kopilkaurokov.ru - сайт для учителей

Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей

"Ыбрай Алтынсарин ж?не т?жік-парсы ?дебиеті " ?деби сын ма?ала

Нажмите, чтобы узнать подробности

Ыбырай Алтынсарин ж?не т?жік-парсы ?дебиеті

?аза?стан мен Т?жікстан арасында?ы досты? ?арым-?атынас, ?деби-м?дени рухани байланыс сонау к?не д?уірлерден бері жал?асып келеді. Оны екі елге орта? ертегі, а?ыз ??гімелерден де, батырлы?, ?ашы?ты? эпосты? жырларымыздан да, тол?ауларымыз бен ?ле?дерімізден де а??ару ?иын емес.

1069-1070 жылдары Ж?сіп Баласа??ни (ХІ ?.) "??тты білік" ("??дат??у білік") дидактикалы? поэмасын тудырса, оны? б?л ісін жал?астырып Ахмет Йассауи (ХІ-ХІІ ?.?.) "Хикметтер", Ахмет Ж?йнеки (ХІІ ?.) "?иссас ?л ?нбия" (А?и?ат сыйы") кітабын жаз?ан. Оларды? д?ст?рін жал?астырып Ш?к?рім ??дайбердиев Физулиді? "Л?йлі-М?жн?н" поэмасын, Т?рма?амбет Ізтелеуов Фердаусиді? "Шахнама" дастаныны? сюжетін пайдаланып "Р?стем-Дастан", М?хамеджан Сералин "Р?стем-Зораб", Ж?сіпбек Шайхасламов "Хисса-и-х?зрат-е Юсуф ?лей?и-ус-с?л?м илан з?лайханны? м?селесі", ?.Бай??л?лы "?иссас-?л ?нбия", М?ш??р Ж?сіп К?пеев "Г?лшат-Шеризат", ?ріп Т??ірбергенов "Зияда-Шахм?рат", ?сет Найманбаев "Ер Шеризат" дастандарын ?мірге ?келді.

Б?л дастандар н?зира д?ст?рімен жазыл?ан, кезінде елімізге ке? тара?ан шы?армалар болды. Назира д?ст?рі – бір а?ынны? жаз?ан шы?армасын екінші а?ын ?зінше ?айта жырлау. Жазба ?дебиеті ?кілдері ішінен б?л д?ст?рді ал?аш бастап берген Абай ??нанбаев пен Ыбырай Алтынсарин болатын. Оны т?жік-?аза? ?дебиеті арасында?ы байланысты зерттеп ж?рген т?жікті? ?дебиеттанушы ?алымы, профессор Атахан Сафуллаевты? мына пікірі де растайды: "?аза?ты? а?артушысы, а?ыны ж?не жазушысы Ыбырай Алтынсаринні? шы?армаларында т?жік пен ?аза? ?дебиетіні? байланысы мейлінше ай?ын бай?алады. Алтынсаринні? т?жік-парсы ?дебиетінен ?ажетінше пайдалан?анды?ы оны? шы?армаларыны? ?нбойынан к?рініп жатады. Шы?ысты? сарын Ыбырай ?ле?дері мен хикаяларыны? ?гіт-насихатты? ?серін к?шейте т?скен" ("Паеми барадари", ("Досты? жаршысы") - Душанбе, 1972. - 136 б.].

Ы.Алтынсарин ?з шы?армаларын негізінен балалар?а білім-т?рбие беріп, ?ылым-білімге, ?нерге ??лшындыру ма?сатында жаз?аны белгілі. ?лы ?стазды? "?сиет ?ле?дері" де аты айтып т?р?андай, сол ма?сатта жазыл?ан:

...Пай?амбар б?рын?ы уа?ытта

Д?уіт еткен,

Патша боп, б?л д?ниеге да??ы кеткен.

Отыз ?лым бар ?ой деп, к?птік ойлап,

??дайым отызын да ?лек еткен.

