізді? жазушыларымыз жаз?ан к?ркем ?дебиеттерге к?з ж?гіртіп к?рейік. Оларды о?и отырып та отбасылы? т?рбие жайлы к?птеген ма?л?мат аламыз.
М?хтар ?уезовті? «Абай жолы» роман-эпопеясы: ?йелдер галереясынан: Зере, ?лжан, Ай?ыз, Ділда, То?жан, ?йгерім, Салтанат, Керімбалалар, к?нені? к?здері – Б?жей,Байсал, ??нанбай, Жа?ып, Абай т?стастарынан: Жиренше, Ербол, Базаралы, Абыл?азы, Т?кежан, Оспан, К?кбайлар ас пен тойда, ??далы? пен руаралы? ?а?ты?ыста, жаулы?та, жер мен жесір дауында, жан жадыратар жаз жайлаулары мен аязды, боранды ?ыс-?ыстауларында, а?шылы?-саятшылы?тарында бірге болып, бірге тыныстады: к?йінсе – к?йінді, с?йінсе – с?йінді, ауыр-же?ілін бірге к?терісті.?лы жазушыны? б?л роман – эпопеясынан отбасы жайлы, онда?ы адамдарды? ?арым – ?атынасы ж?нінде к?птеген ма??лматтар алу?а болады.
Абай. ?ара с?здер: Абайды? жетінші с?зінде бала туралы, а?ыл ?йрену мен насихат ты?дау м?селелері с?з болады. «Жас бала – анадан ту?анда екі т?рлі мінезбен туады; біреуі ішсем, жесем, ?йы?тасам деп т?рады. Б?лар т?нні? ??мары… Біреуі білсем…к?зі к?рген, ??ла?ы естігенні? б?рін с?рап, тынышты? к?рмейді. М?ны? б?рі жан ??мары, білсем екен, к?рсем екен, ?йренсем екен деген». Осы Абай айт?ан екі мінезден авторды? ?зіне екіншісі ?нап т?р?анын, ж?регіне жа?ын ?онымдысы да сол екенінде дау жо?. Абай осы екінші мінезділерді ты?дайды, оларды ?натады.
Ал Оныншы с?зінде: Біреулер ??дайдан бала тілейді. Ол баланы не ?ылады? ?лсем орнымды бассын дейді, артымнан ??ран о?ысын дейді, ?артай?ан к?німде асырасын дейді. Осыдан бас?асы бар ма?
Балам орнымды бассын деген не с?з? ?зі?нен ?ал?ан д?ние иесіз ?алар дейсі? бе? ?ал?ан д?ниені? ?амын сен жемек пе еді?? ?ліп бара жат?анда ?згеден ?ыз?анып айт?аны? ба? ?згеге ?имайт??ын сені? не ?ыл?ан арты?ша орны? бар еді?
Баланы? жа?сысы – ?ызы?, жаманы – к?йік, не т?рлі боларын біліп с?рады?? Д?ниеде ?зі?ні? к?рген ?орлы?ы? аз болды ма? ?зі?ні? ?ыл?ан иттігі? аз болды ма? Енді бір бала ту?ызып, оны да ит ?ылу?а, о?ан да ?орлы? к?рсетуге м?нша неге ??мар болды??
Артымнан балам ??ран о?ысын десе?, тіршілікте ?зі?ні? жа?сылы? ?ыл?ан кісі? к?п болса, кім ??ран о?ымайды? Жаманшылы?ты к?п ?ылса?, бала?ны? ??раны неге жеткізеді? Тіршілікте ?зі? ?ылма?ан істі ?лген со? са?ан бала? к?сіп ?ылып бере ала ма?
Ахирет ?шін бала тілегені? – балам жасында ?лсін дегені?. Егерде ержетсін десе?, ?зі ержетіп, ата-анасын т?за?тан ??т?арарлы? бала ?аза?тан туа ма екен? Ондай баланы сендей ?ке, сені? елі?дей ел асырап ?сірмек пе екен?
?артай?анда асырасын десе?, о да – бір бос с?з. ?уелі - ?зі? ?аруы? ?айтарлы? ?артаю?а жетемісі?, жо? па? Екінші – бала? мейрімді болып, асырарлы? болып туа ма, жо? па? ?шінші – малы? болса, кім асырамайды? Малы? жо? болса, ?ай асырау толымды болады? Баланы? мал табарлы? болары, мал шашарлы? болары – ол да екіталай.
