. Абай ?аза? елі ?лемдік ел ?азынасынан т?лім-т?рбие алса ?ана жары??а жететінін білген. Ел-ж?ртын ?гіттеумен бірге ?з білім-т?рбиесін, ?сіресе жазушылы?, ?леуметтік е?бек талабын, б?рын б?ны? алдында ?зге а?ындар барма?ан ба?ыт?а, т?спеген арна?а салады.
«Абай ?аза? хал?ыны? ?ана а?ыны емес. Ол – к?ркем ойды? ?лемдік т??ырда?ы ??діреті»
Абайды? ?ара с?здері
Поэзиясында ?аламат а?ынды? м?дениет таныт?ан данышпан, философ, дана Абай ?зіні? ойшылды?ын, білімдарлы?ын, тамаша с?з шебері зергерлігін «?ара с?здерінде» де мол а??артып отырады. Ол заманы жайында, халы?ты? та?дыры мен тіршілік к?йлері, ел мінезін т?зеуді?, о?аш істерді? опат?а ?шырататынын, оны жа?сы жол?а салуды?, жары? пен прогреске боастауды? жолдары, адамны? рухы мен санасыны? ?згеруі жайында жазды.
Абайды? «?ара с?здері» халы?тарды? ?зара байланысы мен ?арым-?атынасы, оны? м?дениеті мен рухани ?азынасыны? жайы, сол кездегі ?аза? ?о?амыны?, сахара ?мірріні? ?ым-?уыт шынды?ы – Абай «?ара с?здеріні?» негізгі та?ырыптары болды. Абай осыларды? ?р?айсысы туралы тере? де ма?ыналы, шынды?ты к?рсететін пікірлер ?алдырды.
Абай ?ара с?зінде ?мір шынды?ын ?оз?а?ан реалист жазушы, халы?ты? м??-м??тажын к?ксеген демократ, ?о?ам ?айраткері, ірі талант иесі, а?артушы, тере? ойды? иесі болып к?рінеді. Ол ?здеріні? ?ара с?здері ар?ылы да ?аза? арасында?ы озбырлы??а, ?анау?а ?ара к?шке негізделген ел билеу т?ртібіне, з?лымды??а, наданды??а, е?бексіз аза?ан ?мірге, б?зыл?ан мінез-??лы??а, адамгершілікке, сыйымсыз т?лім-тірбиге, кертарпа ?дет-??рып?а, елді? санасында?ы зиянды ??ым теріс т?сінікке ?арсы шы?ып отыр?ан заманны? мейірімсіз сыншысы болды. Абай к?зі к?рген з?лымды?тарды сынап ?ана ?оймай, сонымен бірге, одан ??тылуды? жолын ?арастырады, ?ділетке, ?нер-білімге, адал е?бекке, адамгершілікке ?ндеді. ?аза? жастарына а?ыл айтып, адам?а жат мінез-??лы?тардан са?тандыруды, м?дениетті елдерден ?нер алу?а д?ниелік ?алымды, техниканы ?йренуге игеруге ша?ырады.
