Ма?жан-лирик а?ын

МА ҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ

(1893-1938)

Ке ң ес өкіметінің жет піс ж ылды қ бил ігі тұсында қазақ әдебиетінің тарихынан жазы қс ыз сызылып тастал ғ ан т ұ л ғ алард ың б ірі – Ма ғ жан Ж ұ мабаев . Талантты а қын ның ес і м і де , маржан жырлары да б ұ л кезеңде идеологиялық қудалау ғ а ұ шырады . Азат өмірді , халқының т ә уелс і з ел болған қалпын көруге ұмтыл ғ ан , сол жолда б і лег і ндег і к үшімен де , ж ү рег і ндег і жырымен де к ү рес іп ө ткен қ айраткер а қ ынн ың та ғ дыры аса к ү рдел і белестерд і бастан кеш і рд і . Өмір жолы . Ма ғ жан Ж ұ мабаев 1893 жылы Солт ү ст ік Қ аза қ стан облысыны ң б ү г ін де ө з ес і м і мен аталатын ауылында орташа ғ ана д ә улет і бар отбасында д ү ниеге келед і . Ә уел і ауыл молдасынан , содан со ң ауылда ғ ы м ұ ғал імн ен о қ ып , сауатын ашады . 1905-1910 жылдары Қ ызылжар ( Петропавл ) қ аласында ғ ы медреседе оқиды . Медреседе б і р қ атар шы ғ ыс т і лдер і нен д ә р і с алады , шы ғ ыс а қ ындарыны ң жырларымен танысады . Ө з і де ә дебиетпен ш ұғ ылданады . 1910 жылдың к ү з ін де Уфа ғ а кел іп , осында ғ ы Ғ али я медресес ін е т ү с іп бі л і м ін молайтады . 1913-1917 жылдары Омбыда ғ ы м ұғ ал і мдер семинариясында о қ иды .

Медреседе б і р қ атар шы ғ ыс т і лдер і нен д ә р і с алады , шы ғ ыс а қ ындарыны ң жырларымен танысады . Ө з і де ә дебиетпен ш ұғ ылданады . 1910 жылдың к ү з ін де Уфа ғ а кел іп , осында ғ ы Ғ али я медресес ін е т ү с іп бі л і м ін молайтады . 1913-1917 жылдары Омбыда ғ ы м ұғ ал і мдер семинариясында о қ иды . Омбыдан ел г е қ айтып кел іп , айналасында болып жат қ ан қ о ғ амды қ ж ұ мыстар ғ а араласады . 1917 жылд ың к ө ктем ін де А қ мола облысты қ халы қ а ғ арту б ө л і м іне қызметке кі ред і . Алаш партиясын ың ж ұ мысына араласады . А қ мола губерниялы қ " Бостанды қ туы " газет ін де ж ұ мыс і стейд і . 1922 жылы Ташкентке кел іп , сонда ғ ы " А қ жол " газет інің редакциясына кіре д і .

1923-1926 жылдары М ә скеуде гі ә дебие т - к ө ркем ө нер институтында о қ иды . 1927 жылы елге оралып , о қ ытушылы қ пен айналысады . Б і ра қ к ө п ұ замай М ә скеуде о қ ып ж ү ргенде " Ал қ а " ұ йымын ұ йымдастыр ғ аны ү ш ін т ұ т қ ындалып , он жыл ғ а сотталады . 1936 жылы т ұ т қ ыннан босап , е ң бек жол ын а қ айта оралысыме н , 1937 жылд ың ая ғ ында ұ сталы п , 1938 жылы " халы қ жауы " деген жаламен ату жазасына кес іл ед і . Шы ғ армашылы қ м ұ расы . Ма ғ жанн ың шы ға рмашыл ық жолы Қ ызылжар қ аласында о қып ж ү ргенде басталады . Бойында ә дебиетке д еген құ штарлы қ ты ң ұшқ ыны бар жас Ма ғ жанны ң ж ү рег ін е 1909 жылы Петербург қ алас ын да жары қ к ө рген Аба й д ың т ұңғ ыш ө ле ң дер жина ғ ы орасан зор ә сер ін тиг і зед і . Абайд ың жыры талапкер а қ ын ж ү рег ін де гі ұшқ ын ғ а алау беред і Ал ғ аш қ ы жырларын жазады . Татар жазушысы Ғ алымжан Ибрагимов тің к ө мег і мен 1912 жылы Қ азан қ аласында Ма ғ жанн ың " Шолпан " деп аталатын т ұңғ ыш ө ле ң дер жи нағ ы жары қ к ө ред і . 1922 жылы Қа занда а қынның та ң дама л ы ө ле ң дер жина ғ ы к іт ап болып шығады .