... Ж?не мал тілейсі?дер, неге керек ?ылайын деп тілейсі?дер? ?уелі, ??дайдан тілеймісі?? Тілейсі?. ??дай берді, бергенін алмайсы?. ??дай та?ала са?ан е?бек ?ылып мал табарлы? ?уат берді. Ол ?уатты халал к?сіп ?ыларлы? орын?а ж?мсаймысы?? Ж?мсамайсы?. Ол ?уатты орнын тауып сарып ?ыларды білерлік ?ылым берді, оны о?ымайсы?. Ол ?ылымды о?ыса, ??арлы? а?ыл берді, ?айда жібергені?ді кім біледі? Ерінбей е?бек ?ылса, т??ілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оны? са?ан керегі жо?. Сенікі – біреуден ?ор?ытып алса?, біреуден алдап алса? бол?аны, іздегені? сол. Б?л – ??дайдан тілеген емес. Б?л – абыройын, арын сатып, адам жаула?анды?, тіленшілік.
Хош, с?йтіп ж?ріп-а? мал тапты? байыды?. Сол малды сарып ?ылып, ?ылым табу керек. ?зі?е табылмаса бала? тапсын. ?ылымсыз ахирет те жо?, д?ние де жо?. ?ылымсыз о?ы?ан намаз, т?т?ан руза, ?ыл?ан ?аж ешбір ?ибадат орнына бармайды десе,
?ылым-білімді ?уелі бастан бала ?зі ізденіп таппайды. Басында зорлы?пен яки алдауменен ?йір ?ылу керек, ?йрене келе ?зі іздегендей бол?анша. ?ашан бір бала ?ылым, білімді махаббатпенен к?ксерлік болса, сонда ?ана оны? аты адам болады.
... Енді білі?іздер, перзенттер! ??дай та?аланы? жолы деген жол ни?аятсыз (Шек, шама. Б?л жерде ?лшеусіз, арты? деген ма?ынада) болады. Оны? ни?аятына ешкім жетпейді. Біра? сол жол?а ж?руді ?зіне шарт ?ылып кім ?адам басты, ол таза м?сылман, толы? адам делінеді. Д?ниеде т?пкі ма?саты? ?з пайда?а болса, ?зі? ни?аятлысы?, ол жол ??дайды? жолы емес. ?аламнан жиылсын, ма?ан ??йылсын, отыр?ан орныма а?ып келе берсін деген ол не деген ынсап? Не т?рлі болса да, я д?ние?нен, я а?ылы?нан, я малы?нан ?адал?т, шапа?ат секілді біреулерге жа?сылы? тигізбек ма?саты? болса, ол жол – ??даны? жолы.
Кейбіреулерді? бар ?нері, ма?саты киімін т?земек, ж?ріс-т?рысын т?зетпек болады да, м?нысын ?зінше бір д?улет біледі. Б?л істерді? б?рі ?зін к?рсетпек, ?зін-?зі базар?а салып, бір а?ылы кезіндегі а?ыма?тар?а «б?рекелді» дегізбек. «Осындай болар ма едік» деп біреулер талаптанар, біреулер «осындай бола алмады?» деп к?йінер, м?нан не райда шы?ты? М?нша ?уреленіп, сырты?ды бір с?йген ?ауымы?а ??сатарсы?? Сырт?а ?асиет бітпейді, алла та?ала ?арайт??ын ?алыбы?а, боямасыз ы?ласы?а ?асиет бітеді. Б?л айна?а табын?андарды? а?ылы ?аншалы? ?сер дейсі?? А?ыл ?ссе, ол т?псіз тере? жа?сылы? с?ймектікбірл?н ?сер.
Просмотр содержимого документа
«Отан - отбасыдан басталады »
Отбасы – адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты – адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы – қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Ер мен әйел – отбасының екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ жалғастырады. Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелеріне қамқорлық та осында іске асырылады.
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі – тәрбиелеушілік міндеті, оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізгісі – баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Ата-ананың, басқа да отбасы мүшелерінің өмір сүру тәжірибесі, жүріс-тұрысы, өз міндеттерін таза атқару, бір-бірін құрметтеп сыйлауы – бәрі де үлкен мектеп, тәрбиелік мәселе. Отбасынан тыс та тәрбие бар. Қазақ «Ұлың өссе, ұлы жақсымен, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас, көршілес бол»,- дейді.