Жыла?ан Д?уіт патша тоба ?ылып,

?зіні? пенде екенін сонда біліп.

М?нан со? Та?-С?леймен туды дейді,

Отыз ?л?а бір ?зін жора ?ылып, – десе, жастарды бар?а мастанып, асып-таспаудан са?тандырып, б?л д?ниеде ?анша да??ты болса? да Алла алдында пенде екені?ді ?мытпа деген а?ыл-ке?ес айтады. ?ле? жолдарында?ы Д?уіт-да??-ты патша Библияда?ы Давид, – м?сылман дініндегі Д?уіт пай?амбар, С?леймен-Саламон – Давидті? ?лы. Б?лар туралы а?ыз-??гімелер ??ранда да бар. Олар "Тал?т", "Тал?т пен Д?уіт", "Д?уітті? адасуы" деген хикаяларда баяндалып, оны? адамгершілігі, адалды?ы, ?ділдігі, ?р уа?ыт пай?амбарлы? м?ртебесін са?тай білетіндігі с?з етіледі."Шы?ыс а?ыз-??гімелерінде С?леймен патша туралы да к?п айтылады. Ол жайында "Раб?узи ?иссасында" да бірнеше ??гіме бар. Оларда С?лейменні? жас-ты?ына ?арамай а?ылдылы?ы, білімділігі, ?кесіні? ?ате билігін т?зеткені айтылады. (?ыраубаева А. "?асырлар м?расы" - Алматы: Мектеп, 1988. - 35 б.).

Ы.Алтынсарин ??ранда?ы, Шы?ыс а?ыз-??гімелеріндегі адамгершілік идея-сын балалар санасына сі?іруді к?здейді. "?сиет ?ле?дерінде" енді Ескендір жайында ??гімелеп, оны? патша бол?анын, д?ниені жаула?анын, ?лмеуді арман етіп м??гі судан ішкен адам м??гі ?лмейді екен дегенді естіп, м??гі суды іздеп бар?анын баяндайды. М??гі судан су алып келуге у?зірі ?ыдыр-Ілиясты ж?мсайды. ?ыдыр Ілияс су?а барып, ?зі ішіп, патша?а арнап та?ы бір кесе су алады. Сонда бір адам?а к?зі т?сіп, одан "М?нда отыр?ан неткен жансыз, ?араса? келбеті?е м?сылмансыз?" деп ж?н с?райды. "Мен-да?ы бір патша едім, еш к?м?нсіз", – деп бейтаныс адам ??гімесін былайша жал?астырды:

?лмеске мен де осындай талап еттім,

Бір к?ні осы су?а келіп жеттім.

?рбір іс уа?ытында ?ызы? екен,

А?ыры ?з басыма азап еттім.

Бір заман ?лек болды барша елім,

?алмады ?ыдырма?ан ешбір жерім.

Кемдікті? неше т?рлі б?рін к?ріп,

А?, енді ?лім болса ма?ан дедім.

Д?ниені неше айналып, неше кездім,

?з жаным мен денемнен ?зім бездім.

Ма?ан ?лім бермеді ??дай-та?ала,

Енді тастап д?ниені м?нда келдім.

?ыдыр-Ілияс ?айтып келіп суды Ескендірге ?сынады. Ол ішейін деп ?мтыл?анда су аузына бармай ?ояды. Оны? себебін а?ын мына жолдармен жеткізеді:

Та?ында Та?-С?леймен не ?ылмады,

?мірін со?ында?ы ша?ындады.

Наушеруан - діні к?пір, ?діл ?тті,

Доза??а соны? ?шін жа?ылмады.

Б?з?анбыз ?ділдікті б?л мал ?шін,

Жиясыз оны-да?ы бір жан ?шін.

Мал-жанны? ?ре ту?ан б?рі безіп,

Далада жал?ыз жатып, "Алла" деді.

