?ткен ?асырды? т?рлі саяси о?и?аларыны? зардабынан ?у?ын к?ріп, жазы?сыз жазалан?ан арыс т?л?аларымыз ?азірде жаппай а?талып жатыр. Дегенмен осы салауатты істі? сыртында ?алып ?ойып жат?ан азаматтарымыз да жо? емес. Келешек ?рпа? оларды танып-білуі парыз. Соларды? бірі – К?дерин Ж?махан, оны? есімін, е?бектері ж?нінде энциклопедиялы? аны?тамалы?тарда бар, Алматыда К?дерин Ж?махан Маусымбай?лыны? атына берілген к?шесі бар.
К?дерин Ж?махан Маусымбай?лы (1891 немесе 1893 жылы д?ниеге келіп, 1938 жылы к?з ж?м?ан) – а?артушы, энциклопедист-?алым, географ, этнограф, биолог. Жетісуді? Орта Аяг?з болысында, ба?-д?улетті ортада ту?ан. К?дериндер Жетісуды ежелден ?оныс еткен, ??рметті ?улеттерді? бірі бол?ан. К?дері – Ж?маханны? атасыны? ??рметіне ?ойыл?ан жер атауы. Атал?ан ?улет еркектеріні? бірнеше буыны жан-жа?ты, сауатты, рулы? бірлестікте би-болыс болып сайланып отыр?ан текті т??ым. Ж?махан белгілі бір себептермен а?а буын ?кілдеріні? жолын жал?астыра алма?ан. Ж?тты? кесірінен ?улетті? бар д?улеті ысырап болып, тоз-тозы шы?ады. Он жасар Ж?махан с?йтіп батыра? болып кетеді. Кейінірек, 1910-1911 жж., Сергиополь ?аласында?ы м?сылман мектебінде, Уфада?ы «?алия» медресесіні? ?лгісінде салын?ан «Мамания» мектебінде (1912), К?ксу ауыл шаруашылы?ы мектебінде (1914-1917) о?иды.
1918 жылдан РКБ(б) м?шесі болды, т?рлі жер ?атынастары органдарында ж?мыс істеді. 1920 жылы Т?тенше комитетті? «Черкасск ?ор?анысы» деп аталатын, Жетісуді? Колчак ?скерлеріне ?арсылы? к?рсеткен ауыл т?р?ындарына ?атысты негізсіз ж?ргізген ?удалау шараларына наразы бол?анды?ы есепке алынып партия ?атарынан шы?ады.
1924-1930 жж. Орта Азия мемлекеттік университетінде (САГУ) о?ыды, бір мезгілде курстарда, ликбездерде д?ріс о?ыды; Т?ркістан аума?ыны? таби?и ресурстарын зерттеу ж?ніндегі ?ш ?ылыми-зерттеу экспедициясына ?атысты. «?ытайда?ы ?аза?тарды ?айтару ж?ніндегі комиссияны?» ж?мысына араласты, оны? ?атысуымен 6000 отбасы Отанына оралды. 1928 жылы ?азАКСР-ді? жер ?атынастары комиссары лауазымында болды.
Ж.К?дерин ?алым биолог ретінде де к?п іс тындырды. 1930 жылы ол бір модалы? ?арасораны ойлап тапты. Ол кезде оны тал жіп ж?не май алу ?шін ?ндіретін. Біра? К?дерин ?з жа?алы?ыны? н?тижелерін пайдалану?а ?лгермеді. ?йткені, ?алым т?т?ын?а алынып, ?олжазбалары т?ркіленуі себепті, аталмыш е?бекті? кейбір б?ліктері жартылай ?ана жары? к?рді. Ж?махан К?дерин 1930 жылды? 1 ?ырк?йегінде Ташкент жанында?ы агростанцияда, «?лтшыл» деген айыппен ?сталды. ?алым онда Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен со? т?жірибе ж?мыстарымен ш??ылданып ж?рген болатын. 1930 жылды? а?панында ?кесі мен ?улетті? барлы? ер-азаматтары да т?т?ындал?ан еді.