Қиналарлық жағдайлар да бар. Арақ ішу, тәртіп бұзу, бұзақы сөздер сөйлеу, жатып ішерлік – мұның бәрі адам тәрбиелеуге теріс әсерін тигізеді.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында жауапкер.
Кейінгі кезде қалыптасқан «білім мектептен басталады» - деген көзқарас дұрыс емес. Бұл процесс отбасынан басталуы керек. Біздің айтайын деп отырғанымыз, кітапқа деген сүйіспеншілік, кітап оқу әдеті, кітап оқудан алатын қанағаттанушылық және кітапсыз өмір сүре алмауға баулу – нағыз «отбасылық дүние». Қазіргі ақпараттық технологияның даму, Интернеттің өмірімізде жаппай кең өріс алу кезеңінде «Мұның қажеті не?» - деген сұрақ туары сөзсіз. Өте дамыған мемлекеттердің барлығы дерлік балалардың кітап оқуға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуге көп көңіл бөлуде. Өйткені, тек оқырман ортасы «ойшыл, саналы» орта болып табылады. Кітап оқу - әрбір баланың бойындағы әлеуметтік бағалы қасиеттерін дамытып, жағдайды тура бағалай білетін, жылдам және дұрыс шешім қабылдайтын, еркін жазатын және сөйлейтін, анық тұжырымдай алатын адамды қалыптастырады.
Олай болса біздің жазушыларымыз жазған көркем әдебиеттерге көз жүгіртіп көрейік. Оларды оқи отырып та отбасылық тәрбие жайлы көптеген мағлұмат аламыз.
Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы: Әйелдер галереясынан: Зере, Ұлжан, Айғыз, Ділда, Тоғжан, Әйгерім, Салтанат, Керімбалалар, көненің көздері – Бөжей,Байсал, Құнанбай, Жақып, Абай тұстастарынан: Жиренше, Ербол, Базаралы, Абылғазы, Тәкежан, Оспан, Көкбайлар ас пен тойда, құдалық пен руаралық қақтығыста, жаулықта, жер мен жесір дауында, жан жадыратар жаз жайлаулары мен аязды, боранды қыс-қыстауларында, аңшылық-саятшылықтарында бірге болып, бірге тыныстады: күйінсе – күйінді, сүйінсе – сүйінді, ауыр-жеңілін бірге көтерісті.Ұлы жазушының бұл роман – эпопеясынан отбасы жайлы, ондағы адамдардың қарым – қатынасы жөнінде көптеген мағұлматтар алуға болады.
Абай. Қара сөздер: Абайдың жетінші сөзінде бала туралы, ақыл үйрену мен насихат тыңдау мәселелері сөз болады. «Жас бала – анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады; біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар тәннің құмары… Біреуі білсем…көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген». Осы Абай айтқан екі мінезден автордың өзіне екіншісі ұнап тұрғанын, жүрегіне жақын қонымдысы да сол екенінде дау жоқ. Абай осы екінші мінезділерді тыңдайды, оларды ұнатады.
Ал Оныншы сөзінде: Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не қылады? Өлсем орнымды бассын дейді, артымнан құран оқысын дейді, қартайған күнімде асырасын дейді. Осыдан басқасы бар ма?
Балам орнымды бассын деген не сөз? Өзіңнен қалған дүние иесіз қалар дейсің бе? Қалған дүниенің қамын сен жемек пе едің? Өліп бара жатқанда өзгеден қызғанып айтқаның ба? Өзгеге қимайтұғын сенің не қылған артықша орның бар еді?
Баланың жақсысы – қызық, жаманы – күйік, не түрлі боларын біліп сұрадың? Дүниеде өзіңнің көрген қорлығың аз болды ма? Өзіңнің қылған иттігің аз болды ма? Енді бір бала туғызып, оны да ит қылуға, оған да қорлық көрсетуге мұнша неге құмар болдың?
Артымнан балам құран оқысын десең, тіршілікте өзіңнің жақсылық қылған кісің көп болса, кім құран оқымайды? Жаманшылықты көп қылсаң, балаңның құраны неге жеткізеді? Тіршілікте өзің қылмаған істі өлген соң саған балаң кәсіп қылып бере ала ма?