?ділетсіз, т?к?ппар адам ?анша бай болса да ж?ма??а бармайды, діні к?пір болса да, ?ділетті адам доза??а жа?ылмайды. Ескендірді? аузына суды? бармау себебі осында екен.?ле?де кездесетін ?ыдыр-Ілияс - Ілияс Хызыр (Илья) пай?амбар. "Шы?ыс елдері ауыз ?дебиетінде киелі адам бейнесінде к?рініс табады. Наушеруан - ежелгі д?уірдегі Иран патшасы. Аюп - Айуб (Иов) пай?амбар, ?арынбай - ?аза? ертегілері мен а?ыздарында кездесетін сара?, ?айырымсыз, мейірімсіз бай адамны? бейнесі. "?арынбай м?сылман мифологиясында?ы ??ранда?ы Карун туралы а?ыз?а байланысты ?алыптас?ан. ??ран мазм?нын жа?сы білген Ы.Алтынсарин "...?мытпа бай болдым деп бір ??дайды, жер ж?т?ан ?айырсыздан ?арынбайды" - деп ?алыптас?ан а?ызды? ал?аш?ы н?с?асыны? мазм?н-м?нін д?л са?та?ан. ??ранны? 28 с?ресінде (аятында) Корун ?айырымсызды?ы, сара?ды?ы ?шін Т??ірі ?а?арына ?шырап, оны жер ж?тады (С?тбаева Ш. Алтынсарин ?рнектеріні? кейбір сырлары. "Ыбырай Алтынсарин та?ылымы". - Алматы: "Жазушы", 1991. - 279 б.). Зыли?а - Ж?сіп - кіршіксіз адал махаббат, с?лулы? символына айнал?ан Фердаусиді? "Иусиф в? Зулайха" дастаныны? кейіпкерлері. Б?л а?ыз Шы?ыста к?п тара?ан, к?п жырлан?ан.?ле? ?аза?ты? он бір буынды ?ара ?ле? ?лгісімен жазыл?ан терме. Терме - ?неге, ?сиет, а?ыл-на?ыл, ойлы, тап?ыр с?здерді теріп айту. Ыбырай да б?л ?ле?інде балалар?а ?лгі-?неге, саба? боларлы? а?ыз ??гімелерді? басын шалып, бі-рінен со? біріне к?шіп, адалды?ты ізет-тілікті, ізгілікті насихаттайды: "?орлама кем адамды болса? дана", "?мытпа бай болдым деп бір ??дайды", "Иманды ер ??дайынан ?ялады", "Ренжітпе пенде болса?, бейшараны", "Араз бол, кедей болса?, ?рлы?пенен. Кете бар кессе басы? шынды?пенен! ?орек тап, бейнеттен де Т??ірі? ж?рдем, Телмірме бір адам?а м??лы?пенен!", "Бір ?діл, ?азынасы ке? патша?ды ізде!", "Ма?танба ба?ыттымын деп ба?ы?ыз?а", "Ма?танба с?лумын деп ажары?а" Ажарсыз адамдарды ал назары?а".

 

?аза?  тілі мен ?дебиеті  п?ніні?  маманы :

Утесова  Г?лжан  К?шербай?ызы

 

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі 
Ыбырай Алтынсарин та?лымы: ?деби-сын ма?алалар мен зерттеулер. 
Алматы: Жазушы, 1991. 21-22 беттер. 
Адамбаев Б. Халы? даналы?ы А, 1976 . 
А?ынжанов М. ?аза? а?артушыларыны? ?о?амды? – саяси к?з?арастарыны?
Алтынсарин Ы.Та?дамалы шы?армалар(??растыр?ан С.С?лейменов) А, 1955. 
Алтынсарин Ы. ?ш томды? шы?армалар жина?ы. А, 1973. 
?Жары?баев., С.?алиев. ?аза? т?лім т?рбиесі. А.,1995 
Бержанов К. О?у а?артуда?ы халы?тар досты?ы. А,
Джумагулов К.Т.Ы.Алтынсарин .Ташкент, 1975 
Доспамбетов ?.Ал?аш?ы хрестоматия. Е?бек туы, 1969. 28 ?араша. 
Ер?алиев Т.Ыбырай Алтынсаринні? тіл білімі туралы ?ызметі. 1966,
Ж?ма??лова С. А?артушы туралы ?дебиет. Семей та?ы, 1966,
Жары?баев ?.?аза? а?артушылары жастарды т?рбиелеу туралы . А,
 

