Зерттеу ж?мысы "Арнау с?зді? шебері"

Ә. Төлепбергенов атындағы орта мектеп.

Оспанова Диляра Дәулетқызы

Зерттеу жұмысының жетекшісі: Мұқаш Б.

Қылышбай ауылы.

2013жыл.

Мазмұны

Аннотация. І. Кіріспе. Үлкен өнер иесі. ІІ.Негізгі бөлім. 1.Арнау сөздің шебері. 2.Айтыскер ақын. ІІІ.Қорытынды.

Аннотация Зерттеу жұмысының тақырыбы: «Арнау сөздің шебері». Зерттеу мақсаты: Қылышбай ауылының тұрғыны , елге белгілі өнерпаз, айтыс ақыны, жыршы, термеші Әділқожа Мансұрұлы Мұртазаевтың өмірі мен шығармашылығын зерттеуге арналған.

Үлкен өнер иесі

Қылышбай ауылында өнерді өзіне жастайынан серік етіп, көпшіліктің ыстық ықыласына бөленіп жүрген белгілі өнер тарландары баршылық. Танымал әнші, сазгер, ақын Садық Құнанбаев, «Тараз» триосының белді мүшесі Асылхан Шүңіреков осы ауылдың тумалары. Сондай өнер өлкесінде өзіндік қолтаңбасы бар жандардың бірі әнші, айтыскер ақын Әділқожа Мұртазаев. Әділқожа Мансұрұлы 1948 жылы 5наурызда, Қылышбай ауылында, шаруа отбасында дүниеге келді. 1966 жылы Шу ауданы, Төле би ауылындағы орта мектепті бітірген. 1969-1972 жылдары Кеңес Армиясы қатарына алынып, Отан алдындағы борышын Солтүстік теңіз флотында, Мурманск қаласында атқарған. Әскерден оралған соң Жамбыл есеп-санақ техникумына оқуға түсіп, оны 1974 жылы бітірген. Содан жас маман туған ауылы Талдыөзек совхозына есепші қызметіне орналасады.Өнер десе жанып тұратын жас бозбаланы сол кездегі аудундық мәдениет бөлімінің меңгерушісі Хасан Ганжуев байқап, оған қосымша ауылдық клубты басқаруға береді. Ауылдық клубтағы көпшілік-мәдени шараларды ұйымдастыруға белсене араласып жүрген Әділқожа өнерде Төлеген Нұрманбаев, Аралбай Тәйтімов, Садық Құнанбаев, Аманжол Әміреқұлов сынды өнер тарландарынан тәлім алады. Ол осы жандарды өзіне өнердегі ұстаздарым деп бағалайды.

Суырып салма ақын ретінде қалыптаса бастаған оны бір күні аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Айтбай Назарбеков шақырып алып: «Әділ қарағым, ауданымыздың намысын қорғайтын Пазылхан Қойайдаров ағамыз қартайды. Енді облыс, республика көлемінде өткізілетін түрлі өнер додаларында аудан намысын қорғайтын боласың»,-деп батасын береді. Содан бірінші басшының ағалық тілегімен қанаттанған Әділқожа 15 жылдай айтыс сайыстарына түседі. Атақты айтыс ақындары Аяз Бетбаев, Әшім Сағатов, Шырын Мамасеріковалармен сөз қақтығысына түсіп шыңдалады. 1985жылы дүлдүл ақын Кенен Әзірбаевтың 100 жылдық мерейтойына арналған республикалық ақындар айтысына қатысып, жүлделі орынды иеленеді. Ауданамыздан шыққан өнер тарландары Асылхан Шүңіреков, Ақылбай Баялиев , Айнұр Тұрсынбаевалар оны өнердегі ұстазымыз деп ардақтайды.

Әркімге жалын ұстата бермейтін өнер деген сиқырлы әлемде құшағын кеңге салып жүзіп жүргеніне 40 жылдан асыпты.

Әділқожа Мансұрұлының өмірлік серігі Шолпан апай екеуі 4 ұл,2 қыз тәрбиелеп өсірді. Бүгінде олардан 12немере сүйіп, қадірменді қария атанып отырған жайы бар.