Мысалы; Абай «Жиырма екінші с?зінде» ?зіне ?зі с?рау бере отырып, ?аза? ?о?амында?ы топтар мен таптарды сынап, талдау жасайды. Ол топтарды? ?р?айсысына жеке то?тап, сын айтады, ?зіні? кімні? жо?ын жо?тап, сайылын со?у?а даяр екенін ашы? к?рсетеді. ?аза?ты? байлары мен болыс, билерін, с?мдарын, момын шаруалары мен бишараларын салыстырып, ол топтарды? арасында?ы ?лкен ?айшылы?тарды танытып отырады. Абай ?аза? еліндегі б?л топтарды, тапты? жіктерді бір алып ?арап, бір жа?ты б?ріне ?арсы шы?ып отыр?ан жо?. Оларды? ?р?айсысына жеке сипаттама беріп, кедей шаруаны жуандар тобынан б?ліп алды. Елді? б?зылуына, азап-тозуына негізгі айыпты ?анаушылар тобы – «Мырзалар»; ат?амінер, ?у-с?мдар ?ауымы екенін к?рсете білді. Б?ларды? елді ?ым-?и?аш, ?арама-?арсы жіктерге б?ліп, дау-жанжалды? отын ?рлеп ж?ргенін к?рсетті. «Мы?тыны ??рметтейтін десе?, жаманшылы??а елді? б?рі мы?ты. Жа?сылы??а мы?ты кісі елде жо?»; - деп, мы?тысы??андарды? з?лымды? сырын ашып береді. Абайды? «?ара с?здерінде» ??гімеленетінекінші бір басты м?селе о?у, ?нер-білім, т?лім-т?рбие ж?йелері. Абай б?л м?селені ?зіні? ?ара с?здеріні? к?пшілігінде – а? ??гіме ?ылады. Б??ан со?пай кететін ?ле? де ?ара с?зі де аз. ?ара с?здеріні? жирма ша?тысы осы а?артушылы? пікірді ?оз?ап отырады.
Абайды? ?ара с?здері оны? а?артушылы? пікірін ай?ын танытатын е?бектер. Жазушыны? б??арашылды? идеясыны? тияна?ты т?р?ысы мен биік сатысы. Ол ?ара с?зінде о?у, ?нер-білім м?селелерін ?те жо?ары ба?алап, ?нер-білімсіз наданды??а ?арсы шы?ып отыруды Адамны? санасы, бірінен-біріні? озы?ты?ы осы білімі асып, ?нері арт?анды?тан білінеді деп, оны адамшылы?ты? ?лшеуіші ретінде т?сінді. Абайша а?ыл, ?ылым, ар мінез кімде басым – сол адам арты? ж?не ба?алы.
«Он сегізінші с?зінде»! Тегінде, - дейді Абай, - адам баласы адам баласынан а?ыл, ?ылым, ар мінез деген н?рселермен озады. Онан бас?а н?рселермен оздым ?ой демекті? б?рі де а?ыма?шылы?.
Абай адам?а, ?о?ам?а пайдалы, т?рмыс керегіне асарлы? о?уды жа?тайды.О?у елді? ілгері басуынан ж?рдемдесерлік, заман талабына сай келерлік, ?мірге пайда келтірерлік, шынды??а жеткізерлік, ?р н?рсені жете танытарлы? о?у-?ылым болу керек деген талап ?ояды.
Абай ?зіні? о?у, ?нер, білім м?селелерін с?з ?ыл?ан ?ара с?здерінде т?лім-т?рбие м?селесін ?оз?ай отырды Е? алдымен, Абай ?з кезіндегі т?л?м-т?рбие ісіне то?тап, ал феодалды? к?з?араста?ы т?рбиені? барлы? сырын, ж??ымсыз бетін ашып к?рсетеді.Оны мы?тап сынайды. ?рбір т?рбиешіні?, ?стазды? міндеті – баланы? алдына ?лкен талаптар ?оя білу, хат таныса болды деп, болмашы талап?а ?ана?аттанып ?алмай, баланы ?ылым?а тере? бойлау?а ?мтылдыру Абай «арты? білім- кітапта» деп, сол кітапта?ы арты? білімді игеріп, ?ылым шы?ына шы?у?а ?ндейді абай жастарды? болаша?ына ?алт?ысыз сенді, одан ?лкен ?міт к?тті. Абайды? ?ара с?здерінде ?оз?алатын басты м?селелерді? бірі- е?бек, к?сіп, шаруа жайлары. Абай ?сын?ан адамгершілік ?рнегіні? бес асыл ?асиеттерді? бірі- е?бек. Ортада?ы жа?ымсыз ?ылы?тарды? к?п болуы, Абайша, е? алдымен оларды? е?бексіздігінде, к?сіп?ор еместігінде, шаруаны? жайын білмеушілігінде. Ерінбек е?бек етіп, «шаруаны? ебін, сауданы? тегін» білетін, егін егіп, жер ??дейтін, ?нерлі елдерде б?л жа?дай ?аза?та?ыдай емес, адалды?пен ?мір с?ре, б?лай ?ор болмас еді дегенді айтады. Осылайша, Абай ел ?мірінде, адам т?рмысында е?бекті? р?лі зор болатынын д?рыс т?сінеді.