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Наладить дисциплину на своих уроках.
Получить возможность работать творчески.

Просмотр содержимого документа
«"Ыбрай Алтынсарин ж?не т?жік-парсы ?дебиеті " ?деби сын ма?ала »

Ыбырай Алтынсарин және тәжік-парсы әдебиеті

Қазақстан мен Тәжікстан арасындағы достық қарым-қатынас, әдеби-мәдени рухани байланыс сонау көне дәуірлерден бері жалғасып келеді. Оны екі елге ортақ ертегі, аңыз әңгімелерден де, батырлық, ғашықтық эпостық жырларымыздан да, толғауларымыз бен өлеңдерімізден де аңғару қиын емес.

1069-1070 жылдары Жүсіп Баласағұни (ХІ ғ.) "Құтты білік" ("Құдатұғу білік") дидактикалық поэмасын тудырса, оның бұл ісін жалғастырып Ахмет Йассауи (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) "Хикметтер", Ахмет Жүйнеки (ХІІ ғ.) "Қиссас ұл әнбия" (Ақиқат сыйы") кітабын жазған. Олардың дәстүрін жалғастырып Шәкәрім Құдайбердиев Физулидің "Ләйлі-Мәжнүн" поэмасын, Тұрмағамбет Ізтелеуов Фердаусидің "Шахнама" дастанының сюжетін пайдаланып "Рүстем-Дастан", Мұхамеджан Сералин "Рүстем-Зораб", Жүсіпбек Шайхасламов "Хисса-и-хәзрат-е Юсуф әлейһи-ус-сәләм илан зұлайханның мәселесі", Қ.Байғұлұлы "Қиссас-ұл әнбия", Мәшһүр Жүсіп Көпеев "Гүлшат-Шеризат", Әріп Тәңірбергенов "Зияда-Шахмұрат", Әсет Найманбаев "Ер Шеризат" дастандарын өмірге әкелді.

Бұл дастандар нәзира дәстүрімен жазылған, кезінде елімізге кең тараған шығармалар болды. Назира дәстүрі – бір ақынның жазған шығармасын екінші ақын өзінше қайта жырлау. Жазба әдебиеті өкілдері ішінен бұл дәстүрді алғаш бастап берген Абай Құнанбаев пен Ыбырай Алтынсарин болатын. Оны тәжік-қазақ әдебиеті арасындағы байланысты зерттеп жүрген тәжіктің әдебиеттанушы ғалымы, профессор Атахан Сафуллаевтың мына пікірі де растайды: "Қазақтың ағартушысы, ақыны және жазушысы Ыбырай Алтынсариннің шығармаларында тәжік пен қазақ әдебиетінің байланысы мейлінше айқын байқалады. Алтынсариннің тәжік-парсы әдебиетінен қажетінше пайдаланғандығы оның шығармаларының өнбойынан көрініп жатады. Шығыстық сарын Ыбырай өлеңдері мен хикаяларының үгіт-насихаттық әсерін күшейте түскен" ("Паеми барадари", ("Достық жаршысы") - Душанбе, 1972. - 136 б.].

Ы.Алтынсарин өз шығармаларын негізінен балаларға білім-тәрбие беріп, ғылым-білімге, өнерге құлшындыру мақсатында жазғаны белгілі. Ұлы ұстаздың "Өсиет өлеңдері" де аты айтып тұрғандай, сол мақсатта жазылған:

...Пайғамбар бұрынғы уақытта

Дәуіт еткен,

Патша боп, бұл дүниеге даңқы кеткен.

