П?н аты: ?дебиет
Сыныбы: 5
К?ні, айы, жылы: 06.09.14ж
Саба?ты? та?ырыбы: Т?рт т?лік мал жайында?ы ?ле? жырлар
Саба?ты? ма?саты:Т?рт т?лік мал жайлы білімдерін тере?дету, ж?йелеу. Бірлесіп ж?мыс жасай отырып, о?ушыны? ?з пікірін білдіруге, ойын д?лелдеуге, ?згені? ойын ты?дай білуге баулу.
Дамытушылы?: Ой — ?рісін, с?здік ?орын байыту, м?нерлеп, т?сініп о?уда білім-білік да?дыларын дамыту
Т?рбиелік: ?аза? хал?ыны? ?мірін т?рт-т?лік малмен байланыстыра отырып, о?ушыларды т?рт т?лікті ??рметтеуге, е?бек?орлы??а т?рбиелеу. Саба? к?рнекілігі: суреттер, сызбалар Саба?ты? т?рі: Жа?а саба?
?діс – т?сілдер: Ой ?оз?ау, топтастыру, т?сіндіру Саба?ты? барысы: I ?йымдастыру кезе?і
1) Балаларды? саба??а дайынды?ын тексеру, назарларын саба??а аудару.
2) Саба? та?ырыбымен таныстыру.
II. Жа?а саба?
Балалар?а т?рт т?лік малды? ?аза? хал?ыны? т?рмыс тіршілігінде алатын орнын т?сіндіру.
Балалар, «Малы барды?- жаны бар», « Елді? к?ркі- мал» деген халы? на?ыл с?здерінен- а? ?аза? хал?ыны? т?рмыс тіршілігінде т?рт т?лік малды? ерекше орын алатынын т?сінуге болады.?аза? хал?ы ежелден-а? мал шаруашылы?ымен айналыс?ан халы?. ?асырлар бойы ?алыптас?ан бай т?жірбиесі бойынша олар малды? ?рісін, тіршілік ету сырын, жай- к?йін , ?адір –?асиетін ?бден зерттеп білген. ?аза? хал?ыны? ?лтты? ойындарында да т?рт т?лік мал?а байланысты ?ызы?ты ойындар к?птеп кездеседі.
Мысалы: «К?кпар», «?ыз ?уу», «Б?йге» ж?не та?ы бас?алары.
Оны? ?німдерін тіршілік ??ралы ретінде пайдаланып, малды? еті, терісі, тіпті м?йізі мен с?йегіне дейін ?з ?ажетіне пайдаланып отыр?ан.
Мал шаруашылы?ы бізді? еліміз ?шін ?азіргі та?да да ма?ызды саланы? бірі болып келеді.Сонды?тан біз ?лтымызды? ?асиетті т?рт т?лікке ?атысты ??ымдары мен бай т?жірбиесін ?мытпай, к?нделікті тіршілігімізде ала беруіміз керек.
Ендеше балалар, т?рт т?лікке ?андай т?ліктер жатады:
Жыл?ы, Ешкі, Т?йе, ?ой, Сиыр
Пір - деген ?те ?асиетті с?з. Пірлік деп белгілі бір саланы? маманын, маманы бол?анда да жетілген адамын атайды. Пірлік кереметтей ілім иесі болса, ?арама?ында?ы халайы??а т?лім т?рбие беретіндей, жол к?рсететіндей, ауыру сыр?ауы, жолдан адас?аны, басына ?лде ?алай ауырлы? т?скені, жаны к?йзелгенде ?олты?ынан алатындай д?режелі адам бол?ан. ?аза?ты? т?рт т?лігіні? пірі, иесі, киесі бол?ан адамдар сол саланы? маманы бол?ан адамдар деп т?сінуіміз керек.
19-?асырда ?мір с?ріп «Т?ркі ?ауымдары тарихы» атты кітапты жаз?ан Татар ?алымы Хасан Ата Абуший адамзат дамуын ?ш саты?а б?леді.