«Буржуазияшыл ?лтшылдарды?» іс-?рекеттеріндегі ?ылмыс д?лелденбеді де, іс Москва?а жіберілді. Онда да оларды? кін?сіне ?атысты на?тылы д?лелдер табылмады. Содан келіп барлы?ын ?йлеріне босату туралы ?сыныс болды. Дегенмен ?аза?станда?ы ОГПУ ?кілі б??ан ?арсы шы?ып, олар ОГПУ-ды? бет-беделіне н??сан келтіреді деген сылтаумен барлы?ын Ресейге айдау?а жіберуді ?сынды. С?йтіп, ?алым ОГПУ жанында?ы ?штікті? 1932 жылды? 20 с?уіріндегі ?аулысымен 5 жыл?а сотталды.
16) Ермеков ?лімхан, 17) ?уезов М?хтар – ?ш жыл мерзімге концлагерьде отыр?ызылу?а ?кім етіледі. Ермеков пен ?уезовке ?атысты ?кім шартты болып есептелсін.
18) Омаров У?лихан, 19) С?леев Біл?л, 20 Ыс?а?ов Даниял – алдын ала ?амауда болуы есебінен т?т?ыннан босатылсын.
Айдау орны Орталы? ?аражер облысы (Воронеж ж?не Льгов) болып белгіленді. 1932 жылы Ж?махан К?дерин Льгов ?аласына 5 жыл?а ?кімшілік айдау?а жіберілді, кейіннен сыр?атына байланысты, д?рігерлерді? ба?ылауымен, Воронеж ?аласында?ы аурухана?а ауыстырылады. Диагноз аны?талмайды, біра? айдау мерзімі бір жыл?а ?ыс?артылады. 1934 жылы айдау мерзімі бітеді. Ж?махан жаза мерзімінде агроном болып е?бек етеді.
1935 жылы отбасымен Алматы ?аласына ?айтып оралып, ?аза? мал шаруашылы?ы ?ылыми-зерттеу институтына а?а ?ылыми ?ызметкер болып ?ызметке т?рады. 1936 жылы Ж.К?дерин соттылы?ы бар т?л?а ретінде ж?мыстан босатылады. Содан со? «Качуконос» трестіне инспектор болып ж?мыс?а орналасады.
Ж.К?дерин екінші рет 1937 жылды? 21 мамырында ?сталып, т?рмеге отыр?ызылды. Оны антике?естік, ?лтшыл, аума?ты? к?терілісшілер ж?не диверсиялы?-шпионды? ?йымны? жетекшісі ретінде т?т?ындайды. К?деринге ?атысты дербес іс ?оз?алады. Ол РСФСР ?К 58-2, 7, 8, 11 баптары бойынша айыпталды. Тергеуді Алматы облысты? НКВД-ні? жедел у?кілетті тергеушісі В.Я. Якупов ж?ргізді. Оны? т?т?ындар арасында «?лім періштесі» деген жасырын аты бол?ан, себебі ол ж?ргізетін істерді? барлы?ы ?лім жазасына келіп тірелетін. Ж?махан К?дерин 1938 жылды? 7 наурызында сотталды. КСРО Жо?ар?ы Сотыны? к?шпелі сессиясыны? ?аулысымен е? жо?ары жаза?а кесілді. Сол к?ні атылды.
Ж.М.К?деринні? 1992 жылы Алматыда?ы «Рауан» баспасынан жары? к?рген «?сімдіктану» кітабы, сонау 1927 ж?не 1930 жылдары араб ж?не латын ?ріптерімен т???ыш рет ?аза? тілінде басылып шы??ан, ?сімдіктер тіршілігін тартымды баяндайтын о?у ??ралыны? ?айта басылымы.
«?сімдіктану» деп аталатын со??ы атал?ан екі кітап – екі б?лек д?ние. Е?бектерді? негізгі ма?саты орта? бол?анмен де, ?р кітапты? ?зіндік ерекшеліктері бар, ой-т?жырымдары да бас?а-бас?а. Авторды? с?з ?олданысы, с?йлем ??рылымы мол ізденгенін, та?ырыпты жан-жа?ты ме?гергенін к?рсетеді. ?з заманында ?о?амда ке? ?олданыста бол?ан с?йлеу т?сілі аны? та ай?ын бай?алады. Бірегей о?улы?ты? с?йлемдері ?ыс?а, аны?тама ж?не т?жырымдары на?ты да ай?ын бол?анды?тан айтайын деген ойы да ш?кірт ??ымына, оларды? ой-жетесіне сай келіп, тартымды о?ылады.