Абайша, адам ?зіні? е?бегі, ?нері, а?ылымен аспайынша бас?а жолмен асуы м?мкін емес, «?рбір мансапты е?бексіз табу?а болмайды». Абайша, адамды ?ор ?ылатын е?бек емес, керіснше е?бексіздік, ?ырсыздды?. «К?ллі адам баласын ?ор ?ш н?рсе бар. Сонан ?ашпа? керек. ?уелі- наданды?, екіншісі- еріншектік, ?шіншісі- залымды? деп білерсі?», - деп Абай ослардан са?тандырады. Оны? себебі: б?л ?ш н?рсе адам?а жат н?рселер, я?ни «наданды?- ?ылым, білімні? жо?ты?ы. білімсіздік, хайуанды? болады. Еріншекті к?ллі д?ниедегі ?нерді? д?шпаны: талапсызды?, жігерсіздік, ?лтсызды?, кедейлік б?рі осыдан шы?ады», - дейді Абай. Абайды? ?ара с?здерінде к?бірек ?оз?алатын негізгі та?ырыптарды? бірі – адамгершілік, мінез-??лы? жайы. ?мірде тере? шолып, ?ия?а ой жіберіп «алыстан сермеп, ж?ректен тербеп», ?иялды? ?иырын шарлай білген зиянды кесапат бол?ан кертартпа мінез-??лы??а шіріген ?дет, ескі салт-сана?а барынша ?арсы т?рды. Абай адамгершілік нормасына сай етпекші болды. Сондай-а? Абай ?аза?ты? бойына сі?іп, ?детіне айналып кеткелі ж?рген, теріс т?сінік беретін, халы??а жат ма?алдар?а да сын айтады. Абай тек ма?алды сынап отыр?ан жо?, Сонымен ?оса, ескі ел мінезін, кертартпа ?детін де ?атты сынап отыр. Б?л Абайды? «Жиырма то?ызыншы с?зінде» ай?ын к?рінеді. Абай осы с?зінде: Жарлы болса?, арлы болма», «?алауын тапса, ?ар жанады», « Аты? шы?паса, жер ?рте» деген ма?алдар?а ?арсы шы?ып, олардан елді са?тандырады. Абай е?бекші халы? тіршілігіндегі ма?алдар?а ?арсы бол?ан жо?. Оны ?зі мейлінше к?п ?олданады, халы?ты т?рбиелеуге ??рал етіп пайдалана білді. С?йтіп, малды? ішінде халы? даналы?ын к?рсететін ??ндысы болатынын, оны ел тілегіне пайдалануды? ?лгісін к?рсетті.
Абай ?р уа?ытта да ?алы? к?пшілік жа?ында, соны? тілегінде болды. Хал?ыны? жар?ын болаша?ы ?шін к?ресті. ?зіні? бойында?ы бар ?уатын сол жол?а сарп етті.
Абай – ?лы а?ын. Оны? шы?армашылы? арнасы ?те ке?. Ол тек а?ын ?ана емес, соны? ?стіне ?з кезе?іні? ?лы ойшысы.
К.А.Тимирязев к?рсеткен осы сирек кездесетін ?рі ?лы а?ын, ?рі тере? ойшылды?, ?рі тамаша ?ылым тобына орыс ?дебиетінен М.В.Ломоносов, А.С.Пушкиндер с?зсіз ?осылса, ?аза? ?дебиетінен Абай ??нанбаев та солар тобына ?осылу?а тиісті де, ж?не ?осылады да. Себебі, Абай да тек а?ын емес, сонымен бірге тере? ойшыл, тамаша ?алым бол?ан адам.
