Конспект урока "Адыгейский национальный костюм"

ТИКЪАЛ

Ти Мыекъуапэ къэлэ дах. Ар урам зэнк1абзэхэмк1э зэтеутыгъэ. Ахэмэ чъыг сатыр дахэхэр атетых. Тыдэ уплъагъэми урамхэр къабзэх. Мыекъуапэ икъыблэ лъэныкъок1э псыхъоу Шъхьэгуащэ речъэк1ы. Псыхъом ык1ыбк1э мэз 1ужъу зытет къушъхьэ лъагэхэр къалэм къышъхьарэплъэх. Зы бгъумк1э бгы  лъагэр къалэм рек1ок1ы, адрэбгъумк1э ч1ыгур зэныбжь. А ч1ыгу зэныбжьым унак1эхэр бэу зэтетхэу щаш1ых.

Заводхэр, фабрикхэр, еджап1э зэфэшъхьафхэр тикъалэ дэтых.

Мыекъуапэ  пчэгу дахэхэр и1эх. Ахэр чъыг бырэбэ дахэхэм къагъэк1эрак1эх. Ахэмэ ц1ыфыбэмэ защагъэпсэфы, к1элэц1ык1ухэм къащачъахьыныр як1ас. Мыекъуапэ дэсхэм якъалэ аш1одах, ш1у алъэгъу, рэгушхох,  агъэдэхэным ренэу пылъых.

ТИ АДЫГЭ РЕСПУБЛИК

Адыгэ Республикэу тызэрысыр къэралыгъо рэхьат. Ар республикэ ныбжьык1эу щыт. Ау щытми ибыракъи, игерби, игимни, иконституции и1э хъугъэх. Тиреспубликэ къэралыгъуабзэхэу т1у щагъэфеэдхэрэр - урысыбзэмрэ адыгабзэмрэ. Ахэмэ фитныгъэу я1эхэр зэфэдэх. Адыгеир бай, к1оч1эшху. Анахьэу къэзыгъэбаирэр ч1ыгоу, мэзэу, лэжьыгъэу, былымэу и1эхэмэ анэмык1эу ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафэу исхэмэ зэкъошныгъэу, зэзэгъыныгъэу азыфагу илъыр, а1э зэк1эдзагъэу, зэдэ1ужьхэу зэрэпсэухэрэр ары. Мыщ адыгэхэри, урысхэри, украинцэхэри, белорусхэри, армянхэри,  нэгъойхэри, грекхэри, болгархэри, грузинхэри, узбекхэри,  корейцэхэри, азербайджанхэри, ащ  анэмык1хэри  щэпсэух.  Ахэр  бзэ зэфэшъхьафыхэмк1э мэгущы1эхэми,  шэнзек1ок1э зэфэшъхьафхэр я1эхэми, якультурэхэмк1э  зэтек1ыхэми, зэрэлъытэх,  зэдэ1ужьых, зэдаштэу 1оф зэдаш1э. Ащ уегъэгушхо ык1и уегъэгуш1о.

Тиреспубликэ ис  ц1ыфхэр зэк1э  зыфаехэр псаунхэу, лэжьэнхэу еджэнхэу, мамыр уашъом къыгъэгъунэхэу, ясабыйхэр ап1унэу, гъогу тэрэз тырагъэхьанэу амал я1э зэпытынэу ары. Ащк1э к1эщак1оу афэхъурэр зэкъошныгъэр, зэдэ1ужьыныр арыхэшъ, ахэр зэрагъэпытэным алъэк1  къэмынэу фэбанэх. Мамырныгъэр, зэкъошныгъэр агъэпытэнымк1э Адыгеим ис народхэми,  ащ апэ  итхэу  республикэр  зэзыщэхэрэми къадэхъурэри мак1эп. Дэеп ащ фэдэ хэгъэгум уисыныр, ущыпсэуныр.

ТИКЪУАДЖ

Тикъуаджэ чылэшхоп, ау лэжьак1оу дэсхэр зэдэ1ужьхэу, 1офш1эныр ш1у алъэгъоу щыт. Ар псыхъоу Мартэ исэмэгубгъу лъэныкъо 1утэкъуагъэу щыс.  Игубгъэмэ уарыхьэмэ, ядэхагъэ, лэжьыгъэу къащык1ырэмэ укъагъэгуш1о. Мартэ адырабгъук1э мэз гъэк1ыгъэ дахэу 1улъэшъуагъэм жьы  къабзэу  шъхьарытым зэхапш1эу укъегъатхъэ, нахьыбэрэ ухэты пш1оигъу.