?алымны? ?сіресе т?жірибе жасау?а ерекше назар аударуы, ?сімдіктерді? шаруашылы??а, денсаулы? са?тау?а пайда-зиянын баяндауы, ?аза?станда ?сетін ж?не к?нделікті ба?ылау?а м?мкіндігі бар ?сімдіктерді мысал?а алуы, ?ылыми терминдерді? ?аза?ша баламасын табу?а талпыныс жасауы еріксіз ?ызы?тырады. К?птеген с?здерді? ана тілінде с?йлеуі к??іл т?щынтады.
?ыс?артып айт?анда, о?улы?ты? ал?аш?ы н?с?асы осыдан 80 жылдан астам уа?ыт басылып шы??анына ?арамастан, ??нын ?лі де жо?алт?ан жо?, ?сімдіктер ?лемімен ш??ылданатын, ?сімдіктер тіршілігіні? ??пиясын ашу?а ??мар о?ырмандар?а ?лі де пайда беретін ?ажетті ??рал.
С?кен Сейфуллин ?зіні? «К?кшетау» поэмасыны? бірінші басылымына жаз?ан ал?ыс?зінде оны? есімін ?аза?станны? ал?аш?ы он жеті пролетариат жазушылары ?атарында атайды:
Дінге ?арсы курстарда ж?мыс істей ж?ріп, о?ан т?рлі діни а?ымдарды? т?п т?ркінімен танысу?а тура келді. Содан со? ?уестікпен ислам, христианство, конфуцианство, буддизм ж?не т.б. діндерді негіздеп о?ып алды. Б?л м?селе ж?ніндегі барлы? т?мсілдерді, ескертулер мен к?шірмелерді де ол ?ара д?птерге енгізіп отыр?ан. Осыдан шы?ып бір демалыс с?тінде, ?ара д?птерді пара?тай отырып, б?лек бір ой?а беріліп, мынадай т?жырым жасайды: негізгі кейіпкерлері жыландар болып келетін ж?не олар жекелеген діни а?ымдарды? идеялары мен ?зіндік ?згешеліктерін таратушы болып табылатын ?деби-к?ркем туынды
Ж?махан сирек кездесетін, к?сіптік ?аза? с?здерін – «терминдерін» ерекше ілтипатпен жина?ан, оларды орыс тіліне аударып, т?рлі с?здіктер жасау?а дайынды? жаса?ан. 1936 жылы КАЗФАН-мен келісім-шарт?а отырып, Академиялы? с?здікке деп, «А» ?арпінен басталатын жануарлар мен ?сімдіктерді? ал?аш?ы 200 с?зіні? ЛАТЫН, ОРЫС ж?не ?АЗА? тілдеріндегі баламаларын тапсыр?ан.
Ауылшаруашылы?ы ?сімдіктеріні? аурулары мен зиянкестеріне ?арсы к?рес, аударма, (басылым к?рмеген), 1935, ?сімдіктерді? терминдік атауларыны? латын, орыс, ?аза? тіліндегі салыстырмалы с?здігі, ?азФАН, 1936, ?олжазба к?йінде баспа?а тапсырыл?ан.
Жыланды ?алай ?йретуге болады ж?не ол к?зімен ?алай арбайды, ?олжазба к?йінде ?ал?ан, ?аза? руларыны? шежіресі, ?олжазба к?йінде ?.М?сіреповке тапсырыл?ан.
«Ауыл шаруашылы?ыны? машиналары» атты аудармасы (1936-1937) мен «?ант ?ызылшасы» (1936-1937) атты кітабіны? ?олжазбалары баспа редакторы ?арт?ожа То?анбаев?а (Ж.Аймауытовты? «А?білек» романыны? прототипі) тапсырыл?ан. ?.То?анбаев ?ол?а алын?аннан кейін ?олжазба жо?ал?ан. ?кіметті? тапсырмасы бойынша ж?ргізілген, то?ыма ?ндірісіндегі м?ні зор кендір (к?ктара?, ?ожакендір, сора) талшы?тары ж?ніндегі к?лемді зерттеуі де жары? к?рмей,жо?алып кеткен.