Отыз ұлым бар ғой деп, көптік ойлап,

Құдайым отызын да әлек еткен.

Жылаған Дәуіт патша тоба қылып,

Өзінің пенде екенін сонда біліп.

Мұнан соң Тақ-Сүлеймен туды дейді,

Отыз ұлға бір өзін жора қылып, – десе, жастарды барға мастанып, асып-таспаудан сақтандырып, бұл дүниеде қанша даңқты болсаң да Алла алдында пенде екеніңді ұмытпа деген ақыл-кеңес айтады. Өлең жолдарындағы Дәуіт-даңқ-ты патша Библиядағы Давид, – мұсылман дініндегі Дәуіт пайғамбар, Сүлеймен-Саламон – Давидтің ұлы. Бұлар туралы аңыз-әңгімелер Құранда да бар. Олар "Талұт", "Талұт пен Дәуіт", "Дәуіттің адасуы" деген хикаяларда баяндалып, оның адамгершілігі, адалдығы, әділдігі, әр уақыт пайғамбарлық мәртебесін сақтай білетіндігі сөз етіледі."Шығыс аңыз-әңгімелерінде Сүлеймен патша туралы да көп айтылады. Ол жайында "Рабғузи қиссасында" да бірнеше әңгіме бар. Оларда Сүлейменнің жас-тығына қарамай ақылдылығы, білімділігі, әкесінің қате билігін түзеткені айтылады. (Қыраубаева А. "Ғасырлар мұрасы" - Алматы: Мектеп, 1988. - 35 б.).

Ы.Алтынсарин Құрандағы, Шығыс аңыз-әңгімелеріндегі адамгершілік идея-сын балалар санасына сіңіруді көздейді. "Өсиет өлеңдерінде" енді Ескендір жайында әңгімелеп, оның патша болғанын, дүниені жаулағанын, өлмеуді арман етіп мәңгі судан ішкен адам мәңгі өлмейді екен дегенді естіп, мәңгі суды іздеп барғанын баяндайды. Мәңгі судан су алып келуге уәзірі Қыдыр-Ілиясты жұмсайды. Қыдыр Ілияс суға барып, өзі ішіп, патшаға арнап тағы бір кесе су алады. Сонда бір адамға көзі түсіп, одан "Мұнда отырған неткен жансыз, қарасақ келбетіңе мұсылмансыз?" деп жөн сұрайды. "Мен-дағы бір патша едім, еш күмәнсіз", – деп бейтаныс адам әңгімесін былайша жалғастырды:

Өлмеске мен де осындай талап еттім,

Бір күні осы суға келіп жеттім.

Әрбір іс уақытында қызық екен,

Ақыры өз басыма азап еттім.

Бір заман әлек болды барша елім,

Қалмады қыдырмаған ешбір жерім.

Кемдіктің неше түрлі бәрін көріп,

Аһ, енді өлім болса маған дедім.

Дүниені неше айналып, неше кездім,

Өз жаным мен денемнен өзім бездім.

Маған өлім бермеді Құдай-тағала,

Енді тастап дүниені мұнда келдім.

Қыдыр-Ілияс қайтып келіп суды Ескендірге ұсынады. Ол ішейін деп ұмтылғанда су аузына бармай қояды. Оның себебін ақын мына жолдармен жеткізеді:

Тағында Тақ-Сүлеймен не қылмады,

Өмірін соңындағы шағындады.

Наушеруан - діні кәпір, әділ өтті,

Дозаққа соның үшін жағылмады.

Бұзғанбыз әділдікті бұл мал үшін,

Жиясыз оны-дағы бір жан үшін.

Мал-жанның өре туған бәрі безіп,

Далада жалғыз жатып, "Алла" деді.

