Бейімбет Майлин «Ш??аны? белгісі»

Қарлығаш Хамитқызы Жүнісова,

«Тайынша агробизнес колледжі» КММ

қазақ тілі және әдебиет пәнінің оқытушысы

Бейімбет Майлин

«Шұғаның белгісі»

1. Білімділік : Қазақстанның көрнекті жазушысы Бейімбет Майлиннің өмірі мен шығармашылығы туралы білімдерін тереңдету. Шұғаның белгісі»повестімен оқушыларды таныстыра отырып, повесттегі негізгі идея –адал достық, шынайы кіршіксіз, таза махаббат мәселесін көтеру.

2. Дамытушылық : мазмұнына сай мәнерлеп оқу дағдыларын дамыту. Махаббат пен зұлымдылықты салыстыра отырып, ізгілк жөнінде ой қорыту дағдыларын дамыту.

3. Тәрбиелік: адал достыққа үндеу, махабаттың белгісі-достыққа жасалған зұлымдықты айта отырып, балалардың ізгілік қарым-қатынасын дамыту, достықты қорғауға шақыру, жақсылық пен жамандықты ажырата білуге баулу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі

Сабақтың типі: Жүйелі білім беру сабағы.

Қолданылатын әдіс-тәсілдері: дамыта оқыту.

1. Түсіндірмелі иллюстративті оқу.

2. Талдау

3. Пікір алмасу

4. Ой қорыту

5. Топпен жұмыс (2 топ)

Көрнекі құралдар: Б.Майлиннің портреті, өмірі мен шығармашылығы туралы суреттер, Уфадағы «Ғалия»медресесінің суреті,Интерактивті тақта.

Сабақтың эпиграфы: «Бейімбет еңбектері жаңа өміріміздің шежіресі еді,биік белесіне енді шыға бергенде үзіліп кетті» Ғ.Мүсірепов.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі :

а)сәлемдесу

ә)оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру

б)оқушыларды түгендеу

1 топ /4 оқушы/жинаған мәліметтерінің нәтижелерін оқиды.

1.Б.Майлин деген кім?

2.Ол туралы не білеміз?

3.Оның қандай шығармашылығын білесіңдер?

4. «Шұғаның белгісі» повесті туралы не білеміз?

№1 оқушы

Бейімбет Майлин (1896 ж. Қостанай облысы., Таран ауд., -1937 ж)жазушы, қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі. Әкесі Жарғамбет те, атасы Майлы да кедей адамдар болған. Жастай жетім қалған Бейімбет шешесі Құлғизар мен әжесі Бойдостың тәрбиесінде өседі. Әжесі Бойдос кезі келген өлең де шығарып жіберетін сөзге ділмар жан болған. Бұл үйде ақындар, жыршылар жиі қонақ болып, ұзақ таңға небір дастандар жырналып, сурып салма айтыстар болып, өлеңдер айтылып тұрған. Оның үстіне шығыстың қисаларын жақсы көретін әжесі кейіннен Бейімбет ауыл молдасынан хат таныған соң оған ұзақтаңға жыр-дастандар оқытып, тыңдайтын болған. Осының барлығы жас Бейімбеттің сөз өнерін сүйіп, удебиет жолына түсуіне ықпал жасады. Әуелі ауыл молдасынан сауат ашқан Бейімбет кейіннен Арғынбай қажының медресесінде екі жылдай дәріс алады.1913троицкідегі «Уазифа» мектебінде, оны бітірген соң Уфадағы «Ғалия» медресесінде оқыды. Медреседе оқып жүргенде татардың Ғалымжан Ибрагимов, Мәжит Ғафури сияқты белгілі жазушылармен танысады. Осында шығып тұрған «Садақ» атты қолжазба журналға белсене араласып, өзінің алғашқы прозалық туындысы, «Шұғаның белгісі» әңгімесін жариялайды. Өлеңдері «Айқап» журналында, басқа да басылымдарға шыға бастайды.