Ала??а толы аз ??мырда осыншама ?ылыми зерттеу ж?ргізген ?алымны? сан-салалы е?бектері екі бірдей ?ама?ты? (1930-1935, 1937) кесірінен т?ркіленіп (ая?тал?аны бар, ая?талмай ?ал?аны бар) ?олжазба к?йінде жары? к?рмей кетті. О?ан Т.Г.К?дерина-Насонованы?: «Бізді? тергеушіміз У?ли Якубов екі аптада бір рет с?лемдеме апару?а р??сат берді, екі айдан кейін кездесуге р??сат етілді, кездесуде Ж?махан: тергеуші мені? ?ш тиынды? (атуды? белгісі, бір тал о?ты? ?азыналы? ба?асы) ??ным жо? екенін айтты – деді ?зілдеп. Тергеуші м?ны ризалы?пен ма??лдады. Сондай кездесуді? бірінде мен «Казахстансая Правда» газетінде Алтайскийді? аударуымен басыл?ан.ды? «Жыландар туралы» ?ле?іне назар аударуын ?тіндім. ?ле?ді о?ы?аннан кейін ашу ?ыс?ан Ж?махан ?алшылдап кетті, демек ол ?ле? оны? материалыны? негізінде жазыл?ан болып шы??аны ?ой. Тінту кезінде алын?ан жыландар мен дін туралы жаз?ан материалдары жина?тал?ан «?ара д?птері» жо?алып кетіпті. Тексерткенімде тінту кезінде жасал?ан тізімінде жо? болып шы?ты. Тергеушіні? іздегеніне ?арамастан, ол д?птер сол к?йі жо?алып кетті», – деген ?кініші д?лел.
Ал ?ысыл?ан кезде тергеуші Уали Якупов ?айтарып берген сирек кітаптарды Ж.К?деринні? Ташкентте о?ыт?ан ш?кірті С.Ке?есбаев?а ?сын?ан. Соны? ішінде «Салыстырмалы с?здікті?» ?олжазбасын да ?ткізеді. 5 жыл ?ткеннен кейін академик: «?олжазбаны? уа?ыты ?тіп кеткен. Ма?ызын жой?ан», – деген сылтаумен, 640 сом?а ба?алан?ан с?здікті? ?олжазбасыны? а?шасын т?лемей, Сарым Ж?махан?лы К?деринге ?айтып берген. Ал б?л ?алымны? 70 баспатаба?ты? фразеологиялы? т?сіндірме с?здігі ?р т?ста жариялым к?ргені белгілі. Ол е?бекті? обалын да ?зімен бірге ала кетті.
?ара д?птер. Дін мен жыланны? арбауын к?ркем т?сілмен салыстырып жазыл?ан сатиралы? шы?арма. Б?л шы?арма ?ылым мен т?жірибені?, ?аламгерлік пен ?алымды?ты? т?йсіну шегінде орындал?ан е?бек. Ол Орта Азия Мемлекеттік университетіні? ?абыр?асында ж?ргенде жыландарды? ?міріне, оларды? мінез-??лы?ына ба?ылау жасап, бай?а?андары мен ж?ргізген т?жірибелерін ша?па? жолды ?ара тысты д?птерге т?сіріп отыр?ан. Ол ?шін Ж.К?дерин ?зіні? п?терінде жыландарды? ордалы жымын (террариум) ?ста?ан. «?ара д?птер» аталып кеткен б?л д?птердегі жыландарды? арбау ?дістері мен барлы? ба?ытта?ы діни уа?ыздар мен зікірлерді жарыстыра отырып, философиялы?, танымды?, психологиялы? салыстырулар жаса?ан. ?рі ?ылыми, ?рі танымды?, ?рі к?ркемдік ма?ызы тере?, орындалуы тосын б?л «?ара д?птерге» С.Сейфуллин пікір білдіріп, «К?кшетау» дастанында К?дерин Ж?маханны? атын атап ?ткен.
?ткен ?асырды? басында ?алыптас?ан ?аза? зиялы ?ауымыны? бел ортасында ж?ріп, ?з саласы бойынша бірегей ?ылыми-зерттеу е?бектер жазып, ?алым, ?айраткер д?режесіне к?терілген та?ы бір ?аза? о?ы?аныны? талайлы та?дыры, ?алымны? ?рбір е?бегі жеке-жеке зерттеуге лайы?.
