Ыбырай Алтынсарин ж?не т?жік-парсы ?дебиеті
?аза?стан мен Т?жікстан арасында?ы досты? ?арым-?атынас, ?деби-м?дени рухани байланыс сонау к?не д?уірлерден бері жал?асып келеді. Оны екі елге орта? ертегі, а?ыз ??гімелерден де, батырлы?, ?ашы?ты? эпосты? жырларымыздан да, тол?ауларымыз бен ?ле?дерімізден де а??ару ?иын емес.
1069-1070 жылдары Ж?сіп Баласа??ни (ХІ ?.) "??тты білік" ("??дат??у білік") дидактикалы? поэмасын тудырса, оны? б?л ісін жал?астырып Ахмет Йассауи (ХІ-ХІІ ?.?.) "Хикметтер", Ахмет Ж?йнеки (ХІІ ?.) "?иссас ?л ?нбия" (А?и?ат сыйы") кітабын жаз?ан. Оларды? д?ст?рін жал?астырып Ш?к?рім ??дайбердиев Физулиді? "Л?йлі-М?жн?н" поэмасын, Т?рма?амбет Ізтелеуов Фердаусиді? "Шахнама" дастаныны? сюжетін пайдаланып "Р?стем-Дастан", М?хамеджан Сералин "Р?стем-Зораб", Ж?сіпбек Шайхасламов "Хисса-и-х?зрат-е Юсуф ?лей?и-ус-с?л?м илан з?лайханны? м?селесі", ?.Бай??л?лы "?иссас-?л ?нбия", М?ш??р Ж?сіп К?пеев "Г?лшат-Шеризат", ?ріп Т??ірбергенов "Зияда-Шахм?рат", ?сет Найманбаев "Ер Шеризат" дастандарын ?мірге ?келді.
Б?л дастандар н?зира д?ст?рімен жазыл?ан, кезінде елімізге ке? тара?ан шы?армалар болды. Назира д?ст?рі – бір а?ынны? жаз?ан шы?армасын екінші а?ын ?зінше ?айта жырлау. Жазба ?дебиеті ?кілдері ішінен б?л д?ст?рді ал?аш бастап берген Абай ??нанбаев пен Ыбырай Алтынсарин болатын. Оны т?жік-?аза? ?дебиеті арасында?ы байланысты зерттеп ж?рген т?жікті? ?дебиеттанушы ?алымы, профессор Атахан Сафуллаевты? мына пікірі де растайды: "?аза?ты? а?артушысы, а?ыны ж?не жазушысы Ыбырай Алтынсаринні? шы?армаларында т?жік пен ?аза? ?дебиетіні? байланысы мейлінше ай?ын бай?алады. Алтынсаринні? т?жік-парсы ?дебиетінен ?ажетінше пайдалан?анды?ы оны? шы?армаларыны? ?нбойынан к?рініп жатады. Шы?ысты? сарын Ыбырай ?ле?дері мен хикаяларыны? ?гіт-насихатты? ?серін к?шейте т?скен" ("Паеми барадари", ("Досты? жаршысы") - Душанбе, 1972. - 136 б.].
Ы.Алтынсарин ?з шы?армаларын негізінен балалар?а білім-т?рбие беріп, ?ылым-білімге, ?нерге ??лшындыру ма?сатында жаз?аны белгілі. ?лы ?стазды? "?сиет ?ле?дері" де аты айтып т?р?андай, сол ма?сатта жазыл?ан:
...Пай?амбар б?рын?ы уа?ытта
Д?уіт еткен,
Патша боп, б?л д?ниеге да??ы кеткен.
Отыз ?лым бар ?ой деп, к?птік ойлап,
??дайым отызын да ?лек еткен.
Жыла?ан Д?уіт патша тоба ?ылып,
?зіні? пенде екенін сонда біліп.