Арнау сөздің шебері

Әділқожа Мансұрұлының ақындық толғаулары терең ой мен толғаныс, туған еліне, жеріне деген сүйіспеншілік сезімге толы.

Алаштың азаматы, сегіз қырлы, бір сырлы, атақты құсбегі, ақын-сазгер ініміз Жапар Сатылғановтың 60 жастық торқалы тойына арналған арнау өлең.

Жиналған көпшілікке сәлем бердім,

Жақсыларың Мойынқұмның өзім көрдім.

60жасың Жапаржан құтты болсын,

Сіздерді құттықтауға өзім келдім.

Жасыңнан Шу жерінде өсіп едің,

Әкеңнің өнегесін өзің көрдің.

Тілеукүл келінменен басты қосып,

Балалы-шағалы боп өсіп-өндің.

Үлкеннің асыл сөзін ұққаныңыз,

Көп екен жинап-теріп тыққаныңыз.

Үйдің алтын қазығы Тілеукүлжан,

Құтты болсын зейнетке шыққаныңыз.

Бар жұмақ аналардың табанында,

Иманның нұры төккен қадамына

Төрт ұл туып, өсірген тәрбиелеп,

Тілеукүл бақытты ана заманында.

Көңілім шындықты айтсам тарқасын ба,

Байлығы Жапар інімнің қалтасында.

Аяңдап 60жасқа жеткеніңіз,

Тілеукүл келінімнің арқасында.

Тойға келді ағайын алыстағы,

Кейінгі ұрпақ балалармен танысқалы.

Сарыүйсіннің бетке ұстар саңлақтары,

Кеңесхан, Айтбек сынды қаймақтары.

Шымырдан Вовка деген нағашың бар,

Екі жүз қырық кило салмақтары .

Жегені 500 мыңның жылқылары,

Лақтырса құр шықпаған қармақтары.

Қожаның көз қырына іліндіңдер,

Түбі қиын болады-ау ар жақтары.

«Көз тимесін» десеңдер шірткі алыңдар,

Ата-баба сілкінсін әруақтары.

Балалардың қызығына ерте батқан,

Жемісін ұлдарының бұрын татқан.

Жапар мен Тілеукүлге ризамын,

Бұл тойды балаларың жасап жатқан.

Осымен той тәмам болып қалмасын,

Ағайынмен мол болсыншы арласың.

70, 80, 90,100-ге келіп жет,

Қалған тойды балаларың жалғасын.

Ақын ағаң асыл сөзін жолдасын,

Еш жамандық бастарыңа болмасын.

Бала-шағаң аман жүріп алдыңда,

Әруағы Сары бәйбішенің қолдасын.Әумин!

Арнауды арнап жазған ақын ағаң

Әділқожа Мұртаза деп білерсіз.

Қылышбай ауылының тұрғыны.

16қараша 2013 жыл.

Қылышбай ауылының тұрғыны болған, Ауған

соғысының ардагері Исабеков Шәкір Әміреқұлұлының дүниеден өткеніне жыл болуына арналады.

Арғы атасы Шәкіржанның діндар болған,

Мешіт салып, медресесінде бала оқыған.

Бердібектен Исабек молда болып,

Бар білімді Әміреқұл ағай тоқыған.

Қан соғыстан аман-есен оралған.

Саракүл апай, жас қыз еді оянған.

Қос тағдырды Құдай қосып арада,

Өніп-өсіп, бес ұл, алты қыз тараған.

Бір ағайдың бар болмысы он адамға татитын.

Қан соғыста көргендерін жатқа айтып оқитын.

Тастан ағай, Шермахан мен айтқанда,

Оқушылар қан соғыста жүргендей боп балқитын.

Бұрынғы өткен ағайлар неткен текті,

Балаларының қызығын көріп кетті.

Алты қызы алты рулы елге барып,

Бес ұлы бес бәйтерек болып жетті.

Шәкірдің түрі бөлек көрікті еді,

Ауғанның қан соғысын көріп келді.

Ішінен бар көргенін жасырумен,

Өмірінің тең жартысын беріп келді.