?алымны? т?рбиелік м?ні зор е?бектері ?азіргі заман талаптарымен ?штасып жатыр. ?з заманында ?алым, м?дениет ж?не ?о?ам ?айраткері де?гейіне к?терілген тарихи т?л?а ?ыс?а ??мырында артына ?шпес м?ра ?алдырды.
Просмотр содержимого документа
«К?дерин Ж?махан Маусымбай?лыны? е?бектері»
Күдерин Жұмахан Маусымбайұлының еңбектері
Қисаева Балнұр 9-сынып оқушысы,
Жетекшісі: Буханова Динара Өсербайқызы
№47 орта білім беретін мектеп
Күдерин Жұмахан Маусымбайұлының еңбектері
Қисаева Балнұр 9-сынып оқушысы,
Жетекшісі: Буханова Динара Өсербайқызы
№47 орта білім беретін мектеп
Өткен ғасырдың түрлі саяси оқиғаларының зардабынан қуғын көріп, жазықсыз жазаланған арыс тұлғаларымыз қазірде жаппай ақталып жатыр. Дегенмен осы салауатты істің сыртында қалып қойып жатқан азаматтарымыз да жоқ емес. Келешек ұрпақ оларды танып-білуі парыз. Солардың бірі – Күдерин Жұмахан, оның есімін, еңбектері жөнінде энциклопедиялық анықтамалықтарда бар, АлматыдаКүдерин Жұмахан Маусымбайұлының атына берілген көшесі бар.
Күдерин Жұмахан Маусымбайұлы (1891 немесе 1893 жылы дүниеге келіп, 1938 жылы көз жұмған) – ағартушы, энциклопедист-ғалым, географ, этнограф, биолог. Жетісудің Орта Аягөз болысында, бақ-дәулетті ортада туған. Күдериндер Жетісуды ежелден қоныс еткен, құрметті әулеттердің бірі болған. Күдері – Жұмаханның атасының құрметіне қойылған жер атауы. Аталған әулет еркектерінің бірнеше буыны жан-жақты, сауатты, рулық бірлестікте би-болыс болып сайланып отырған текті тұқым. Жұмахан белгілі бір себептермен аға буын өкілдерінің жолын жалғастыра алмаған. Жұттың кесірінен әулеттің бар дәулеті ысырап болып, тоз-тозы шығады. Он жасар Жұмахан сөйтіп батырақ болып кетеді. Кейінірек, 1910-1911 жж., Сергиополь қаласындағы мұсылман мектебінде, Уфадағы «Ғалия» медресесінің үлгісінде салынған «Мамания» мектебінде (1912), Көксу ауыл шаруашылығы мектебінде (1914-1917) оқиды.
1918 жылдан РКБ(б) мүшесі болды, түрлі жер қатынастары органдарында жұмыс істеді. 1920 жылы Төтенше комитеттің «Черкасск қорғанысы» деп аталатын, Жетісудің Колчак әскерлеріне қарсылық көрсеткен ауыл тұрғындарына қатысты негізсіз жүргізген қудалау шараларына наразы болғандығы есепке алынып партия қатарынан шығады.
1924-1930 жж. Орта Азия мемлекеттік университетінде (САГУ) оқыды, бір мезгілде курстарда, ликбездерде дәріс оқыды; Түркістан аумағының табиғи ресурстарын зерттеу жөніндегі үш ғылыми-зерттеу экспедициясына қатысты. «Қытайдағы қазақтарды қайтару жөніндегі комиссияның» жұмысына араласты, оның қатысуымен 6000 отбасы Отанына оралды. 1928 жылы ҚазАКСР-дің жер қатынастары комиссары лауазымында болды.
Ж.Күдерин ғалым биолог ретінде де көп іс тындырды. 1930 жылы ол бір модалық қарасораны ойлап тапты. Ол кезде оны тал жіп және май алу үшін өндіретін. Бірақ Күдерин өз жаңалығының нәтижелерін пайдалануға үлгермеді. Өйткені, ғалым тұтқынға алынып, қолжазбалары тәркіленуі себепті, аталмыш еңбектің кейбір бөліктері жартылай ғана жарық көрді. Жұмахан Күдерин 1930 жылдың 1 қыркүйегінде Ташкент жанындағы агростанцияда, «ұлтшыл» деген айыппен ұсталды. Ғалым онда Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен соң тәжірибе жұмыстарымен шұғылданып жүрген болатын. 1930 жылдың ақпанында әкесі мен әулеттің барлық ер-азаматтары да тұтқындалған еді.