Абай ?аза? елі ?лемдік ел ?азынасынан т?лім-т?рбие алса ?ана жары??а жететінін білген. Елі-ж?ртын ?гіттеумен бірге ?з білім т?рбиесін, ?сіресе жазушылы?, ?леуметтік е?бек талабын, б?рын, б?ны? алдында ?зге а?ындар барма?ан ба?ыт?а, т?спеген арна?а салады.
«Абай ?аза? хал?ыны? ?ана а?ыны емес. Ол – к?ркем ойды? ?лемдік т??ырда?ы ??діреті»
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Абайды? ?ара с?здерін о?ыту»
Мұхаметжанова Бағлан Елубайқызы,
Ескелді ауданы, Абай ауылы,
Абай атындағы орта мектебі,
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
... Абай қазақ елі әлемдік ел қазынасынан тәлім-тәрбие алса ғана жарыққа жететінін білген. Ел-жұртын үгіттеумен бірге өз білім-тәрбиесін, әсіресе жазушылық, әлеуметтік еңбек талабын, бұрын бұның алдында өзге ақындар бармаған бағытқа, түспеген арнаға салады.
«Абай қазақ халқының ғана ақыны емес... Ол – көркем ойдың әлемдік тұғырдағы құдіреті»
Абайдың қара сөздері
Поэзиясында ғаламат ақындық мәдениет танытқан данышпан, философ, дана Абай өзінің ойшылдығын, білімдарлығын, тамаша сөз шебері зергерлігін «Қара сөздерінде» де мол аңғартып отырады. Ол заманы жайында, халықтың тағдыры мен тіршілік күйлері, ел мінезін түзеудің, оғаш істердің опатқа ұшырататынын, оны жақсы жолға салудың, жарық пен прогреске боастаудың жолдары, адамның рухы мен санасының өзгеруі жайында жазды.
Абайдың «Қара сөздері» халықтардың өзара байланысы мен қарым-қатынасы, оның мәдениеті мен рухани қазынасының жайы, сол кездегі қазақ қоғамының, сахара өміррінің қым-қуыт шындығы – Абай «Қара сөздерінің» негізгі тақырыптары болды. Абай осылардың әрқайсысы туралы терең де мағыналы, шындықты көрсететін пікірлер қалдырды.
Абай қара сөзінде өмір шындығын қозғаған реалист жазушы, халықтың мұң-мұқтажын көксеген демократ, қоғам қайраткері, ірі талант иесі, ағартушы, терең ойдың иесі болып көрінеді. Ол өздерінің қара сөздері арқылы да қазақ арасындағы озбырлыққа, қанауға қара күшке негізделген ел билеу тәртібіне, зұлымдыққа, надандыққа, еңбексіз азаған өмірге, бұзылған мінез-құлыққа, адамгершілікке, сыйымсыз тәлім-тірбиге, кертарпа әдет-ғұрыпқа, елдің санасындағы зиянды ұғым теріс түсінікке қарсы шығып отырған заманның мейірімсіз сыншысы болды. Абай көзі көрген зұлымдықтарды сынап қана қоймай, сонымен бірге, одан құтылудың жолын қарастырады, әділетке, өнер-білімге, адал еңбекке, адамгершілікке үндеді. Қазақ жастарына ақыл айтып, адамға жат мінез-құлықтардан сақтандыруды, мәдениетті елдерден өнер алуға дүниелік ғалымды, техниканы үйренуге игеруге шақырады.