Тикъуаджэ лэжьак1оудахэк1э ыц1э аригъа1оудэсыр мак1эп. Ахэр трактористых, былымахъох, шоферых, комбайнерых, чэмыщых, тутыныш1эх. Ащ ягъусэх  гъэсэныгъэ, сэнэхьат зэфэшъхьафхэр я1эхэу къуаджэм идахэ  языгъа1охэу ч1ып1э зэфэшъхьафхэм ащылажьэхэрэри. Ахэри шэмбэтым, ухьаумафэм къэк1уагъэхэу чылэм иурамымэ защыплъэгъук1э, уагъэгушхо, уагъэгуш1о. Хэта икъуаджэу къыздэк1ыгъэр ш1у зымылъэгъурэр, иц1ык1угъо - иныбжьык1эгъу зыщык1уагъэр  ш1ук1э  зыгу къэмык1ырэр, ар   зынэгу к1эмыт  зэпытыр,  игуш1уагъуи инэшхъэигъи дэзымыгощырэр.

АДЫГЭ РЕСПУБЛИКЭР - ТЭ ТИПСЭУП1

Адыгэхэр анахь лъэпкъыжъхэу Кавказым исмэ ащыщых. Дунаим ахэр зэрэщаш1эхэрэр черкес. Ежьхэр адыгэк1э зэджэжьыгъэх. Кавказым ич1ып1э дахэхэм ащэпсэух.

Сыд фэда яч1ыгухэр? Ахэр Кавказ къужъхьэтхым итемыр лъэныкъок1э къыщырагъажьэшъ, псыхъоу Пшызэ пэ1улъэшъогъэ гъэбэжъулъэ ч1ып1эмэ анэсы. Непэ Адыгеем ич1ыгу инахьыбэр псыхъохэу Пшызэрэ Лабэрэ азыфагу илъ. Республикэм икъушъхьэхэр къыблэмк1э къик1ыхэу къок1ыпэм загъазэ, шыгуфхэу къэлъагъох къушъхьэхэу Шъэс, Ошъутен, Фыщт, Шыгугъушъ, Псышхъо. Ахэр зэготхэу дахэу рек1ок1ых. А къушъхьэхэмэ ялъэгагъэ метрэ минит1у-минищым ехъу.

Мэзэу, чъыг дахэхэу Кавказ къушъхьэхэм къатек1эхэрэм мэ1эш1ур къапехы, чъыгэу ащ хэтхэм узыфае псэуалъэхэр ахэпш1ык1ын плъэк1ыщт. Ч1ыох шъолъырымэ къащэк1ых къумбылхэр, к1аехэр, тфэйхэр, ланчъэхэр, псэйхэр.

Кавказым ипсыхъо анахь инмэ ащыщ Пшызэ. Ащ къухьэхэр щэзек1ох. Псыхъохэу Шъхьэгуащэ, Лабэ, Пщыщэ, Псэкъупсэ, Фэдз, Фарзэ япсы лъакъохэр Кавказ къушъхьэхэм яанахь лъэгап1эхэм ателъ мылыжъхэм къащежьэх, Адыгеим игъэбэжъулъэ ч1ыгумэ къарэчъэх.

Ущыпсэунк1э ч1ып1э дахэу, гъэбэжъулъэу зэрэщытыр арэу къыч1эк1ын, Адыгэ Республикэр псэуп1эк1э къыхэзыхырэм ыгу пымык1ыжьэу егъэш1эрэу къызк1инэрэр.

ЗАПОВЕДНИКЫР - ТИБАЙНЫГЪ

Тэ Кавказ тыщэпсэу. Тимэзхэр иных, шхъуант1эх, къушъхьэхэр лъагэх, ашыгу осыр тизыбз. Къушъхьэхэм къячъэхы псыхъохэр. Мэз гъэхъунэхэм уцыр арыз.
Ау анахьэу тэ тызэрыгушхорэр тизаповедник ары. Тизаповедник ч1ып1эшхо еубыты. Заповедникым инахьыбэр мэзы. Мэзым хэтых чъыг ин дэдэхэр. Елкэ чъыг лъэпкъэу пихтак1э заджэхэрэм метрэ шъэныкъо федиз ялъэгагъ. Ахэмэ илъэс шъитфым ехъу зыныбжьыхэри ахэтых. Ч1ып1э пэпчъ итеплъэ зэфэдэп. Мэзым хэтых чъыгаехэр, шхъомчхэр, мые ык1и къужъ чъыг зэфэшъхьафхэр.
Заповедникым игубгъохэм уц зэфэшъхьафхэр арытых. Гъэмафэрэ уцым къэгъагъэ зэфэшъхьафхэр къапэк1эх. Губгъор дэхэ дэдэ мэхъу. Заповедникым имэз хэсых къохэр, мышъэхэр, шъыхьэхэр, пчэнхэр, баджэхэр, тхьак1умк1ыхьэхэр, нэмык1 псэушъхьэхэри. Мэзэу ти1эхэм бзыу зэфэшъхьафыбэхэри ахэсых.