«Буржуазияшыл ұлтшылдардың» іс-әрекеттеріндегі қылмыс дәлелденбеді де, іс Москваға жіберілді. Онда да олардың кінәсіне қатысты нақтылы дәлелдер табылмады. Содан келіп барлығын үйлеріне босату туралы ұсыныс болды. Дегенмен Қазақстандағы ОГПУ өкілі бұған қарсы шығып, олар ОГПУ-дың бет-беделіне нұқсан келтіреді деген сылтаумен барлығын Ресейге айдауға жіберуді ұсынды. Сөйтіп, ғалым ОГПУ жанындағы Үштіктің 1932 жылдың 20 сәуіріндегі қаулысымен 5 жылға сотталды.
ОГПУ жанындағы Үштіктің №111/К хаттамасында былай деп жазылған: ҚАУЛЫ ЕТТІ: 1) Тынышпаев Мұхамеджан, 2) Досмұхамедов Халел, 3) Досмұхамедов Жаһанша, 4) Үмбетбаев Алдаберген, 5) Мурзин Мұхтар, 6) Мұңайтпасов Абдрахман, 7) Кемеңгеров Көшмұхамед, 8) Бұралқиев Мұстафа, 9) Күдерин Жұмахан, 10) Қожамқұлов Нәшір, 11) Ақпаев Абдулхамид, 12) Ақпаев Жақып, 13) Қадырбаев Сейітғазым, 14) Омаров Әшім, 15) Тілеулин Жұмағали – бес жыл мерзімге концлагерьге отырғызылуға үкім етіледі... (Аталған мерзім бірқатар жазалыларға қатысты айдаумен ауыстырылған, оның ішінде Ж.Күдерин де бар (авт.).
16) Ермеков Әлімхан, 17) Әуезов Мұхтар – үш жыл мерзімге концлагерьде отырғызылуға үкім етіледі. Ермеков пен Әуезовке қатысты үкім шартты болып есептелсін.
18) Омаров Уәлихан, 19) Сүлеев Біләл, 20 Ысқақов Даниял – алдын ала қамауда болуы есебінен тұтқыннан босатылсын.
Айдау орны Орталық Қаражер облысы (Воронеж және Льгов) болып белгіленді. 1932 жылы Жұмахан Күдерин Льгов қаласына 5 жылға әкімшілік айдауға жіберілді, кейіннен сырқатына байланысты, дәрігерлердің бақылауымен, Воронеж қаласындағы ауруханаға ауыстырылады. Диагноз анықталмайды, бірақ айдау мерзімі бір жылға қысқартылады. 1934 жылы айдау мерзімі бітеді. Жұмахан жаза мерзімінде агроном болып еңбек етеді.
1935 жылы отбасымен Алматы қаласына қайтып оралып, Қазақ мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына аға ғылыми қызметкер болып қызметке тұрады. 1936 жылы Ж.Күдерин соттылығы бар тұлға ретінде жұмыстан босатылады. Содан соң «Качуконос» трестіне инспектор болып жұмысқа орналасады.
Ж.Күдерин екінші рет 1937 жылдың 21 мамырында ұсталып, түрмеге отырғызылды. Оны антикеңестік, ұлтшыл, аумақтық көтерілісшілер және диверсиялық-шпиондық ұйымның жетекшісі ретінде тұтқындайды. Күдеринге қатысты дербес іс қозғалады. Ол РСФСР ҚК 58-2, 7, 8, 11 баптары бойынша айыпталды. Тергеуді Алматы облыстық НКВД-нің жедел уәкілетті тергеушісі В.Я. Якупов жүргізді. Оның тұтқындар арасында «өлім періштесі» деген жасырын аты болған, себебі ол жүргізетін істердің барлығы өлім жазасына келіп тірелетін. Жұмахан Күдерин 1938 жылдың 7 наурызында сотталды. КСРО Жоғарғы Сотының көшпелі сессиясының қаулысымен ең жоғары жазаға кесілді. Сол күні атылды.
Ж.М.Күдериннің 1992 жылы Алматыдағы «Рауан» баспасынан жарық көрген «Өсімдіктану» кітабы, сонау 1927 және 1930 жылдары араб және латын әріптерімен тұңғыш рет қазақ тілінде басылып шыққан, өсімдіктер тіршілігін тартымды баяндайтын оқу құралының қайта басылымы.