№2 оқушы

Бейімбет –он беске тарта повесть, бұған қоса «Азамат Азаматович» атты роман жазған қаламгер. Оның «Қызыл жалау», «Қоңсылар» атты романдары аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол ірілі-ұсақты 25 пьеса, либретто, сценарийлердің авторы. Майлин аз өмірінде аса өнімді еңбек етіп,елуге тарта кітабын шығарды. Оның шығармаларында қазақ кедейінің мінез-құлқы, тұрмыс –тіршілігі, арман-мүддесі бұрын болмаған деңгейде жан-жақты да терең суреттеліп, өміршең типтік бейнелер жасалды. Майлиннің ақындық қызметі 1912 ж жазылған «мұсылмандық белгісінен басталады». Төңкеріске дейін жазған көп өлеңдерінде («Мұқтаждық», «Мал», «Байлыққа», ) ауылдың ауыр тұрмысы, әлеуметтік теңсіздік жырланды. 1916 ж.ұлт-азаттық қозғалысы Майлин шығармашылығындағы халықтық сыйпатты күшейте түсті. Осы кезден жазылған «Қанды тұмар» өлеңінде қараңғыға қамалған қалың елдің, аянышты халі суреттеледі. Ақынның шығармашылығында ұлт-азаттық, ағартушылық, демократтық сарындар түпкілікті қалыптасып, жаңа биіктерге бет алды. «Кедей», «Жауыз кім?», «Кедейге», «Құтты болсын, Мейрамың», «Бүгін», «Гүлденсе ауыл-гүлденеміз бәріміз», «Коллективтің жырын айт» сияқты өлеңдерінде жаңа заман әкелген ауылдағы өзгерістерді, ондағы елдің тұрмыс-тіршілігін зор шабытпен жырға қосты. Майлин поэзиясындағы Мырқымбай бейнесі –жиырмасыншы жылдардағы қазақ кедейінің типтік бейнесін жасау жолындағы үлкен табысы. Мырқымбай-тұтас бір өтпелі дәуірдегі ауыл кедейінің өмірінде болған өзгерістерді оның сана-сезімі, мінез-құлқы, іс-әрекеті, тұрмыс-тіршілігі арқылы шынайы суреттелген типтік бейне. Мырқымбай сияқты типтік дәрежеге көтерілген бейне қазақ әдебиетінде күні бүгінге дейін жасалынған жоқ. Ол ақынның жиырма шақты өлеңінде, екі поэмасында бірде басты, бірде қосымша кейіпкер ретінде көріндеі. Майлиннің біраз өлеңдері әйел теңдігі тақырыбына арналған. «Қыздың сәлемі», «Қашқын келіншек», «Ақсуаттың жанында» сияқты өлеңдерінде ескі салтқа негізделген қазақ қыздарының аянышты тағдырлары суреттеледі. «Азат әйел», «Ғазиза», «Шал мен қыз», «Ажар», сияқты өлеңдерінде жаңа заманда теңдікке жетіп, бақытты өмір сүре бастаған жастарды жырға қосты.

№3 оқушы

XX ғасырдағы қазық әдебиетінің іргелі жанрларын қалыптастыруға айтарлықтай үлес қосып, биік белеске шығарысқан аса көрнекті суреткер жазушы, ақын әрі драматург Бейімбет Майлин-өндіре жазып, сөз өнерінің алтын қорына жататын туындылар берген бірегей дарын. Замандастары: «Маңдайына түскен шашын сұқ саусағына орай ширата отырып, жазудан бас алмайтын еді»,-деседі. Сондықтан да кемел қаламгердің қыршын жаста, қырықтың төртіне жетер-жетпесте дүние салғанына қарамай, атағы да зор , артына қалдырған әдеби мұрасы да аса бай. Бейімбеттің көлемді де, көркем тұңғыш туындысы, қазақ прозасының тартымды үлгілерінің бірі «Шұғаның белгісі». Повесте ескі қазақ қоғамындағы ең өткір мәселе-әйел теңсіздігі сөз болған. Шығармада бірін-бірі сүйген екі жастың-Шұға мен Әбдірахманның арманына жете алмаған трагедиялық жай айтылады. Шұғаның әкесі қызын кедей жігіті Әбдрахманға бергісі келмей, түрлі жаламен Әбдрахманды жер аудартады. Осындай зорлыққа душар болған Шұға қайғыдан, күйіктен қайтыс болады. Жазушының негізгі масқаты-жастардың бас азаттығын көксеу, бұған кедергі келтіретін әдеттерді батыл таңбалау. XX ғасыр басындағы демократиялық қазақ әдебиетіндегі басты сарындардың бірі еді.