Мысалы; Абай «Жиырма екінші сөзінде» өзіне өзі сұрау бере отырып, қазақ қоғамындағы топтар мен таптарды сынап, талдау жасайды. Ол топтардың әрқайсысына жеке тоқтап, сын айтады, өзінің кімнің жоғын жоқтап, сайылын соғуға даяр екенін ашық көрсетеді. Қазақтың байлары мен болыс, билерін, сұмдарын, момын шаруалары мен бишараларын салыстырып, ол топтардың арасындағы үлкен қайшылықтарды танытып отырады. Абай қазақ еліндегі бұл топтарды, таптық жіктерді бір алып қарап, бір жақты бәріне қарсы шығып отырған жоқ. Олардың әрқайсысына жеке сипаттама беріп, кедей шаруаны жуандар тобынан бөліп алды. Елдің бұзылуына, азап-тозуына негізгі айыпты қанаушылар тобы – «Мырзалар»; атқамінер, қу-сұмдар қауымы екенін көрсете білді. Бұлардың елді қым-қиғаш, қарама-қарсы жіктерге бөліп, дау-жанжалдың отын үрлеп жүргенін көрсетті. «Мықтыны құрметтейтін десең, жаманшылыққа елдің бәрі мықты. Жақсылыққа мықты кісі елде жоқ»; - деп, мықтысыңғандардың зұлымдық сырын ашып береді. Абайдың «Қара сөздерінде» әңгімеленетінекінші бір басты мәселе оқу, өнер-білім, тәлім-тәрбие жүйелері. Абай бұл мәселені өзінің қара сөздерінің көпшілігінде – ақ әңгіме қылады. Бұған соқпай кететін өлең де қара сөзі де аз. Қара сөздерінің жирма шақтысы осы ағартушылық пікірді қозғап отырады.
Абайдың қара сөздері оның ағартушылық пікірін айқын танытатын еңбектер. Жазушының бұқарашылдық идеясының тиянақты тұрғысы мен биік сатысы. Ол қара сөзінде оқу, өнер-білім мәселелерін өте жоғары бағалап, өнер-білімсіз надандыққа қарсы шығып отыруды Адамның санасы, бірінен-бірінің озықтығы осы білімі асып, өнері артқандықтан білінеді деп, оны адамшылықтың өлшеуіші ретінде түсінді. Абайша ақыл, ғылым, ар мінез кімде басым – сол адам артық және бағалы.
«Он сегізінші сөзінде»! Тегінде, - дейді Абай, - адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де ақымақшылық.
Абай адамға, қоғамға пайдалы, тұрмыс керегіне асарлық оқуды жақтайды.Оқу елдің ілгері басуынан жәрдемдесерлік, заман талабына сай келерлік, өмірге пайда келтірерлік, шындыққа жеткізерлік, әр нәрсені жете танытарлық оқу-ғылым болу керек деген талап қояды.
Абай өзінің оқу, өнер, білім мәселелерін сөз қылған қара сөздерінде тәлім-тәрбие мәселесін қозғай отырды Ең алдымен, Абай өз кезіндегі тәләм-тәрбие ісіне тоқтап, ал феодалдық көзқарастағы тәрбиенің барлық сырын, жұғымсыз бетін ашып көрсетеді.Оны мықтап сынайды. Әрбір тәрбиешінің, ұстаздың міндеті – баланың алдына үлкен талаптар қоя білу, хат таныса болды деп, болмашы талапқа қанағаттанып қалмай, баланы ғылымға терең бойлауға ұмтылдыру Абай «артық білім- кітапта» деп, сол кітаптағы артық білімді игеріп, ғылым шыңына шығуға үндейді абай жастардың болашағына қалтқысыз сенді, одан үлкен үміт күтті. Абайдың қара сөздерінде қозғалатын басты мәселелердің бірі- еңбек, кәсіп, шаруа жайлары. Абай ұсынған адамгершілік өрнегінің бес асыл қасиеттердің бірі- еңбек. Ортадағы жағымсыз қылықтардың көп болуы, Абайша, ең алдымен олардың еңбексіздігінде, кәсіпқор еместігінде, шаруаның жайын білмеушілігінде. Ерінбек еңбек етіп, «шаруаның ебін, сауданың тегін» білетін, егін егіп, жер өңдейтін, өнерлі елдерде бұл жағдай қазақтағыдай емес, адалдықпен өмір сүре, бұлай қор болмас еді дегенді айтады. Осылайша, Абай ел өмірінде, адам тұрмысында еңбектің рөлі зор болатынын дұрыс түсінеді.