«Өсімдіктану» деп аталатын соңғы аталған екі кітап – екі бөлек дүние. Еңбектердің негізгі мақсаты ортақ болғанмен де, әр кітаптың өзіндік ерекшеліктері бар, ой-тұжырымдары да басқа-басқа. Автордың сөз қолданысы, сөйлем құрылымы мол ізденгенін, тақырыпты жан-жақты меңгергенін көрсетеді. Өз заманында қоғамда кең қолданыста болған сөйлеу тәсілі анық та айқын байқалады. Бірегей оқулықтың сөйлемдері қысқа, анықтама және тұжырымдары нақты да айқын болғандықтан айтайын деген ойы да шәкірт ұғымына, олардың ой-жетесіне сай келіп, тартымды оқылады.
Ғалымның әсіресе тәжірибе жасауға ерекше назар аударуы, өсімдіктердің шаруашылыққа, денсаулық сақтауға пайда-зиянын баяндауы, Қазақстанда өсетін және күнделікті бақылауға мүмкіндігі бар өсімдіктерді мысалға алуы, ғылыми терминдердің қазақша баламасын табуға талпыныс жасауы еріксіз қызықтырады. Көптеген сөздердің ана тілінде сөйлеуі көңіл тұщынтады.
Қысқартып айтқанда, оқулықтың алғашқы нұсқасы осыдан 80 жылдан астам уақыт басылып шыққанына қарамастан, құнын әлі де жоғалтқан жоқ, өсімдіктер әлемімен шұғылданатын, өсімдіктер тіршілігінің құпиясын ашуға құмар оқырмандарға әлі де пайда беретін қажетті құрал.
Сәкен Сейфуллин өзінің «Көкшетау» поэмасының бірінші басылымына жазған алғысөзінде оның есімін Қазақстанның алғашқы он жеті пролетариат жазушылары қатарында атайды:
Дінге қарсы курстарда жұмыс істей жүріп, оған түрлі діни ағымдардың түп төркінімен танысуға тура келді. Содан соң әуестікпен ислам, христианство, конфуцианство, буддизм және т.б. діндерді негіздеп оқып алды. Бұл мәселе жөніндегі барлық тәмсілдерді, ескертулер мен көшірмелерді де ол қара дәптерге енгізіп отырған. Осыдан шығып бір демалыс сәтінде, қара дәптерді парақтай отырып, бөлек бір ойға беріліп, мынадай тұжырым жасайды: негізгі кейіпкерлері жыландар болып келетін және олар жекелеген діни ағымдардың идеялары мен өзіндік өзгешеліктерін таратушы болып табылатын әдеби-көркем туынды
Жұмахан сирек кездесетін, кәсіптік қазақ сөздерін – «терминдерін» ерекше ілтипатпен жинаған, оларды орыс тіліне аударып, түрлі сөздіктер жасауға дайындық жасаған. 1936 жылы КАЗФАН-мен келісім-шартқа отырып, Академиялық сөздікке деп, «А» қарпінен басталатын жануарлар мен өсімдіктердің алғашқы 200 сөзінің ЛАТЫН, ОРЫС және ҚАЗАҚ тілдеріндегі баламаларын тапсырған.