М?нан со? Та?-С?леймен туды дейді,
Отыз ?л?а бір ?зін жора ?ылып, – десе, жастарды бар?а мастанып, асып-таспаудан са?тандырып, б?л д?ниеде ?анша да??ты болса? да Алла алдында пенде екені?ді ?мытпа деген а?ыл-ке?ес айтады. ?ле? жолдарында?ы Д?уіт-да??-ты патша Библияда?ы Давид, – м?сылман дініндегі Д?уіт пай?амбар, С?леймен-Саламон – Давидті? ?лы. Б?лар туралы а?ыз-??гімелер ??ранда да бар. Олар "Тал?т", "Тал?т пен Д?уіт", "Д?уітті? адасуы" деген хикаяларда баяндалып, оны? адамгершілігі, адалды?ы, ?ділдігі, ?р уа?ыт пай?амбарлы? м?ртебесін са?тай білетіндігі с?з етіледі."Шы?ыс а?ыз-??гімелерінде С?леймен патша туралы да к?п айтылады. Ол жайында "Раб?узи ?иссасында" да бірнеше ??гіме бар. Оларда С?лейменні? жас-ты?ына ?арамай а?ылдылы?ы, білімділігі, ?кесіні? ?ате билігін т?зеткені айтылады. (?ыраубаева А. "?асырлар м?расы" - Алматы: Мектеп, 1988. - 35 б.).
Ы.Алтынсарин ??ранда?ы, Шы?ыс а?ыз-??гімелеріндегі адамгершілік идея-сын балалар санасына сі?іруді к?здейді. "?сиет ?ле?дерінде" енді Ескендір жайында ??гімелеп, оны? патша бол?анын, д?ниені жаула?анын, ?лмеуді арман етіп м??гі судан ішкен адам м??гі ?лмейді екен дегенді естіп, м??гі суды іздеп бар?анын баяндайды. М??гі судан су алып келуге у?зірі ?ыдыр-Ілиясты ж?мсайды. ?ыдыр Ілияс су?а барып, ?зі ішіп, патша?а арнап та?ы бір кесе су алады. Сонда бір адам?а к?зі т?сіп, одан "М?нда отыр?ан неткен жансыз, ?араса? келбеті?е м?сылмансыз?" деп ж?н с?райды. "Мен-да?ы бір патша едім, еш к?м?нсіз", – деп бейтаныс адам ??гімесін былайша жал?астырды:
?лмеске мен де осындай талап еттім,
Бір к?ні осы су?а келіп жеттім.
?рбір іс уа?ытында ?ызы? екен,
А?ыры ?з басыма азап еттім.
Бір заман ?лек болды барша елім,
?алмады ?ыдырма?ан ешбір жерім.
Кемдікті? неше т?рлі б?рін к?ріп,
А?, енді ?лім болса ма?ан дедім.
Д?ниені неше айналып, неше кездім,
?з жаным мен денемнен ?зім бездім.
Ма?ан ?лім бермеді ??дай-та?ала,
Енді тастап д?ниені м?нда келдім.
?ыдыр-Ілияс ?айтып келіп суды Ескендірге ?сынады. Ол ішейін деп ?мтыл?анда су аузына бармай ?ояды. Оны? себебін а?ын мына жолдармен жеткізеді:
Та?ында Та?-С?леймен не ?ылмады,
?мірін со?ында?ы ша?ындады.
Наушеруан - діні к?пір, ?діл ?тті,
Доза??а соны? ?шін жа?ылмады.
Б?з?анбыз ?ділдікті б?л мал ?шін,
Жиясыз оны-да?ы бір жан ?шін.
Мал-жанны? ?ре ту?ан б?рі безіп,
Далада жал?ыз жатып, "Алла" деді.
