Неліктен осылай ?ткір жазыл?ан ? Б?гінгі к?нмен ?андай байланысы бар ?
Адам болуды? Абай ?сын?ан ал?ы шарттары ?андай ?
Адам бойында?ы мінез-??лы?ты саралап к?рсетуді? сыры неде ?
Б?л ?ле?дерден ал?ан та?ылымымыз ?андай ?
Жа?а саба?ты хабарлау.
а) С а б а ? т ы ? м а ? с а т ы н ? о ю.
Бала к?нінен бойына сі?ген ?з хал?ыны? ауыз ?дебиетінен, шы?ыс пен батысты? а?ындарыны? поэзиясын, жекелеген философтары мен ойшылдарыны? е?бектерін о?ып, ?ылымынан мол білім алып тере? ме?герген Абай ?з ортасыны? сол елдермен салыстыр?анда білімді, ?ылымды, заман?а сай ?нерді ме?геруде ?лде?айда артта ?ал?анды?ын а??арды.
?нер атаулыны? ішіндегі к?рнектісі де, ?асиеттісі ?ле?ні? ?адірін кетірушілікті к?рді. А?ынды? ?нерді? жете ба?аланбай келуіні? себептерін ашты. ?лтты?-?о?амды? сананы оятуда поэзияны? ??діреті к?ш екенін ??ынды. ??ынды да а?ын?а да, ?ле?ге де жо?ары талап ?ойды.
?ле?мен ?ле? ?неріні? теориясын жасады. А?ынды? пен ?ле?ні? эстетикалы? ?уаты мен ??діретін саралап берді. Б?л ?аза? топыра?ында?ы б?рын-со?ды болма?ан, ты? ?ылыми т?жырым еді.
А?ынды? туралы, ?ле? туралы Абай жаса?ан б?л т?жырым кейінгі а?ындар ?шін б?лжымас ?лшем болды.
?зіне дейінгі а?ындарды сынауыны? себебі неде ? (10 шума?)
4. А?ын ?з алдына ?андай ма?саттар ?ояды ? (11 шума?)
Осы екі ?ле?ді кезектестіріп о?ыту ар?ылы мазм?нын ме?герте отырып, а?ынны? пікір ?ндестігіні? бірімен-біріні? ?ласып, тере?деп ке?ейе беретіндігіне о?ушыларды? к?здерін жеткізу. Т?сінгендерін ?з пікірлерімен ?орыта ??гімелету ар?ылы ?ле? ?неріні? ?о?амды? сипатыны? к?штілігіне назар аударт?ан ж?н.
?леуметтік м?ні зор м?селелерді жырлау ар?ылы а?ынды? ?нерді? жеке адамды? болмысты ?алыптастыру ар?ылы ?лтты? сананы ояту, жетілдіруде зор рухани ??діретке ие екендігіне то?талу керек.
Орысты? ?дебиет сыншысы В. Г. Белинскийді? "Поэзия-?мірді? м?ні жар?ын с?улесі…" деген пікіріні? ?зі ?ле?ді талдаудан, т?сінуден ту?анды?ын д?лелге келтіру. Поэзияны? ежелден халы? т?рмысымен, ?о?ам дамуымен ты?ыз байланысты екенін ?р д?уірде ?мір с?рген а?ын-жырауларды? ?ле?дерінен ?зінділер келтіре отырып, солардан ?ал?ан озы? ой-пікірлерді Абайды? кемел ме?геріп, ?орыта білген даналы?ына о?ушыларды? к?здерін жеткізу.
?) ? д е б и е т т е о р и я с ы. ? л е ? н і ? т і л і н е т о ? т а л у.
Осы ?ле?дегі Абай ?олдан?ан с?з ?рнектерін талдап к?рсету ар?ылы ана тіліні? с?з байлы?ына, к?ркемдік ж?не к?п ?ырлылы? сипатына назар аударту керек.
"С?з ?нері с?йлеу емес, с?збен сурет салу" деген М.?уезовті? ?анатты с?зін д?лелге келтірген д?рыс.
Ауыстыру (метафора)
?ле? - с?зді? патшасы, с?з сарасы…
Ауыстыру дегеніміз сырт?ы, не ішкі ??састы?ына ?арап біріні? орнына екіншісіні? ?олданылуы, бір н?рсеге екінші бір н?рсені балап к?рсету. Ауыстыратын н?рсені? де, ауыстырылатын н?рсені? де б?л тарма?та ?атар т?р?анды?ына назар аударту.
Эпитет дегеніміз н?рсені? к?ркем бейнесін к?рсету ?шін ?олданылатын с?з.