Ауылшаруашылығы өсімдіктерінің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күрес, аударма, (басылым көрмеген), 1935, Өсімдіктердің терминдік атауларының латын, орыс, қазақ тіліндегі салыстырмалы сөздігі, ҚазФАН, 1936, қолжазба күйінде баспаға тапсырылған. Жыланды қалай үйретуге болады және ол көзімен қалай арбайды, қолжазба күйінде қалған, Қазақ руларының шежіресі, қолжазба күйінде Ғ.Мүсіреповке тапсырылған. «Ауыл шаруашылығының машиналары» атты аудармасы (1936-1937) мен «Қант қызылшасы» (1936-1937) атты кітабіның қолжазбалары баспа редакторы Қартқожа Тоғанбаевқа (Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романының прототипі) тапсырылған. Қ.Тоғанбаев қолға алынғаннан кейін қолжазба жоғалған. Үкіметтің тапсырмасы бойынша жүргізілген, тоқыма өндірісіндегі мәні зор кендір (көктарақ, қожакендір, сора) талшықтары жөніндегі көлемді зерттеуі де жарық көрмей,жоғалып кеткен. Алаңға толы аз ғұмырда осыншама ғылыми зерттеу жүргізген ғалымның сан-салалы еңбектері екі бірдей қамақтың (1930-1935, 1937) кесірінен тәркіленіп (аяқталғаны бар, аяқталмай қалғаны бар) қолжазба күйінде жарық көрмей кетті. Оған Т.Г.Күдерина-Насонованың: «Біздің тергеушіміз Уәли Якубов екі аптада бір рет сәлемдеме апаруға рұқсат берді, екі айдан кейін кездесуге рұқсат етілді, кездесуде Жұмахан: тергеуші менің үш тиындық (атудың белгісі, бір тал оқтың қазыналық бағасы) құным жоқ екенін айтты – деді әзілдеп. Тергеуші мұны ризалықпен мақұлдады. Сондай кездесудің бірінде мен «Казахстансая Правда» газетінде Алтайскийдің аударуымен басылған ...дың «Жыландар туралы» өлеңіне назар аударуын өтіндім. Өлеңді оқығаннан кейін ашу қысқан Жұмахан қалшылдап кетті, демек ол өлең оның материалының негізінде жазылған болып шыққаны ғой. Тінту кезінде алынған жыландар мен дін туралы жазған материалдары жинақталған «Қара дәптері» жоғалып кетіпті. Тексерткенімде тінту кезінде жасалған тізімінде жоқ болып шықты. Тергеушінің іздегеніне қарамастан, ол дәптер сол күйі жоғалып кетті», – деген өкініші дәлел. Ал қысылған кезде тергеуші Уали Якупов қайтарып берген сирек кітаптарды Ж.Күдериннің Ташкентте оқытқан шәкірті С.Кеңесбаевқа ұсынған. Соның ішінде «Салыстырмалы сөздіктің» қолжазбасын да өткізеді. 5 жыл өткеннен кейін академик: «Қолжазбаның уақыты өтіп кеткен. Маңызын жойған», – деген сылтаумен, 640 сомға бағаланған сөздіктің қолжазбасының ақшасын төлемей, Сарым Жұмаханұлы Күдеринге қайтып берген. Ал бұл ғалымның 70 баспатабақтық фразеологиялық түсіндірме сөздігі әр тұста жариялым көргені белгілі. Ол еңбектің обалын да өзімен бірге ала кетті. Қара дәптер. Дін мен жыланның арбауын көркем тәсілмен салыстырып жазылған сатиралық шығарма. Бұл шығарма ғылым мен тәжірибенің, қаламгерлік пен ғалымдықтың түйсіну шегінде орындалған еңбек. Ол Орта Азия Мемлекеттік университетінің қабырғасында жүргенде жыландардың өміріне, олардың мінез-құлығына бақылау жасап, байқағандары мен жүргізген тәжірибелерін шақпақ жолды қара тысты дәптерге түсіріп отырған. Ол үшін Ж.Күдерин өзінің пәтерінде жыландардың ордалы жымын (террариум) ұстаған. «Қара дәптер» аталып кеткен бұл дәптердегі жыландардың арбау әдістері мен барлық бағыттағы діни уағыздар мен зікірлерді жарыстыра отырып, философиялық, танымдық, психологиялық салыстырулар жасаған. Әрі ғылыми, әрі танымдық, әрі көркемдік маңызы терең, орындалуы тосын бұл «Қара дәптерге» С.Сейфуллин пікір білдіріп, «Көкшетау» дастанында Күдерин Жұмаханның атын атап өткен.
Өткен ғасырдың басында қалыптасқан қазақ зиялы қауымының бел ортасында жүріп, өз саласы бойынша бірегей ғылыми-зерттеу еңбектер жазып, ғалым, қайраткер дәрежесіне көтерілген тағы бір қазақ оқығанының талайлы тағдыры, ғалымның әрбір еңбегі жеке-жеке зерттеуге лайық.
Ғалымның тәрбиелік мәні зор еңбектері қазіргі заман талаптарымен ұштасып жатыр. Өз заманында ғалым, мәдениет және қоғам қайраткері деңгейіне көтерілген тарихи тұлға қысқа ғұмырында артына өшпес мұра қалдырды.