Бірінші - «Вахшият» я?ни жабайы д?уір, адамдар жеткен жерінде жатып, тап?анын жеп к?н кешеді. Тіршілік ?амымен адамдар ?о?амдаса бастайды. ?рине ?ауымны? ал?аш?ы т?рі жан ?ялы? ата-?ке-бала, немере деген секілді т?ысты? ж?йемен келіп б?ліне бастайды.
Екінші - Бадауият, б?л д?уірде адамдар малды ?ол?а ?йрете бастайды. Мал ?німдерін тері, ж?н, с?йек, с?т пайдалануды ?йренеді.
Жыл?ы атасы - ?амбар
Халы?ты? жыл?ы мен достасуы осы екінші кезе?де басталады. Жыл?ы ал?аш к?ш к?лігі бол?аны мен келе келе ?ашса ??тылатын, ?уса жететін, я?ни адам?а ?ажетті ж?рдемші ретінде пайдаланады. ?аза?ы ??ымда жыл?ыны? пірін ?амбар ата деп атайды. ?амбар ата туралы халы? арасында ?р-т?рлі дерек бар, а?ыздарда ?амбар ата есімі М?хаммед с.?.у. пай?амбарды? к?йеу баласы ?зірет ?ліні? атбегі бол?ан Ганбар есімді тарихи т?л?амен байланыстырылады. Біреулер ?амбар батыр жырыны? кейіпкері ?амбар батырды атайды, біра? ?амбар батыр ?алма?пен со?ысты дейді олай болса ?амбар батыр 16-17-?асырда ?мір с?рген болып шы?ады. М?мкін ?аза? хал?ы Т?ркілер ?аумынан б?лініп ханды? ша?ыра?ын к?терген с?ттен жыл?ы малыны? пірін ?амбар ата деп мойындау бастал?ан шы?ар. Себебі ?амбар ата жыл?ыны? пірі болып Т?ркілер д?уірінде ?олдан?ан болса Т?ркі тектес халы?тарда осылай деп ?абылда?ан болар еді. Олай болса ?амбар батырды? жыл?ыны? пірі болу?а толы? ???ы бар. Сайын далада ?ш?ан ??спен, даланы? б?кені, киігі мен жарысып ?скен халы? ?шін ат?а мініп жау?а шап?ан адамнан арты? керемет бол?ан емес. Сонды?тан халы? ат?а мініп елін жаудан ?ор?а?ан ерін, жел жа?ына пана бол?ан азаматын, ас-ау?атына себебші болып ?арнын той?ыз?ан ?кесін пір т?туы к??ілге ?онымды ?ана емес ?олайлы жа?дай.
Т?йе атасы - Ойсыл?ара
Ойсыл ?ара деп ж?рген - Увайс ?арани шын м?нінде ?мірде бол?ан адам. Ертедегі «Яман» ??зіргі Иракты? ма?ында Пай?амбар д?уірінде я?ни VII-?асырда ?мір с?рген. ?мірін т?йе ба?умен ?ткізген. Та?адат ибадат пен ?улиелік д?режеге жеткен, пай?амбарды? с.?.у.-ны? жіберген ?ыр?асын (шекпен), егер М?хаммед с.?.у.-ны? барлы? ?мметіні? к?н?сын кешпесе? мына сау?аны кимеймін деп Алладан ?тініш ететіндей д?режеге жеткен деп жазады «?улиелер тарихы» атты кітапта 13-?асырда ?мір с?рген ?алым Ф. Аттор. Ойсыл ?ара-Увайс ?арани жайында Т?ркілер арасында а?ыз ??гімеледе де ?мірін т?йе ба?умен ?ткізген деген. Демек т?йені? жайын білетін, т?йе ?сірген, т?йені? маманы-?аза?шалап айтса? т?йені? пірі болып кеткен. Ал Уикипедиядан алын?ан м?лімет бойынша У?йіс ?л-?арани Шам ша?арына ?арасты ?аран ауылында 7 ?асырда ?мір с?рген. Ол ?улиелік кереметімен М?хаммед (c.?.с.) пай?амбарды? д?ниеге келетінін алдын ала сезген. Ол ?аран еліні? т?йесін ба?ып, ?