Әділетсіз, тәкәппар адам қанша бай болса да жұмаққа бармайды, діні кәпір болса да, әділетті адам дозаққа жағылмайды. Ескендірдің аузына судың бармау себебі осында екен.Өлеңде кездесетін Қыдыр-Ілияс - Ілияс Хызыр (Илья) пайғамбар. "Шығыс елдері ауыз әдебиетінде киелі адам бейнесінде көрініс табады. Наушеруан - ежелгі дәуірдегі Иран патшасы. Аюп - Айуб (Иов) пайғамбар, Қарынбай - қазақ ертегілері мен аңыздарында кездесетін сараң, қайырымсыз, мейірімсіз бай адамның бейнесі. "Қарынбай мұсылман мифологиясындағы Құрандағы Карун туралы аңызға байланысты қалыптасқан. Құран мазмұнын жақсы білген Ы.Алтынсарин "...ұмытпа бай болдым деп бір құдайды, жер жұтқан қайырсыздан Қарынбайды" - деп қалыптасқан аңыздың алғашқы нұсқасының мазмұн-мәнін дәл сақтаған. Құранның 28 сүресінде (аятында) Корун қайырымсыздығы, сараңдығы үшін Тәңірі қаһарына ұшырап, оны жер жұтады (Сәтбаева Ш. Алтынсарин өрнектерінің кейбір сырлары. "Ыбырай Алтынсарин тағылымы". - Алматы: "Жазушы", 1991. - 279 б.). Зылиқа - Жүсіп - кіршіксіз адал махаббат, сұлулық символына айналған Фердаусидің "Иусиф вә Зулайха" дастанының кейіпкерлері. Бұл аңыз Шығыста көп тараған, көп жырланған.Өлең қазақтың он бір буынды қара өлең үлгісімен жазылған терме. Терме - өнеге, өсиет, ақыл-нақыл, ойлы, тапқыр сөздерді теріп айту. Ыбырай да бұл өлеңінде балаларға үлгі-өнеге, сабақ боларлық аңыз әңгімелердің басын шалып, бі-рінен соң біріне көшіп, адалдықты ізет-тілікті, ізгілікті насихаттайды: "Қорлама кем адамды болсаң дана", "Ұмытпа бай болдым деп бір Құдайды", "Иманды ер Құдайынан ұялады", "Ренжітпе пенде болсаң, бейшараны", "Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен. Кете бар кессе басың шындықпенен! Қорек тап, бейнеттен де Тәңірің жәрдем, Телмірме бір адамға мұңлықпенен!", "Бір әділ, қазынасы кең патшаңды ізде!", "Мақтанба бақыттымын деп бағыңызға", "Мақтанба сұлумын деп ажарыңа" Ажарсыз адамдарды ал назарыңа".

Бос мақтаннан, асып-тасудан, қайырымсыздықтан, сабырсыздықтан сақтандырады: "Жер жұтқан қайырсыздан Қарынбайды", "Іске аспай бақ-дәулетің қалуы оңай, Басыңнан бағын тайған шағыңызда", "Зылиқа, Жүсіппенен сұлу өткен, Тұрмаған ажал ара ажалына", "Бақ тайса ерге дәулет құралмаған", "Ағайын жат болады алыс болса, Болады жат та жақын таныс болса, Достарың, дұшпан түгіл, табалайды, Аяғын бір нәрседен шалыс болса!".

Бұл балалар үшін таптырмас дәріс!

Құранда Ескендір шапағатты, қайырымды, ізгі жан. Абай: "Ескендір" поэмасында:

Осы жұрт Ескендірді біле ме екен?

Македония шаһары оған мекен.

Филипп патша баласы, өр көңілді,

Мақтан сүйгіш, қызғаншақ адам екен, – деп оның ашкөздігін айтса, Ыбырай да тәкаппарлығын, тойымсыздығын көр-сеткен. Абай поэмасының да өнбойында ағартушылық идея, публицистикаға тән үгіт-насихат, өсиет, тәлім-тәрбие жатыр. Ол бірде:

Мықтымын деп мақтанба,ақыл білсең,

Мықты болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең.