Те?еу
… ескі бише, ескі а?ынша, ?тірік пен ?секті ж?ндей сабау
Те?еу дегеніміз затты? не н?рсені? айры?ша белгісін к?рсету ?шін екінші бір затпен салыстыру. -ша,-ше,-дай,-дей,-тай-,тей,-дайын, -дейін,-тайын,-тейін ж?рна?тарыны? зат есімге жал?ануы ар?ылы жасалады.
ІІ. Жа?а саба?ты игеру сапасын тексеру с?ра?тары.
Абай ?ле?, а?ынды? ?нер туралы ?андай т?жырымдар жасады ?
Абайша айт?анда ?ле? ?андай, а?ын ?андай болуы керек ?
?ле?ні? адам ?міріндегі орны туралы Абай не дейді ?
Осы ?ле?дер ар?ылы к?рінетін Абайды? ?з бейнесі ?андай?
?ІІІ. ?тілген жа?а саба?ты ?орыту.
Осы талдан?ан ?ле?дерінен о?ушыларды? ал?ан білімдерін тексере отырып, Абайды? ?зі ?мір с?рген заманда к?ргені мен т?йгенін ?ле?мен жазып кеткенін, ?ле? ?неріні? адам ?міріндегі орнын т?жырымдап, ?лтты? ой-сананы? ?суіне, поэзияны дамыту?а ?ос?ан ?лесін талдап к?рсету керек. А?ын тек ?й?ас?а ??рыл?ан ?ле? шы?арушы емес, ?о?амды? сананы? ?суіне, адамды? болмысты? ?алыптасуына ы?пал етуші с?з ?неріні? ?ас шебері бола білгенде ?ана шын а?ын деген ат?а ие болатынды?ына о?ушылар?а ??ындыру.
(Саба? о?ушы ?шін тек ?ылыми білім алу с?ті ?ана емес, о?ан рухани да, моральды? т?рбие беретін ж?не жа?ымды к??іл к?йге б?лейтін жауапты с?т екенін м??алімні? ?мытпа?аны ж?н. Б?л та?ырыпта саба? ?ткізе отырып, ?дебиетші м??алімні? ?зі де сондай бір ?анаттан?ан ша?ты басынан ?ткізері ха?. Саба? беру - м??алімні? шы?армашылы? махаббатпен е?бектенуі.)
І. Сабақтың тақырыбы: Абайдың сөз өнеріне, ақындыққа көзқарасы.
"Өлең-сөздің патшасы…", "Біреудің кісісі өлсе…"
ІІ. Сабақтың мақсаты:
а) Білімділік. Абайдың аталған өлеңдерінің мазмұндық және идеялық мәніне талдау
жасай отырып, ақынның сөз өнеріне, ақындыққа көзқарасын таныту
арқылы қазақ әдебиетінің поэзия жанрының дамуына қосқан
үлесін көрсету.
ә) Дамыту. Өткен сабақтарда алған білімдеріне сүйене отырып,жаңа білім беру
арқылы поэзия туралы, Абай шығармашылығы туралы білімдерін
тереңдету.
б) Тәрбиелік. Оқушылардың бойында поэзияға, ақындық өнерге құрметін,
сүйіспеншілігін ояту, өнерге баулу. Өлең жазуға талапты шәкірттерге
Абай поэзиясының идеялық қуатын; поэзиялық сұлулығын, реализмін
ұғындыру, Абайша өлең жазудың үлгісіне баулу. Шынайы поэзияны
бағалай білуге тәрбиелеу.
ІІІ. Сабақтың түрі: Жаңа білімді хабарлау, беру сабағы.
ІV. Сабақты оқытуға керекті құрал-жабдықтар:
а) Абайдың портреті.
ә) Абайдың өлеңдер жинағы.
б) Поэзия туралы ойшылдардың сөзі.
в) Абайдың өлең үзінділері жазылған плакат.
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызықтың бәрі өлеңмен,
Ойлансаңшы бос қақпай елең-селең.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
Ү. Оқытудың әдістері :
Өлеңдерді мәнерлеп оқыту,
Эвристикалық әдістермен түрлі сауалдар қою арқылы
өлеңдердің мәнін, идеялық қуатын ашу.
ҮІ.Сабақтың құрылымы:
а) Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
ә) Өткен сабақта берілген білімді тексеру.