Мағжан – лирикалы қ ө ле ң дермен қ атар б і рнеше к ө ркем поэмалар жаз ғ ан а қ ын . Атап айт қ анда , " Қ ойлыбайдың қ обызы ", " Батыр Баян ", " Қ ор қ ыт ", т . б . поэмалары а қ ын талантын ың ерекше қ ырын та н ытады . Ә деби шы ғ армаларымен б і рге Ма ғ жанн ың қ аламынан ту ғ ан ғ ылыми е ң бектер , о қ у құ ралдары да кез ін де хал қ ын ың қызмет іне жарап , елеу лі м ә нге ие болды . Жастарды о қ у , б ілім ге ш а қ ыр ғ ан қ аламгер педагогика саласында б і р қ атар е ң бек жазды . 1923 жылы Ташкентте " Педагогика " атты кі тап шы ғ арды . Сонымен б і рге 1928 жылы М ә скеуде т ө мен гі сынып ш әкі рттер іне арнал ғ ан " Сауатты бол " атты о қ улы ғ ы жары қ к ө ред і . 1938 жылы жазы қ сыз жазан ың құ рбаны бол ғ аннан кей ін Ма ғ жан шы ғ армашылы ғ ы н о қ у ғ а , жариялау ғ а тыйым салынды . Тек ел і м і з т ә уелс і зд і к алар т ұ ста ғ ы арнайы үкі мет ше шімі ар қ ылы ғана ақынның ес і м і мен шы ғ армашылы қ м ұ расы толы қ а қ талды . 1989 жылы а қ ын шы ғ армаларын ың б і р томды ғ ы , 1995 жылы ү ш томды қ жина ғ ы жары қ к ө рд і .

Мағжанның ө ле ң дер і

Ма ғ жан Ж ұ мабаевт ың ал ғ аш қ ы ө ле ң дер і а ғ артушылы қ сарында жазылды . Ол т ү с інікті ед і . Ма ғ жан өмір с ү рген уа қ ыт қ аншалы қ ты к ү рдел і саяси , қ о ғ амды қ та қ ырыптарды ал ғ а тарт қ анымен , он ың алды н да ғ ы Шо қ ан , Ыбырай , Абайлар баста п кеткен а ғ артушылы қ ой - пи ғ ыл б ұ л кезе ң ә дебиет ін д е басымдау жатты . Ма ғ жан да Абай д ә ст ү р ін де жыр жазды , ұ лы ұ стаз ү л гі с ін жал ғ астырды . Ал ғ аш қ ы ө ле ң дер інің б і р ін " Алтын хак ім Абай ғ а " деп атауыны ң ө з ін е н а қынның ұ лы Абайды ерекше құр мет т ұ т қ аны сез і лед і . Ө з өлең дер інд е қ аза қ арасында ғ ы ә р т ү рл і келеңсіз м ін ез - құ лы қ ты , ә рекет сі зд і к пен жал қ аулы қ ты , сауатсызд ық ты сынайды . Ел ін б ілім алу ғ а , ө нер ү йренуге ш а қ ырады .

Туған халқының, түркі дүниесінің басындағы ауыр халді, мұңдана баяндаған өлеңдерінің өзін Мағжан айрықша оптимизммен қорытып отырады. Ақынның лирикалық кейіпкері – аса батыл, нені болса да кесіп айтатын өткір жан.

Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?

Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?

Көкте – бұлт, жерде желмін гулеген,

Жер еркесі – желдің жөнін кім сұрар?

Қазақ даласындағы 1917 жылғы төңкерістер тұсындағы жағдайды жырлауда да ақын дәл осындай шыншылдықтан жаңылмады. "Бостандық'', "Есімде... тек таң атсын", т.б. өлеңдерінде ақынның халқының тәуелсіздігі жолындағы жанын құрбан етер ерекше қайраты сезіледі. "Бостандық" өлеңінде:

...Көк есігі ашылды,

Жұмақ нұры шашылды.

Келді ұшып бостандық, –

деп қуанады, бостандықты ізгі періштеге теңейді.

Қабырғасы қара тас абақты іші қара көлеңке. Сасық иіс қолқаны атады. Кіп-кішкене терезеден келіп жететін жарық та, таза ауа да шамалы. Осындай тар қапаста отырған ақын сары даласын, алыстағы анасын, туған елін, құрдастарын, сүйген жарын сағынады. Содан соңғы сағынары – бостандық.