№4оқушы

«Шұғаның белгісі» хикаятында оқиғалық өрілімдер, кейіпкерлердің мінездемелері, диалогтар, сезім, көңіл күйлері Қасым деген адамның әңгімесі болып берілді. Мұндай әңгімелесу мәнері халық прозасының қалыпты баяндау тәсіліне жақын. Бірақ қаһармандар мінезі мен әлеуметтік жағдайды талдау шығарманың реалистік жазба әдебиет дәстүрінде жасалғанын көрсетеді. Шұға айтқан сертіне берік, сезімі мөлдір, пәк махаббатты қастер тұтатын жан. Әбдрахман бейнесі де ескі қазақы ауыл арасынан шыққан көзі ашық, көңілі сәулелі жастардың келбетін таныстырады. «Шұғаның белгісі» жастардың теңдік-еркіндікті аңсаған, әлеуметтік әділетсіздіктерге қарсы үн көтере бастағанын шынайы бейнелеген шығарма.

2 топ (4 оқушы) Берілген тапсырма:»Шұғаның белгісі» повестінен көрініс.

Автор: Ауыл іші ың-жың дауыс-маңыраған қой,мөңіреген сиыр, Әбдірахман мен Қасымның ойы бақада.Екеуінде де үн жоқ. Әбдірахман Шұғаны, Қасым Зәйкүлді сағынады.

Әбдірахман сөз бастап: Шұғадан бүгін хат алдым-ау,-деді.

Не жазыпты?

Сағындым депті.Үйінің бәрі қарсы көрінеді.»Басым қатты ғой,құтылудың амалы не?» депті.... Жаздым. Кетейік, дедім.Анық уәдесін алсам,ұзамай кетер едік.

Автор: Әңгіме аяқтала бере,ауыл ортасын шаңдатып,бір атты шыға келеді.Жақындаған сайын адамы айқындалып, Қасымның қорыққанан даусы қалтырап:

Далада отырғанша үйге барайық,-деді.

Жоқтан қорқасың-ау-деп Әбдірахман күлді.

Осы кезде көшір келіп:

Әбдірахман кім?-деді.

Мен.

Әйда,киін,болысқа барамыз,-деді.

Мені қайтесің?-деді Әбдірахман.

Мен білмеймін,пристап шақырады.

Автор: Ауылдан шыға бере,құдықтан келе жатқан екі әйел көрінеді.

Біреуі -Шұға! Екеуіде состиып тұра қалады. Абдрахман қарсы жүгіреді.

Шұға: -Апырым-ай,қайда барасыңдар?-деді.

Әбдірахман:-Болысқа айдап барады,-деді.

Зәйкүл:- Ойбай, Тентекжан,жүр,ауылдың адамдары жүгіріп келеді,--деді.

Әбдірахман:-Қош!-деді.

Шұға:-Қош қалқам,қалқам!-деді.

Автор:Сол сәттерден бері Шұға шын ауруға ұшырап, арты өлімге ұласты. Сондағы Шұғаның өлерде жазған хаты:

«Әуре боп неге біткен ажар-көрік,

Ішіңе от түсірдің,қалқам көріп

Гүлдету жас өмірді мақсұт боп ед,

Серттесіп,қол алысып,уәде беріп.

Жолыңа құрбан қып ем жан мен тәнді,

Дариға,айтылған серт болмай қалды

Көре алмай ақтық минут дидарыңды,

Арманда жан тапсырған,мен бір зарлы

Хаты деп ақтық жазған ғашық жардың,

Есіңе ал, дұғаңа мен ынтызармын.

Қош,сау бол,ойнап-күліп жолығармыз,

Астында ақ туының пайғамбардың!

Бекіту сұрағы:

1. «Шұғаның белгісі»повестінде жазушы шынайы түрде нені бейнелейді?

2. Бүгінгі жастар үшін қоғамда әлеуметтік әділетсіздіктер орын алған ба?

3. Бүгінгі қыз бен жігіт сүйіспеншілігіне ерік бермейтіндей ескі дәстүрлер бар ма?

4. Шұға, Әбдрахман және тағы басқа жастар арман еткен азаттық, тендікке не арқылы жеттік?

Азаттық Тәуелсіздік Еркіндік

Теңдік Бостандық

Қорытынды: олай болса, тәуелсіздік таңы бізге бостанды, теңдік, еркіндік, азаттық сыйлады.

Бағалау:

Үйге тапсырма: Бейімбет Майлин туралы мазмұндау.