"Адам болам десеңіз…" тақырыбында өтілген алдыңғы сабақта Абай ұсынған сара жол туралы, адам болудың алғы шарттары жайлы ақыл-кеңесін оқушылардың қалай түсінгенін, алған тағылымын, қоғамның дамуына, ондағы болып жатқан түрлі жағдайлардың /жақсы, жаман/ туындауына адамның белсенді іс - әрекеті себеп болатындығы жайлы өз ойларын нақты дәлелдермен тұжырымдауын байқау.
Түсінікті, көркем сөйлей білуін бақылау
Ө т к е н с а б а қ т ы қ а й т а л а у , б е к і т у с ұ р а қт а р ы :
Өткен сабақта ақынның қандай өлеңдері өтілді ? (Жатқа айту.)
Бұл өлеңдердің жазылу себептері неде ?
Неліктен осылай өткір жазылған ? Бүгінгі күнмен қандай байланысы бар ?
Адам болудың Абай ұсынған алғы шарттары қандай ?
Адам бойындағы мінез-құлықты саралап көрсетудің сыры неде ?
Бұл өлеңдерден алған тағылымымыз қандай ?
Жаңа сабақты хабарлау.
а) С а б а қ т ы ң м а қ с а т ы н қ о ю.
Бала күнінен бойына сіңген өз халқының ауыз әдебиетінен, шығыс пен батыстың ақындарының поэзиясын, жекелеген философтары мен ойшылдарының еңбектерін оқып, ғылымынан мол білім алып терең меңгерген Абай өз ортасының сол елдермен салыстырғанда білімді, ғылымды, заманға сай өнерді меңгеруде әлдеқайда артта қалғандығын аңғарды.
Өнер атаулының ішіндегі көрнектісі де, қасиеттісі өлеңнің қадірін кетірушілікті көрді. Ақындық өнердің жете бағаланбай келуінің себептерін ашты. Ұлттық-қоғамдық сананы оятуда поэзияның құдіреті күш екенін ұғынды. Ұғынды да ақынға да, өлеңге де жоғары талап қойды.
Өлеңмен өлең өнерінің теориясын жасады. Ақындық пен өлеңнің эстетикалық қуаты мен құдіретін саралап берді. Бұл қазақ топырағындағы бұрын-соңды болмаған, тың ғылыми тұжырым еді.
Ақындық туралы, өлең туралы Абай жасаған бұл тұжырым кейінгі ақындар үшін бұлжымас өлшем болды.
"Өлең-сөздің патшасы…" өлеңімен сабақ басталады.
Өлеңді мәнерлеп оқыту. Өздеріне ұнаған тармақтар мен шумақтарды анықтап, соған қатысты өз ойларын білген дұрыс.
Абайдың тұжырымды ойларын ашу үшін қойылатын сұрақтар:
Абай өлеңге қандай талаптар қояды ? (1-3 шумақ)
Абай неліктен "Өлең- сөздің патшасы, сөз сарасы дейді ? "
Абай бұрынғы билерді, ақындарды неліктен сынайды ? (4-8 шумақ)
Абай өзінің мақсатын қалай түсіндіреді ? (9-13 шумақ)
" Біреудің кісі өлсе қаралы ол " өлеңіне де осылай тоқталады.
Өлең сөздің адам өміріндегі орны туралы ақын не айтады?
Неліктен ? (1-3 шумақ)
2. Өлең жайлы айтқан кеңесінен нені ұғуға болады ?
Өзіне дейінгі ақындарды сынауының себебі неде ? (10 шумақ)
4. Ақын өз алдына қандай мақсаттар қояды ? (11 шумақ)
Осы екі өлеңді кезектестіріп оқыту арқылы мазмұнын меңгерте отырып, ақынның пікір үндестігінің бірімен-бірінің ұласып, тереңдеп кеңейе беретіндігіне оқушылардың көздерін жеткізу. Түсінгендерін өз пікірлерімен қорыта әңгімелету арқылы өлең өнерінің қоғамдық сипатының күштілігіне назар аудартқан жөн.
Әлеуметтік мәні зор мәселелерді жырлау арқылы ақындық өнердің жеке адамдық болмысты қалыптастыру арқылы ұлттық сананы ояту, жетілдіруде зор рухани құдіретке ие екендігіне тоқталу керек.
Орыстың әдебиет сыншысы В. Г. Белинскийдің "Поэзия-өмірдің мәні жарқын сәулесі…" деген пікірінің өзі өлеңді талдаудан, түсінуден туғандығын дәлелге келтіру. Поэзияның ежелден халық тұрмысымен, қоғам дамуымен тығыз байланысты екенін әр дәуірде өмір сүрген ақын-жыраулардың өлеңдерінен үзінділер келтіре отырып, солардан қалған озық ой-пікірлерді Абайдың кемел меңгеріп, қорыта білген даналығына оқушылардың көздерін жеткізу.
