8. Осы к?нгі ерікті ?й?астарды? ішіндегі е? негізгі т?рі ?ара ?ле? ?й?асына то?таламыз.
?ара ?ле? ?й?асымен Абай атамыз да, одан ар?ы шайырлар мен жыршылар да тіпті сиясы кеппеген жас а?ындар да, ?ткен ?асырды? лирик а?ыны М??а?али Ма?атаев та ?зіні? поэзия?а деген талпынысын осы ?ара ?ле?мен ??ра?ан. (М. Ма?атаев суреті 3слайд)
Мысалы: (?ле?ді о?имын 3слайд)
Жамылып са?ынышты? сал шекпенін,
Сар?айып сені? ?шін зар шеккемін.
Зары?тыр, о, т??ірім, жалы?тырма?
М??гілік ?ашы?пын мен, ант еткемін!
М. Ма?атаев
Б?л ?зінді 4 жолдан т?рады. Бір жолы ?й?ассыз. ?ш жолы (1-2-3 жолдар) ?й?ас?ан. ?й?ас?ан ?ш жолыны? б?рі де толы? ?й?ас?а жатады. ?й?асып т?р?ан б?л ?ш жолды? со??ы буна?тарын алса?, 3 буыннан т?рады. ?ш жолды? да со??ы буна?ыны? не тек ая??ы буыны, не ая??ы дыбысы ?ана емес, «шекпенін», «шеккемін», «еткемін» деген с?здерді? ?ш буыныны? да дыбыстары ??ла??а бірдей естіледі. Сонды?тан да б?ны толы? ?й?ас дейміз. Со??ы буна?та?ы с?здерді? ма?ына жа?тары бас?аша бол?анмен, дыбыс ??рылыстары, ??ла??а естілу жа?тары бірдей, толы? ?й?ас?а жататын ?й?астар кейде екі, кейде ?ш, кейде т?рт буын?а шейін жетуі м?мкін.
Біра? толы? ?й?ас болу ?шін жо?ар?ы келтірген мысалда?ыдай, со??ы буна?та?ы ?ш буынны? не т?рт буынны?, не екі буынны?, не бір буынны? дыбыстары ыл?и бірдей болып келуі шарт емес, дыбыстары ?р бас?а болса да, ??ла??а бірдей не бірдейге жа?ын естілуі шарт.
(6 адамнан ??рал?ан екі топты белгілеймін)
?р топ ?зіні? атауын белгілеу керек.
(екі топ м?шелеріне а? ?а?аздар мен бояу ?арындаштар таратылады)
«Дарындылар» ж?не « А?ындар» атты екі топты? ?олдарына СТО жобасыны? кезекпен алмасу стратегиясы бойынша 1-2 ж?не 3-4 жолдары ая?талма?ан ?ле? шума?тарын беремін. Топ м?шелері сіздер ?ле?ні? авторын тауып, жазылма?ан жерін толы?тырып, ?ара ?ле? ?й?астарын жазып шы?улары?ыз керек.
(5 минут уа?ыт беріледі)
К?мекші с?здер:
Кешігу, кешіру, ?сіру, тамаша, о?аша, ?андай да, к?ктемнен,к?ктемде, ?айт?анда,
?ле? ??растыру екіні? біріні? ?олынан келе бермейді. ?ле? ?й?асына кез-келген с?зді ?ою ма?сат емес, ма?ынасы с?йкес келіп, бірін – бірі толы?тырып т?ратын болуы шарт.
(Бір топ бірінші жолын жазып бол?ан со?, екінші топпен айырбастап, екінші жолын жазады).
?ле?ге ?ркімні? а? бар таласы
Сонда да соларды? бар та?дамасы
Іші алтын сырты к?міс с?з сарасын
?аза?ты? келістірер ?ай баласы?! - деп келетін жолдарда Абай атамыз «?ле?» дейтін с?лу с?зді? т?ркінін ?р ?аза?ты? баласы т?сініп жаза алар, біра? оны? ма?ынасы тере?, б?тен с?збен б?л?анба?ан, ма?ынасы да тере? болуы керек деп т?сіндіреді.
(уа?ыт ая?талды)
Орта?а екі топты? бір-бір м?шесі ша?ырылады.
(та?та?а жазу?а арнал?ан сегіз жол сызы? сызамын)
??рметті топ м?шелері, ?здері?із толы?тыр?ан ?ле? шума?тарыны? авторын тауып, дауыстап, м?нерлеп о?ып шы?асыздар.
Бірінші о?ы?ан топ м?шесі та?та?а жаза береді.
(Залда?ы к?рермен сіздерді? аралары?ызда м?мкін осы шума?ты? д?рыс ?й?асын білетін жандар бар шы?ар, ?атысамын деушілер бар ма екен?)
-----------------
Ал ?азір ?ле?ні? авторын ж?не ?й?асын ?аншалы?ты д?л тап?андарын тексеріп к?рейік! ?нтаспа?а назар аудары?ыздар.
(М. Ма?атаевты? о?ылымында?ы ?ле? шума?ы беріледі)
(?уезді таби?ат шуылы беріледі сол кезде.)
Екінші топ м?шесі дауыстап о?ып шы?ып, та?та?а жаза береді.
Б?л ?ле? жолдарыны? авторын таба алмады?ыздар. ?йткені ол ?лі танылма?ан мені? туындыларымнан алын?ан ?ле? шума?ы болатын.