Абайша, адам өзінің еңбегі, өнері, ақылымен аспайынша басқа жолмен асуы мүмкін емес, «әрбір мансапты еңбексіз табуға болмайды». Абайша, адамды қор қылатын еңбек емес, керіснше еңбексіздік, қырсызддық. «Күллі адам баласын қор үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі- надандық, екіншісі- еріншектік, үшіншісі- залымдық деп білерсің», - деп Абай ослардан сақтандырады. Оның себебі: бұл үш нәрсе адамға жат нәрселер, яғни «надандық- ғылым, білімнің жоқтығы... білімсіздік, хайуандық болады. Еріншекті күллі дүниедегі өнердің дұшпаны: талапсыздық, жігерсіздік, ұлтсыздық, кедейлік бәрі осыдан шығады», - дейді Абай. Абайдың қара сөздерінде көбірек қозғалатын негізгі тақырыптардың бірі – адамгершілік, мінез-құлық жайы. Өмірде терең шолып, қияға ой жіберіп «алыстан сермеп, жүректен тербеп», қиялдың қиырын шарлай білген зиянды кесапат болған кертартпа мінез-құлыққа шіріген әдет, ескі салт-санаға барынша қарсы тұрды. Абай адамгершілік нормасына сай етпекші болды. Сондай-ақ Абай қазақтың бойына сіңіп, әдетіне айналып кеткелі жүрген, теріс түсінік беретін, халыққа жат мақалдарға да сын айтады. Абай тек мақалды сынап отырған жоқ, Сонымен қоса, ескі ел мінезін, кертартпа әдетін де қатты сынап отыр. Бұл Абайдың «Жиырма тоғызыншы сөзінде» айқын көрінеді. Абай осы сөзінде: Жарлы болсаң, арлы болма», «Қалауын тапса, қар жанады», « Атың шықпаса, жер өрте» деген мақалдарға қарсы шығып, олардан елді сақтандырады. Абай еңбекші халық тіршілігіндегі мақалдарға қарсы болған жоқ. Оны өзі мейлінше көп қолданады, халықты тәрбиелеуге құрал етіп пайдалана білді. Сөйтіп, малдың ішінде халық даналығын көрсететін құндысы болатынын, оны ел тілегіне пайдаланудың үлгісін көрсетті.
Абай әр уақытта да қалың көпшілік жағында, соның тілегінде болды. Халқының жарқын болашағы үшін күресті. Өзінің бойындағы бар қуатын сол жолға сарп етті.
Абай – ұлы ақын. Оның шығармашылық арнасы өте кең. Ол тек ақын ғана емес, соның үстіне өз кезеңінің ұлы ойшысы.
К.А.Тимирязев көрсеткен осы сирек кездесетін әрі ұлы ақын, әрі терең ойшылдық, әрі тамаша ғылым тобына орыс әдебиетінен М.В.Ломоносов, А.С.Пушкиндер сөзсіз қосылса, қазақ әдебиетінен Абай Құнанбаев та солар тобына қосылуға тиісті де, және қосылады да. Себебі, Абай да тек ақын емес, сонымен бірге терең ойшыл, тамаша ғалым болған адам.
Абай қазақ елі әлемдік ел қазынасынан тәлім-тәрбие алса ғана жарыққа жететінін білген. Елі-жұртын үгіттеумен бірге өз білім тәрбиесін, әсіресе жазушылық, әлеуметтік еңбек талабын, бұрын, бұның алдында өзге ақындар бармаған бағытқа, түспеген арнаға салады.
«Абай қазақ халқының ғана ақыны емес... Ол – көркем ойдың әлемдік тұғырдағы құдіреті»