Іші тар, көре алмастың біреуі – сен,

Ондай кісі бұл жерге келмейді тең, –

десе, поэманың соңғы шумақтарында оқушысына:

...Қарның тойса, қайғырма

мақтан үшін,

Тоймас көзің тояр деп қайғы жеме.

Қу өмір жолдас болмас, әлі-ақ өтер,

Өз күлкіңе өзің қарық болма бекер!

Ұятың мен арыңды малға сатып,

Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер.

Мақтанасың біруге мақтасын деп,

Шауажайымнан еш адам

қақпасын деп.

Сен кеткен соң артыңнан күліп қалар,

Антұрғаннан құдайым сақтасын деп.

Ақылсыз өзін мақтап былжырайды,

Бойына өлшеп сөйлесең,

не құрайды?

Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді,

Өз бағыңды өзіңнен кім сұрайды?! –

деген ақыл-кеңес айтады. Фирдауси "Шахмасында" Ескендірдің біздің эрадан бұрын 110-335 жылдар аралығында Иранда шахтық құрған Дараптың (Дарий үшінші Кодоманның) баласы десе, Низами "Ескендір намасында" Филикустың (Филипптің) баласы етіп көрсетеді. Ескендірдің әкесі Абайдың Ескендір поэмасында да Филипп деп алынған. М.Әуезов бұл поэманың Низамидің "Ескендір" намасындағы аңыз әңгімелердің сюжеттерінен алынып жазылғанын, Абай аңызды өмір шындығына жақындатып, реалистік стильге бұрып, Александр Македонский жайына қарай бейімдегенін айта келіп: "Және де тарихтық дәл деректер бойынша, ертегілік Хызырдың орнына Ескендірдің тәрбиешісі болған философ Аристотель кіреді. Сөйтіп, адамдары мен олар арасындағы мінез-қатынастарға Абай тарихи шындықты негізгі арқау етеді (Әуезов М. Абай Құнанбаев. - Алматы: Қазақ ССР-нің "Ғылым" баспасы, 1967, - 180 б.),- дейді.

Ыбырай мен Абайдың шығарма соңында айтқан уағыздары да бір-бірімен мазмұндас, ұқсас. Екеуі бір-бірімен кездесіп, сөйлеспеген, шығармаларымен де таныс емес Ыбырай мен Абайдың Ескендір туралы жырларындағы ой-пікірлерінің бір жерден шығып, тоғысуы таң қалдырады.

Ыбырайдың "Өсиет өлеңдерінен", біріншіден, ақынның ізденімпаздығын, білімпаздығын, екінші-ден, араб, Шығыс классикалық әдебиеті-мен таныс болғанын, араб тілін білгенін, Құранды да оқып, зерттегенін, үшінші-ден, ислам дінін ардақтап, оның идеяларын насихаттағанын, төртіншіден, оның шығыстың нәзира дәстүрін қазақ жазба әдебиетінде алғаш қолданған ақын екендігін байқаймыз.Лұқман – шығыс әдебиетінде жиі кездесетін данышпан адам бейнесі. Яғни Лұқман – араб тілінде данышпан деген сөз. Бұл данышпан кісі жайында ислам діні шыққанша арабтарда да аңыз әңгімелер көп болыпты.

"Қисас-и Рабғузи" ("Рабғузи қиссалары") кітабында Лұқман туралы хикаяттар Лұқман Хакім деген атпен беріледі. Бұл шығарма 1310 жылы жазылған, авторы – Бурханеддинұлы қазы Несреддин. Ы.Алтынсарин "Лұқпан әкім" әңгімесін өзінің ағартушылық көзқарасына бейімдеп, дүмше молдалардың ғылым-білімге ұмтылған жастарға қарсылығын сынай баяндайды: Сопысымақтың "Сіздің ауруға ем етуіңіз күнә" деген сөзіне жауап берген Лұқпан оған: "Қашан да бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды, онан соң көзіңізді жұмсаңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп, жөнін танып, мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз" деген ақыл айтып, "Бір шөпті у етіп жаратты, екінші шөпті оған басытқы етіп жаратты; бұларды да танып, бұйрықты орнына жұмсамасақ - күнәлі боласың, тиісті пайдалы орнына жұмсаудан обал болмаса керек" дейді.