(Бейнеклип беріледі,?ле?ді о?имын)
Б?гінгі саба? бойынша ?ара ?ле? ?й?асын жа?сы т?сінген екенсіздер!
Сабақтың әдісі: СТО жобасының кезекпен қайталау әдісін пайдалану.
Сабақтың түрі: Интерактивті панорамалы сабақ
Пәнаралық байланыс: Әдебиет
Құрал – жабдықтар: Интерактивті тақта, компьютер, ватман
Сабақтың барысы:
Өлең – сөздің патшасы сөз сарасы
Қиыннан қиыстырар ер данасы
Тілге жеңіл жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы
ХIХ ғасырдың ұлы ақыны Абай Құнанбаев өлеңге осындай баға беріп кеткен.
Біз ұлы сөздің құдіретін түсінетін халықпыз. Өлең – шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі.Сөздің көркін одан әрі келтіретін көркем әдебиеттің биік шыңы – өлең.
Біздің бүгінгі сабағымыздың мақсаты әдебиеттегі сегіз өлеңінің ұйқасының; 1. Қара өлең ұйқасы
2. Шұбыртпалы ұйқас
3. Ерікті ұйқас
4. Кезектес ұйқас
5. Шалыс ұйқас
6. Егіз ұйқас
7. Аралас келетін ұйқас
8. Осы күнгі ерікті ұйқастардың ішіндегі ең негізгі түрі қара өлең ұйқасына тоқталамыз.
Қара өлең ұйқасымен Абай атамыз да, одан арғы шайырлар мен жыршылар да тіпті сиясы кеппеген жас ақындар да, өткен ғасырдың лирик ақыны Мұқағали Мақатаев та өзінің поэзияға деген талпынысын осы қара өлеңмен құраған. (М. Мақатаев суреті 3слайд)
Мысалы: (өлеңді оқимын 3слайд)
Жамылып сағыныштың сал шекпенін,
Сарғайып сенің үшін зар шеккемін.
Зарықтыр, о, тәңірім, жалықтырма?
Мәңгілік ғашықпын мен, ант еткемін!
М. Мақатаев
Бұл үзінді 4 жолдан тұрады. Бір жолы ұйқассыз. Үш жолы (1-2-3 жолдар) ұйқасқан. Ұйқасқан үш жолының бәрі де толық ұйқасқа жатады. Ұйқасып тұрған бұл үш жолдың соңғы бунақтарын алсақ, 3 буыннан тұрады. Үш жолдың да соңғы бунағының не тек аяққы буыны, не аяққы дыбысы ғана емес, «шекпенін», «шеккемін», «еткемін» деген сөздердің үш буынының да дыбыстары құлаққа бірдей естіледі. Сондықтан да бұны толық ұйқас дейміз. Соңғы бунақтағы сөздердің мағына жақтары басқаша болғанмен, дыбыс құрылыстары, құлаққа естілу жақтары бірдей, толық ұйқасқа жататын ұйқастар кейде екі, кейде үш, кейде төрт буынға шейін жетуі мүмкін.
Бірақ толық ұйқас болу үшін жоғарғы келтірген мысалдағыдай, соңғы бунақтағы үш буынның не төрт буынның, не екі буынның, не бір буынның дыбыстары ылғи бірдей болып келуі шарт емес, дыбыстары әр басқа болса да, құлаққа бірдей не бірдейге жақын естілуі шарт.
(6 адамнан құралған екі топты белгілеймін)
Әр топ өзінің атауын белгілеу керек.
(екі топ мүшелеріне ақ қағаздар мен бояу қарындаштар таратылады)
«Дарындылар» және « Ақындар» атты екі топтың қолдарына СТО жобасының кезекпен алмасу стратегиясы бойынша 1-2 және 3-4 жолдары аяқталмаған өлең шумақтарын беремін. Топ мүшелері сіздер өлеңнің авторын тауып, жазылмаған жерін толықтырып, қара өлең ұйқастарын жазып шығуларыңыз керек.
(5 минут уақыт беріледі)
Көмекші сөздер:
Кешігу, кешіру, өсіру, тамаша, оңаша, қандай да, көктемнен,көктемде, қайтқанда,
Өлең құрастыру екінің бірінің қолынан келе бермейді. Өлең ұйқасына кез-келген сөзді қою мақсат емес, мағынасы сәйкес келіп, бірін – бірі толықтырып тұратын болуы шарт.
(Бір топ бірінші жолын жазып болған соң, екінші топпен айырбастап, екінші жолын жазады).
Өлеңге әркімнің ақ бар таласы
Сонда да солардың бар таңдамасы
Іші алтын сырты күміс сөз сарасын
Қазақтың келістірер қай баласы?! - деп келетін жолдарда Абай атамыз «өлең» дейтін сұлу сөздің төркінін әр қазақтың баласы түсініп жаза алар, бірақ оның мағынасы терең, бөтен сөзбен бұлғанбаған, мағынасы да терең болуы керек деп түсіндіреді.
(уақыт аяқталды)
Ортаға екі топтың бір-бір мүшесі шақырылады.
(тақтаға жазуға арналған сегіз жол сызық сызамын)
Құрметті топ мүшелері, өздеріңіз толықтырған өлең шумақтарының авторын тауып, дауыстап, мәнерлеп оқып шығасыздар.
Бірінші оқыған топ мүшесі тақтаға жаза береді.
(Залдағы көрермен сіздердің араларыңызда мүмкін осы шумақтың дұрыс ұйқасын білетін жандар бар шығар, қатысамын деушілер бар ма екен?)