зіні? к?сіпке адалды?ымен, та?уалы?ымен, ?ана?атшылды?ымен к?пке ?лгі бол?ан. Шешесіні? р??сатын алып, пай?амбарды к?руге Мединеге келген.У?йіс ?араниді? ?улиелігін, ысты? ілтипатын ерекше рухани байланыс ар?ылы сезінген М?хаммед (c.?.с.) пай?амбар о?ан деген ??рметіні? белгісі ж?не оны? рухани д?режесіні? ай?а?ы ретінде сахабалары ар?ылы ?з шапанын сыйлайды. Нау?ас шешесіне ?арайла?ан У?йіс ?арани пай?амбарды? к?зі тірісінде ж?здесе алмайды. Сонды?тан ол таби?индерді? ?лы?ы болып саналады. Т?ркі ислам д?ниесінде, д?ст?рлі ?аза? ?о?амында да т?рт т?лік малмен байланысты ?рбір к?сіпті? киелілігін, абыройлылы?ын ?йгілеп, ол к?сіпті? ?р?айсысыны? бастауында рухани ?стаз, ?асиетті пір т?р?анды?ына сенген. Сонды?тан ол к?сіпке адалды?ты насихаттап, сол к?сіпті? иесі пірден ?олдау, желеп-жебеу тілеген.
Сиыр атасы - Зенгі баба
Сиырды? пірі - Зе?гі баба. Б?лда на?ты ?мірде бол?ан адам. Зе?гі баба - Т?жі?ожа -?бдім?лік ата - Шайх Мансур - Арыслан баб болып ?осылатын Ш?уілдірде жат?ан ата?ты Арыслан бабты? ?рпа?ы. ?ожалар шежіресіні? бір білермені З.Жандарбекті? айтуынша Арыслан баб ?араханды? ?улеттен болуы керек. Халы? ауыз ?дебиетінде Зе?гі баба ?мірін сиыр ба?умен ?ткізген, сопылы? ілімні? жетекші ?алымдарыны? бірі, Т?ркілер арасында пір бол?ан Сайд Ата, Садыр Ата, Бадыр Ата, ?зын Хасан Ата атты ?лы?тарды? пірі бол?ан адам. Мазары Ташкент ?аласыны? т?бінде. ?збекстанда «Зе?гі ата» атында аудан бар. Жо?арыда?ы Ойсыл?ара секілді б?л бабамызда сиыр малыны? білермені, маманы, иесі демек киесі болуы керек.
?ой атасы – Шопан ата
Шопан ата – ?ой т?лігі мен шопанны? пірі. Зерттеушілерді? пікірінше шамамен 13 – 14 ?асырларда ?мір с?рген ж?не ?ожа Ахмет Иасауи тари?атыны? басшыларыны? бірі бол?ан. Жалпы ислам д?ниесінде ?рбір к?сіпті? киелілігін, абыройлы?ын ?йгілеп, ол к?сіптерді? бастауында т?р?ан рухани ?стаз, ?асиетті пірге ??рмет к?рсету д?ст?рі бар. Сондай-а? д?ст?рлі ?аза? м?сылманды?ында да ?аза?ты? ата к?сібі малшылы??а байланысты пір т?тылатын ?асиетті есімдер бар. Соларды? бірі Шопан ата Ол Иасауи тари?аты д?ст?ріні? ?стазы ретінде тарихи т?л?а болса да халы? жадында шопанды? к?сіпті? пірі ретінде а?ызды? т?л?а болып са?талды. Халы? арасында Шопан ата туралы а?ыз ??гімелер к?птеп таралып, ?ой т?лігіні? ?асиеттерін д?ріптеген ж?не сол к?сіпті? иесі пірден ?олдау, желеп-жебеу тілеп, м?сылманды? д?ст?рмен рухани жал?асты??а ?мтыл?ан. Шопан ата - деген бір ?асиетті адамны? мазары Ма??ыстауда бар, ?азірше «Шопан ата» аз зерттелген. Халы? Шопан атаны ?ойды? пірі дейді. Біра? б?л шын м?нінде Ма??ыстауда жат?ан Шопан атамызба, болмаса бас?а Шопан ата бар ма ол жа?ы на?ты зертеуді ?ажет етеді.