Ахирет үшін бала тілегенің – балам жасында өлсін дегенің. Егерде ержетсін десең, өзі ержетіп, ата-анасын тұзақтан құтқарарлық бала қазақтан туа ма екен? Ондай баланы сендей әке, сенің еліңдей ел асырап өсірмек пе екен?
Қартайғанда асырасын десең, о да – бір бос сөз. Әуелі - өзің қаруың қайтарлық қартаюға жетемісің, жоқ па? Екінші – балаң мейрімді болып, асырарлық болып туа ма, жоқ па? Үшінші – малың болса, кім асырамайды? Малың жоқ болса, қай асырау толымды болады? Баланың мал табарлық болары, мал шашарлық болары – ол да екіталай.
... Және мал тілейсіңдер, неге керек қылайын деп тілейсіңдер? Әуелі, құдайдан тілеймісің? Тілейсің. Құдай берді, бергенін алмайсың. Құдай тағала саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді. Ол қуатты халал кәсіп қыларлық орынға жұмсаймысың? Жұмсамайсың. Ол қуатты орнын тауып сарып қыларды білерлік ғылым берді, оны оқымайсың. Ол ғылымды оқыса, ұғарлық ақыл берді, қайда жібергеніңді кім біледі? Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оның саған керегі жоқ. Сенікі – біреуден қорқытып алсаң, біреуден алдап алсаң болғаны, іздегенің сол. Бұл – құдайдан тілеген емес. Бұл – абыройын, арын сатып, адам жаулағандық, тіленшілік.
Хош, сөйтіп жүріп-ақ мал таптың байыдың. Сол малды сарып қылып, ғылым табу керек. Өзіңе табылмаса балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан руза, қылған қаж ешбір ғибадат орнына бармайды десе,
Отыз сегізінші сөзінде: Ей, жүрегімнің қуаты, перзентлерім! Сіздерге адам ұғылының мінездері тұғралы біраз сөз жазып ядкар (ескерткіш, есте қалу) қалдырайын. Ықылас бірлән оқып, ұғып алыңыздар, аның үшін махаббатың толады. Махаббат - әуел адамның адамдығы, ғақыл, ғылым деген нәрселербірлән. Мұның табылмақтығына себептер - әуелі һауас сәлим (жақсы сипат) һәм тән саулық, бұлар туысынан болады, қалмысы жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Талап, ұғым махаббаттан шығады. Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады.
Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады.
... Енді біліңіздер, перзенттер! Құдай тағаланың жолы деген жол ниһаятсыз (Шек, шама. Бұл жерде өлшеусіз, артық деген мағынада) болады. Оның ниһаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді. Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаңа болса, өзің ниһаятлысың, ол жол құдайдың жолы емес. Ғаламнан жиылсын, маған құйылсын, отырған орныма ағып келе берсін деген ол не деген ынсап? Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол – құданың жолы.
Кейбіреулердің бар өнері, мақсаты киімін түземек, жүріс-тұрысын түзетпек болады да, мұнысын өзінше бір дәулет біледі. Бұл істердің бәрі өзін көрсетпек, өзін-өзі базарға салып, бір ақылы кезіндегі ақымақтарға «бәрекелді» дегізбек. «Осындай болар ма едік» деп біреулер талаптанар, біреулер «осындай бола алмадық» деп күйінер, мұнан не райда шықты? Мұнша әуреленіп, сыртыңды бір сүйген қауымыңа ұқсатарсың? Сыртқа қасиет бітпейді, алла тағала қарайтұғын қалыбыңа, боямасыз ықласыңа қасиет бітеді. Бұл айнаға табынғандардың ақылы қаншалық өсер дейсің? Ақыл өссе, ол түпсіз терең жақсылық сүймектікбірлән өсер.
... Өзін-өзі артық көрсетпек екі түрлі!
Әуелгісі - әрбір жаманшылықтың жағасында тұрып адамның адамдығын бұзатын жаманшылықтан бойын жимақтық, бұл адамға нұр болады.
Екінші - өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін бұзады.
Үшіншісі – қастық қылмақ, қор тұтпақ, кемітпек. Олар дұшпандық шақырады.