?ділетсіз, т?к?ппар адам ?анша бай болса да ж?ма??а бармайды, діні к?пір болса да, ?ділетті адам доза??а жа?ылмайды. Ескендірді? аузына суды? бармау себебі осында екен.?ле?де кездесетін ?ыдыр-Ілияс - Ілияс Хызыр (Илья) пай?амбар. "Шы?ыс елдері ауыз ?дебиетінде киелі адам бейнесінде к?рініс табады. Наушеруан - ежелгі д?уірдегі Иран патшасы. Аюп - Айуб (Иов) пай?амбар, ?арынбай - ?аза? ертегілері мен а?ыздарында кездесетін сара?, ?айырымсыз, мейірімсіз бай адамны? бейнесі. "?арынбай м?сылман мифологиясында?ы ??ранда?ы Карун туралы а?ыз?а байланысты ?алыптас?ан. ??ран мазм?нын жа?сы білген Ы.Алтынсарин "...?мытпа бай болдым деп бір ??дайды, жер ж?т?ан ?айырсыздан ?арынбайды" - деп ?алыптас?ан а?ызды? ал?аш?ы н?с?асыны? мазм?н-м?нін д?л са?та?ан. ??ранны? 28 с?ресінде (аятында) Корун ?айырымсызды?ы, сара?ды?ы ?шін Т??ірі ?а?арына ?шырап, оны жер ж?тады (С?тбаева Ш. Алтынсарин ?рнектеріні? кейбір сырлары. "Ыбырай Алтынсарин та?ылымы". - Алматы: "Жазушы", 1991. - 279 б.). Зыли?а - Ж?сіп - кіршіксіз адал махаббат, с?лулы? символына айнал?ан Фердаусиді? "Иусиф в? Зулайха" дастаныны? кейіпкерлері. Б?л а?ыз Шы?ыста к?п тара?ан, к?п жырлан?ан.?ле? ?аза?ты? он бір буынды ?ара ?ле? ?лгісімен жазыл?ан терме. Терме - ?неге, ?сиет, а?ыл-на?ыл, ойлы, тап?ыр с?здерді теріп айту. Ыбырай да б?л ?ле?інде балалар?а ?лгі-?неге, саба? боларлы? а?ыз ??гімелерді? басын шалып, бі-рінен со? біріне к?шіп, адалды?ты ізет-тілікті, ізгілікті насихаттайды: "?орлама кем адамды болса? дана", "?мытпа бай болдым деп бір ??дайды", "Иманды ер ??дайынан ?ялады", "Ренжітпе пенде болса?, бейшараны", "Араз бол, кедей болса?, ?рлы?пенен. Кете бар кессе басы? шынды?пенен! ?орек тап, бейнеттен де Т??ірі? ж?рдем, Телмірме бір адам?а м??лы?пенен!", "Бір ?діл, ?азынасы ке? патша?ды ізде!", "Ма?танба ба?ыттымын деп ба?ы?ыз?а", "Ма?танба с?лумын деп ажары?а" Ажарсыз адамдарды ал назары?а".
?аза? тілі мен ?дебиеті п?ніні? маманы :
Утесова Г?лжан К?шербай?ызы
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі
Ыбырай Алтынсарин та?лымы: ?деби-сын ма?алалар мен зерттеулер.
Алматы: Жазушы, 1991. 21-22 беттер.
Адамбаев Б. Халы? даналы?ы А, 1976 .
А?ынжанов М. ?аза? а?артушыларыны? ?о?амды? – саяси к?з?арастарыны?
Алтынсарин Ы.Та?дамалы шы?армалар(??растыр?ан С.С?лейменов) А, 1955.
Алтынсарин Ы. ?ш томды? шы?армалар жина?ы. А, 1973.
?Жары?баев., С.?алиев. ?аза? т?лім т?рбиесі. А.,1995
Бержанов К. О?у а?артуда?ы халы?тар досты?ы. А,
Джумагулов К.Т.Ы.Алтынсарин .Ташкент, 1975
Доспамбетов ?.Ал?аш?ы хрестоматия. Е?бек туы, 1969. 28 ?араша.
Ер?алиев Т.Ыбырай Алтынсаринні? тіл білімі туралы ?ызметі. 1966,
Ж?ма??лова С. А?артушы туралы ?дебиет. Семей та?ы, 1966,
Жары?баев ?.?аза? а?артушылары жастарды т?рбиелеу туралы . А,