Ащ фэдэ заповедникэу тикъэралыгъо пш1ык1ут1у ит.

Дунаеу тыкъэзыуцухьэрэм икъэухъумэн зы 1ахьэу хахьэх заповедникхэри. Джары ахэр къызык1агъэгъунэхэрэр.

Заповедникым икъэухъумэн пылъых географхэр, ботаникхэр, зоологхэр, шак1охэр ык1и нэмык1ыбэхэр.

Дунаеу тыкъэзыуцухьэрэр ш1эх дэдэу зэщыбгъэкъон плъэк1ыщт. Уфэмысакъэу ар зэщыбгъакъомэ, зэк1э джы дахэ т1оу тлъэгъурэ мэзхэр, къушъхьэхэр, псыхъохэр, уцхэр к1одыщтых, сыда п1омэ ахэр зэк1э зэпхыгъэх.

БЖЫХЬЭ

А бжыхьэр бжыхьэ ш1эгъуагъ... Мыекъопэ лъэныкъо ащ фэдэ бжыхьэхэр щымак1эп, ау мыр джы нэсы сщыгъупшэжьырэп... Чэщырэ чъы1этэгъэ хьазырыгъ, пиджак п1онэк1ыр мэк1а1оу, ау тыгъэр къызэрэкъок1эу фабэри къытеощтыгъэ. Тхьэмэфит1ум къазфагу зэ къещхыгъэп, загъорэ къыхидзыщтыгъэ ны1эп.

Паркым ук1оу узеплъык1э, тыгъамэр къиоу к1эишхом уеплъэ... Псыри псыжьэп, ари угу къео, ау узыплъа1ок1э, пщагъом хэт къушъхьэхэр, ащ атет мэзхэр олъэгъу, загъорэ, пчэдыжьыпэрэ чыжьэу-чыжьэу щы1э къушъхьэхэри къэблагъэх - джарэу бжыхьэжьыр къабзэ къэхъу, гъэ сапэр зытетык1э.

Джащ фэдэ бжыхьэ фабэм хэпхыжьырэр ары узыгъэфабэу къэк1орэ гъатхэ нэс угу ибгъэлъыщтыр. Ащ фэдэ гухэлъ си1эу, Мыекъуапэ сыдэк1и мэзым сык1уагъ, псыхъо ц1ык1оу к1эим рычъэрэм сыкъеплъыгъ.

АНДЫРХЪОЕ ХЪУСЕН

Андырхъое Хъусен иц1ык1угъом шегъэжьагъэу шъхьэк1эфэшхо хэлъэу зек1ощтыгъэ. Хъупхъэу, чанэу, нэутхэу 1офхэм ахэлажьэщтыгъэ.

Хъусен литературэр ш1у ылъэгъущтыгъэ, тхылъыбэмэ яджэщтыгъэ. Пшысэхэм, орэдыжъхэм ядэ1уныр, зэхихыгъэхэр 1упк1эу иныбджэгъухэм къафи1отэжьыныр ик1эсагъ. Къы1отэжьы зыхъук1э ежь къыугупшысыгъэу хэгъэхъо гъэш1эгъонхэр пшысэхэм афиш1ыщтыгъэ. Псыхъом, чъыгым, жъуагъохэм, бзыухэм, нэмык1ырэ пкъыгъохэм афэгъахьыгъэу хъугъэ-ш1эгъэ зэфэшъхьафхэм яхьыл1агъэу стиххэр ыусыщтыгъэх. Школ ублап1эм щеджэзэ стих тхыныр ригъажьи, зэпымыоу 1оф зыдиш1эжьызэ усэным икъолайхэр къызы1эк1игъэхьагъэх, поэт гъэнэфагъэ хъугъэ.

Тихэгъэгу ш1улъэгъу инэу фыри1эр, ар къыухъумэным сыдигъок1и зэрэфэхьазырыр истиххэм Хъусен къащи1ощтыгъэ. Заор къызежьэм ар пыим ебэнынэу к1уагъэ. Фашистмэ ар гъэрэу аубытынэ укъызаухъурэим, гранатхэр къыгъаохи ежьыри хэк1одагъ, фашистхэри зыдихьыжьыгъэх.

Л1ыгъэу зэрихьагъэм пае Андрыхъое Хъусен Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуц1эр къыфагъэшъошагъ.