Ешкі атасы – Сек-сек ата
Ешкіні? пірі Сек-сек ата деп жатады халы?. О?т?стік ?аза?стан, Сарыа?аш ауданыны? к?лемінде «С?к-С?к ата» деген бір халы? к?п баратын жер бар. Шежірелік дерек бойынша «С?к-С?к ата» ?азы??рт тауыны? бір сілемі ?аржан тауыны? баурында?ы Т?рбат деген жерге жерленген Исмайыл атаны? баласы. Шын м?нінде Сек-сек атаны? ?ай жерде екені белгісіз. Ертеде ?збекстанны? к?леміндегі «Сексен ата» деген жайды Сек-сек ата екен деген с?з болатын, біра? б?л с?з со??ы кезде айтылып ж?рген жо?.
Жо?арыда атап ?ткен т?рт т?лікті? пірлеріні? ішінде аны? «Зе?гі ата» ?ожа т??ымынан. Ма??ыстауда?ы Шопан ата ?ожа т??ымы біра? ?ойды? пірі осы «Шопан ата» деп на?ты айта алмаймыз. Ислам діні келмей т?рыпта б?л жерде халы? ?мір с?рген. Оларды? ?з арасынан шы??ан ?асиетті ?зіздері бол?ан. Кез келген м?дениет дінні? ы?палында дамыйды. Халы?ты? м?дени ?міріндегі барлы? т?рмысты? р?сімдер мен ?олданбалы іс ?рекеттер де осы халы?ты? т?тын?ан дініні? талаптарына бейімделеді. Сонды?тан 13-?асырдан арты? Т?ркілер арасында ?ызмет етіп келе жат?ан ислам дініде халы?ты? санасына сі?іп, ?шпейтін із ?алдыр?ан.
_________
ІІІ. Т?рт т?лікті? т?лдерін ,мал пірлерін атау .
Жыл?ыны? т?лі- ??лын, пірі- ?амбар ата.
Т?йені? т?лі – бота, пірі – Ойсыл?ара.
Сиырды? т?лі – б?зау, пірі – ?амбар ата.
?ойды? т?лі – ?озы, пірі – Шопан ата.
Ешкіні? т?лі – ла?, пірі – Сексек ата.
І?. Ж?мба?тарды? шешімін табу.
Туа сап ж?ріп кеткен,
Енесін ?уып кеткен.( ??лын)
Басында тая?ы бар,
Т?рт ая?ы бар.
Егіз ??ла?ы бар,
Иегінде са?алы бар. ( ешкі)
Кезікті бір жануар,
?стінде екі тауы бар. ( т?йе )
Кішкентай ?ана бойы бар,
Айналдырып киген тоны бар. ( ?озы )
Екі айнасы бар,
Т?рт жылтырма?ы бар,
Бір шыбырт?ысы бар. ( сиыр )
7.М?нерлеп о?у «Малды? т?лін с?юі»
Саба?ты ?орытындылау.
?йге тапсырма : ?айталау
О?ушыларды ба?алау мада?тау.
?. ?йге тапсырма
- Т?рт т?лік мал, жан – жануарлар, таби?ат ??былыстары туралы жырларды о?у.
?І. Ба?алау