Бұл сөздер де балаларға үлгі-өнеге, өсиет.

Ы.Алтынсариннің тәжік-парсы әдебиетімен байланысы жайында тәжікстан-дық әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Абдусаттар Нұралиев "ХІХ және ХХ ғасырлардағы тәжік-қазақ мәдени-әдеби байланысы" атты монографиясында: "Тәжік фольклорын зерттеушілер Көрғұлы жайлы аңыз түрік халықтарының творчествосынан дамыған шығарма деп санайды. Ал оның тәжік варианты Орта Азия халықтарының достығы мен өзара шығармашылық байланыстарының нәтижесі болып саналады.

ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болған Көрғұлы қиссасының қазақша варианты қазақ халқының төл туындысына жақын келеді. Олай дейтініміз Шоқан Уалиханов пен Ыбырай Алтынсарин заманында Көрғұлы қазақтар арасында кең тараған болатын. Шоқан Уалиханов ол қиссаның кейбір үзінділерін өз қолымен жазса, Ыбырай Алтынсарин өз өлеңдеріне Көрғұлының ұлы Әуезге жазған нақыл сөздерін пайдаланған еді" (34 б.), - десе, енді бірде: "Атақты "Шахнама" сюжеттері қазақ ауыз әдебиеті ғана емес, жазба әдебиетінде де кең тараған. Әсіресе, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин шығармаларында Шахнаменің негізгі кейіпкерлері – Жәмшид, Ескендір, Анушерван, Рүстем, Бахрам, ж.б. есімдері ерекше бір құрметпен аталады.

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің маманы :

Утесова Гүлжан Көшербайқызы



Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
Ыбырай Алтынсарин тағлымы: Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер. 
Алматы: Жазушы, 1991. 21-22 беттер. 
Адамбаев Б. Халық даналығы А, 1976 . 
Ақынжанов М. Қазақ ағартушыларының қоғамдық – саяси көзқарастарының
Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалар(Құрастырған С.Сүлейменов) А, 1955. 
Алтынсарин Ы. Үш томдық шығармалар жинағы. А, 1973. 
ҚЖарықбаев., С.Қалиев. Қазақ тәлім тәрбиесі. А.,1995 
Бержанов К. Оқу ағартудағы халықтар достығы. А,
Джумагулов К.Т.Ы.Алтынсарин .Ташкент, 1975 
Доспамбетов Ә.Алғашқы хрестоматия. Еңбек туы, 1969. 28 қараша. 
Ерғалиев Т.Ыбырай Алтынсариннің тіл білімі туралы қызметі. 1966,
Жұмағұлова С. Ағартушы туралы әдебиет. Семей таңы, 1966,
Жарықбаев Қ.Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы . А,



Получите в подарок сайт учителя

Предмет: Литература

Категория: Прочее

Целевая аудитория: 11 класс.
Урок соответствует ФГОС

Скачать
"Ыбрай Алтынсарин ж?не т?жік-парсы ?дебиеті " ?деби сын ма?ала

Автор: Утесова Гульжан Кошербаевна

Дата: 14.01.2015

Номер свидетельства: 154942


Получите в подарок сайт учителя

Видеоуроки для учителей

Курсы для учителей

ПОЛУЧИТЕ СВИДЕТЕЛЬСТВО МГНОВЕННО

Добавить свою работу

* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт

Удобный поиск материалов для учителей

Ваш личный кабинет
Проверка свидетельства