ә) Ә д е б и е т т е о р и я с ы. Ө л е ң н і ң т і л і н е т о қ т а л у.
Осы өлеңдегі Абай қолданған сөз өрнектерін талдап көрсету арқылы ана тілінің сөз байлығына, көркемдік және көп қырлылық сипатына назар аударту керек.
"Сөз өнері сөйлеу емес, сөзбен сурет салу" деген М.Әуезовтің қанатты сөзін дәлелге келтірген дұрыс.
Ауыстыру (метафора)
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы…
Ауыстыру дегеніміз сыртқы, не ішкі ұқсастығына қарап бірінің орнына екіншісінің қолданылуы, бір нәрсеге екінші бір нәрсені балап көрсету. Ауыстыратын нәрсенің де, ауыстырылатын нәрсенің де бұл тармақта қатар тұрғандығына назар аударту.
…Жақсылардан өрнек қалған - ертедегі білімді адамдар.
Алмастыру дегеніміз екі нәрсенің алмастырылып, бірінің орнына екіншісінің қолданылуы, бірі арқылы екіншісін ұқтыру.
Эпитет
… терең ой, терең ғылым, жат ел, зарланып әнге салу, тәтті сөз,
түзу мағына, ойлы жас жігіттер.
Эпитет дегеніміз нәрсенің көркем бейнесін көрсету үшін қолданылатын сөз.
Теңеу
… ескі бише, ескі ақынша, өтірік пен өсекті жүндей сабау
Теңеу дегеніміз заттың не нәрсенің айрықша белгісін көрсету үшін екінші бір затпен салыстыру. -ша,-ше,-дай,-дей,-тай-,тей,-дайын, -дейін,-тайын,-тейін жұрнақтарының зат есімге жалғануы арқылы жасалады.
ІІ. Жаңа сабақты игеру сапасын тексеру сұрақтары.
Абай өлең, ақындық өнер туралы қандай тұжырымдар жасады ?
Абайша айтқанда өлең қандай, ақын қандай болуы керек ?
Өлеңнің адам өміріндегі орны туралы Абай не дейді ?
Осы өлеңдер арқылы көрінетін Абайдың өз бейнесі қандай?
ҮІІІ. Өтілген жаңа сабақты қорыту.
Осы талданған өлеңдерінен оқушылардың алған білімдерін тексере отырып, Абайдың өзі өмір сүрген заманда көргені мен түйгенін өлеңмен жазып кеткенін, өлең өнерінің адам өміріндегі орнын тұжырымдап, ұлттық ой-сананың өсуіне, поэзияны дамытуға қосқан үлесін талдап көрсету керек. Ақын тек ұйқасқа құрылған өлең шығарушы емес, қоғамдық сананың өсуіне, адамдық болмыстың қалыптасуына ықпал етуші сөз өнерінің қас шебері бола білгенде ғана шын ақын деген атқа ие болатындығына оқушыларға ұғындыру.
Сабақ соңында Т.Айбергеновтің "Ақын "өлеңін, М.Мақатаевтың "Поэзия" өлеңдерінің бірін мұғалім өзі жатқа, мәнерлеп оқыса сабақтың әсерлілігі, эмоциялық күші еселене түсетіні сөзсіз.
Ақын боп ғұмыр кешу оңай деймісің, қарағым,
Аузында жүру бұл өзі сыздаған барлық жараның…
(Сабақ оқушы үшін тек ғылыми білім алу сәті ғана емес, оған рухани да, моральдық тәрбие беретін және жағымды көңіл күйге бөлейтін жауапты сәт екенін мұғалімнің ұмытпағаны жөн. Бұл тақырыпта сабақ өткізе отырып, әдебиетші мұғалімнің өзі де сондай бір қанаттанған шақты басынан өткізері хақ. Сабақ беру - мұғалімнің шығармашылық махаббатпен еңбектенуі.)
ІХ.Үйге тапсырма:
а) Өтілген екі өлеңді оқып, мәнерлеп жаттап келу.
ә) Ақындардың өлеңдерінен жаттау және "Поэзия және өмір",
"Ақындық деген…" тақырыптарға шағын шығарма жазу.
б) Ақындық қабілеті бар балалардың өздері қалаған тақырыптарда өлең
жазып келуін сұрау.
Х. Оқушы білімін бағалау.
Сабаққа белсенді қатысып, пікір айтқан оқушылардың еңбегін атап айтып баға қою. Сабақты аяқтау.