Бостандыкта өткен күнді сағындым,

Желдей зулап кеткен күнді сағындым.

Жыл құсындай ұшсам, қонсам ерікті,

Ойдағыны өткен күнді сағындым, –

Мағжан – қазақ өлеңінің көркіне көрік қосқан, саздылығы мен әуезділігін әсемдеген ақын. Жоғарыдағы өлеңдерінің бәрінде де ол қарапайым өмір кұбылыстарын әсем суретке айналдыра жырлайды. "Толқын", "Шолпы", т.б. өлеңдерінде Мағжан өлеңдеріне тән ерекше бір әуезділігі айқын көрінеді.

Сылдыр, сылдыр,

сылдыр,

Қанымды қайнатты

кұрғыр.

Шық-шық жүрекке

тиеді,

Күлпәра талқан боп сыңғыр, –

"Батыр Баян" поэмасы

Мағжан Жұмабаев – бірнеше көркем поэма жазған құлашы кең эпик ақын. Ол өз заманының толғауы күрделі жайларын халқының өткен тарихын жырлау арқылы көрсетуге ұмтылды. Өйткені артта қалған казақ елін алға жетелеу сол халықтың өз қолынан ғана келмек. Сондықтан да халыққа күш берер осындай ерлік қайнарын Мағжан тарихтан іздеді. Өз шығармаларында кешегі өткен батыр бабаларымыздың ерлігін жырлады. Абылайды, Кенесарыны жырға қосты. Сол арқылы халқының қайратын ұштап, санасын оятуды ойлады.

Бұл тұрғыдан келгенде, "Батыр Баян" поэмасының маңызы ерекше. Поэманың оқиғасы бір кездегі қазақ пен қалмақ арасындағы жаугершілік заманнан алынған.

Бұл – Баян батырдың екі жастың артынан қуып жетке н дегі кейпі. Ашу қысқан, сабырынан айырылған, жүрегін ашу мен ызаның оты жандыр ғ ан алапат күш иесі. Алдынан тау кездессе де төңкеріп кетердей екпінді. Тіпті Ноянның өзі ағасының мына түрінен шошынып қалады.

Ойлама й , бе л ді бекем будым неге?

Қозымды қас дұшпандай қудым неге?

Майысып Ноян қалқам, ерке марқам,

Қасқиып қарсы алдымда тұрдың неге?

Бауырыма тас жүрегім жібімеді-ау,

Бір ата, бір анадан тудым неге?

Салдырап шіріп қалғыр саусақтарым

Қанымен өз қозымның жудым неге?

Күнәсіз екі жасты өлтіргенше,

Өлмедім ішіп уын удың неге?

Поэманың өне бойындағы шиеленіскен тартысты, кейіпкерлердің көңіл күйін, іс-әрекетін, мінез-табиғатын Мағжан айрықша шабытпен жырлайды. Кейіпкер бойындағы бірбет қайсарлықты, асаулықты, сондай-ақ ниетінің ақтығын, жанының тазалығын қатар сипаттау арқылы ақын шығарманың ішкі драматизмін шарықтау шегіне жеткізеді. Оқиғаны баяндау барысында тау мен суды, күн мен аспанды, табиғат құбылыстарын кейіпкерлерінің көңіл күйімен, қалмақ кызының сұлулығымен астастыра отырып, поэмадағы әр түрлі характерлер кақтығысын ширата бейнелейді. Сонымен қатар, ақынның шеберлігі, өлең өрімі, сөз көркемдігі, образды суреттеу, романтикалық асқақтық тәрізді қасиеттер де поэмада кеңінен көрінеді. Қорыта айтқанда, "Батыр Баян" поэмасы – тек Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығынан ғана емес, бүкіл қазақ поэзиясының қазыналы қорынан лайықты орын алатын аса көркем де құнды туынды.

Қорытынды

Тасқыны қатты, тегеуріні берік ұлттық сезім селі ширатыла ширығып барып, екпінін баспаған күйі түрікшілдік арнасына құйылады. Халық өлеңдерінің мазмұнымен бірге оның ырғақ үйлесімін, ішкі рухын, әуезділік әсемдігін жанымен қабылдаған ақын кейде ән күй ғана түсіндіре алатын сезімдерді сөзбен жеткізеді. Мағжанның ақындық ерекшелігі де, бәлкім, осы болар.Қалай дегенде де, Мағжан өзіне дейінгіге де, кейінгіге де ұқсамайтын, өзіндік қолтаңбасы бар ақын. Ол өмірді біртұтас құбылыс, көрініс ретінде, ал адамды сол ұлы табиғаттың, жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде қабылдайды