Сені жоқтап, ауғандық қауымдарың,

Сен кеткенде жоқтады ауыл бәрін.

Бір Құдай сабыр берсін қалғанына.

Сені аңсаумен өтеді бауырларың.

Бір жылдың, білмей қалдық өткеніне,

Жыл толыпты, өзіңнің кеткеніңе.

Орныңда бар екі ұлың ер жетеді.

Тілектеспіз арманына жеткеніне

Тірлікте өлмегеннің бәрі батыр.

Өзің жиған техникаң жүріп жатыр.

Сені аңсап қай кезде тоқтап қалады

Тілін білер жігіттер жөндеп жатыр.

Кім ілінбес ажалдың қармағына ,

Еш пенде жеткен емес арманына.

Орныңа құран оқып тұрса болды,

Өткен-кеткен ата-баба әруағына.

Маралға мұқалмайтын көңіл берсін,

Мұхтар мен Нұрсұлтанға өмір берсін.

Сен жетпеген жасыңа балалар жетсін,

Өзіңе пейіш жақтан орын берсін! Әумин!

Айтыскер ақын

Шырын мен Әділ. Бұл айтыс Жамбыл облыстық ақындар айтысында өткен.

Шырын Мамасерікова 1945 жылы Жамбыл облысы Луговой ауданында (қазіргі Т.Рысқұлов ауданында ) туған. Аяз Бетбаев, Жолдасхан Құрамысов және тағы басқа ақындармен айтысқа түскен.

Әділ Мұртазаев Аяз Бетбаев, Әшім Ақылбаевтармен айтысқан.

Шырын:

Ардақ тұтып қол соғып,

Ақ пейілін танытқан,

Аялаған әлпештеп

Айналайын халықтан.

Уа, көпшілік әлеумет,

Сәлемімді қабыл ет!

Құтты болсын Жамбылдың

Тойы деймін, жолдастар,

Құтты болсын тойларың,

Қабыл болсын ойларың.

Құралайы, бөкені

Белгілі көп екені.

Шопан ата атанған

Жазылбектің мекені.

Айтысқа келді кешігіп,

Мынау Әділ дегені.

Аяқ-қолың балғадай,

Ақын жігіт, хал қалай?

Мынадай палуан денемен

Ұшып кетпе жаңқадай.

Айтысқа шыққан Шырынмен

Жүрегің батыр дарқан-ай!

Әділ:

Сәлем бердім, көпшілік, жалпыңызға,

Ұлы тойға жиналған халқымызға,

Ақын шықса қолына домбыра алып,

Басын ию халыққа салтымыз да.

Мен едім ақын Әділ Мойынқұмда,

Шырынжан, жас қыранның ойын тыңда.

Семейді «жеңіп» тастап Алматыда,

Сый-құрмет жиып алып, тойындың ба?!

Қырда өскен Мойынқұмның тұлпары едім,

Көңілімді қалдыруға бой ұрдың ба?

Шырын:

Жеңеше десең, Әділжан,

Жеңеше-ақ болайын.

Сендей қайным бар болса,

Неге ерте солайын.

Айналайын, қайным-ау,

Қалпыңнан осы айныма-ау.

Мойынқұмның мән-жайын

Газетіңнен оқыдым.

Жақсы менен жаманын

Көңіліме тоқыдым.

Келмеді деп аулыңа,

Неге сонша «шоқыдың».

Әділ:

Жеңеше, келтірмеші сайтанымды,

Қаймағы көңілімнің шайқалыңды.

Меркеңіз Мойынқұмнан артық емес,

Білмейтінің сенің де байқалыңды.

Ұмытпа, Шырынжан-ау, бізде екенін

Жамбылдың туып-өскен Жамбыл тауы.

Алтыннан алқа, сырға тағып берер

Ақбақайым мүмкін бе таң қылмауы.

Қырғауыл, қоян, киік, елігі бар,

Аң аулап бізге келер желігі бар.

Егер де Мойынқұмға қонақ болсаң,

Етер ек мәңгілікке сені құмар.

Шырын:

Әй, Әділжан, жарамас,

Жеңгеңе ор қазуың.

Одыраңдап отырып,

Асатпай жатып құлдық деп,

Ұят қой шалқып-тасуың.

Тыныш отыр егеспей,

Айдарыңнан жел еспей,

Жамандама Меркемді,

Қант-шекерін жеместей.

Шай ішпейтін қазақ жоқ,

Сөйлеме қазақ еместей.

Әділ:

Жазекеме жасайтын тойымды көр,

Сол тойда айтысуға қолыңды бер.

Кәнеки, қоштасалық, ақын Шырын,

Халқым да аяқтауды орынды дер.

Шырын:

Ұлы Жамбыл тойында

Ұрыспайық, Әділжан.

Кемшілікті одан да

Дұрыстайық, Әділжан.

Түзетілсін мініңіз,

Қош есен бол, ініміз.

Ақын болып жая бер

Бұтағыңды, Әділжан.

Үлкен сыйлар жастарды

Тұтам үлгі, Әділжан.

Ескерткішке сыйлайын

Кітабымды, Әділжан.

Әділ:

Жүруші ем марапаттап атағыңды,

Жеңешем кітап сыйлап қапа қылды.

Келмеппін ең болмаса гүл де ұстап,

Берейін үстімдегі шапанымды.

Мен 65 жастамын

Көп ойламын жан-жағыма қарадым,

Шу өзеннің, қамыс басқан аралын.

Шәмші құсап, алпысында ілінген,

Алпыс бесте түкке ілінбей барамын.

Қатты айтпастан, қабағына қарадым.

Таңдап алған өмірдегі маралым.

Тең құрбыдай, сырласып жас кездерде.

Бір өзіңе теңеу таппай барамын.

Құрбы-құрдас сырыңды ұғып санадым,

Інілерім артта өскен қарағым.

Шындық айтып, шырылдап ем өмірде,

Кейбіреуге жақпай кетіп барамын.

Өнер жолы, ауыр екен алыстым,

Талай жайсаңдармен таныстым.

Жас келгенде өлең айту ауырлау,

Екі қолым домбыраға қарыстың.

Ұлды ұяға, қызды қияға қондырдық,

Есейгенше естен кетпес онжылдық.

Алтауында, алты түрлі мінез бар,

Жетелеумен жеткізсем деп болдырдық.

Пайғамбар жасы 63-те ұғындым,

Осы жастың қасиетіне үңілдім.

Дін жолынан таймай өткен бабамның,

Әруағына шын ниетпен жығылдым.

Осы өлеңді шын ниетпен бастадым,

Еске түсіп өмірдегі жас шағым.

Жылдам жетіп келгендігін байқамай,

Маған сенсең дәл 65 жастамын.

65 жас, дәл 65 асудай,

Денеңдегі қызу қаның басылмай.

Жан-жағыңнан әр түрлі ауру жабысса,

Түсіп қалған 65 тал шашыңдай.

Жас өмірің сайдың қызыл тасындай,

Балаларың бөлек шыққан аршындай.

Немерелер алдамыш боп жүреді,

Бір кемпірің қалады екен қасыңдай.

Осылайша бір өлеңді бастадым,

Шын ниетпен түсініңдер жастарым.

Жас келгенде азаяды достарың,

Мен бүгінде 65 жастамын.

Әділқожа Мұртазаев

Қылышбай ауылы.

2013жыл.

Әдебиеттер тізімі:

1.Ж. Дәметов. « Үлкен өнер иесі» мақаласы, «Мойынқұм таңы» газеті, 5наурыз 2011жыл,6-бет.

2.А. Бұлдыбаев. Мәңгі көктем: Осы күнгі қыз бен жігіт айтысы; Шырын мен Әділ айтысы(237-бет).Алматы: Жалын, 1988ж.-328бет.

3.Ә.Мұртазаев. «Мен 65 жастамын» өлеңі, «Мойынқұм таңы» газеті, 6қыркүйек,2013жыл,4-бет.

4.Ә. Мұртазаев. Әміреқұл Шәкірді еске алу, «Мойынқұм таңы» газеті, 12тамыз,2013жыл, 4-бет.