Статья на тему "?аза? тілі мен ?дебиет саба?тарында м?нерлеп о?у жолдарын ?йрету"
Статья на тему "?аза? тілі мен ?дебиет саба?тарында м?нерлеп о?у жолдарын ?йрету"
?аза? тілі мен ?дебиет саба?тарында м?нерлеп о?у
жолдарын ?йрету
?ай ?стаз болмасын ?з ш?кіртіні? д?рыс с?йлеп, ойын шебер жеткізе білгенін ?алайды. Б?л орайда ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімдеріні? р?лі ерекше деп ойлаймын. Баланы? с?з ма?ынасын, с?йлем м?нін ??ынуында м?нерлеп о?уды? да ма?ызы зор.
Жалпы м?нерлеп о?у дегенде тек поэзияны ?ана м?нерлеп о?и білу деп т?сінбеуіміз керек. Мен ?зімні? ?аза? тілі мен ?дебиеті саба?тарында ?рбір ?арапайым с?йлемді д?рыс на?ышына келтіре о?и білу, ?рбір кейіпкер с?зін сол кейіпкер бейнесінде тол?ай білу, ?рбір ма?алды? негізгі ойын д?рыс айтып жеткізе білу, ?рбір ?ле? жолдарын м?німен, ?й?ас, ыр?а?тарын ??ып т?рып жеткізу жолдарын ?йретуге тырысамын. Ол ?шін бала е? алдымен о?иын деп т?р?ан с?йлемні?, ма?алды? немесе ?ле?
Екіншіден, ?рбір тыныс белгісіні? м?нін ??ып, соны д?рыс пайдалана білуі тиіс.
?шіншіден, ?ле? с?зді? ?й?ас ыр?а?тарын, буна? тарма?тарын ажырата білуі керек. Демек, б?дан келіп шы?атын ?орытынды на?ыз м?нерлеп о?и білетін бала ?аза? тілі мен ?дебиеті теориясынан толы? білімді болып шы?ады екен. Б?лай дейтін себебіміз, егер о?ушы ?аза? тіліндегі тыныс белгілерін (пунктуация) не ?шін ?ойылатынын, ?дебиет теориясында те?еу, эпитет, метонимия, метафора, т.б. сия?ты ??ымдарды? ?андай жерлерде не ма?сатпен жазылатынын білмесе, онда о?ушыны? м?тін мазм?нын д?л ??ып, т?сінуі ?иындау болар еді.
Мысал келтірсек:7-сынып, ?аза? тілі.
-Ия, алдымен айта кетейін: Отан, ата-мекен, ата-баба, ?рпа?, ?азан-оша?, а?айын-туыс деген ?асиетті с?здер сол ша?та да на? осы к?нгі сия?ты м?н-ма?ынада бол?ан. Осы с?йлемді тыныс белгілерін алып тастап о?ыса?, с?йлем ?зіні? жеткізейін деп т?р?ан ?асиетті ??ымынан м?лде алыстап, т?сініксіз былдыр болып шы?ар еді. Немесе, «Бидайды? кеудесін к?тергені – да?ылыны? жо?ты?ы, жігітті? кеудесін к?тергені – а?ылыны? жо?ты?ы»- деген ма?алда?ы сызы?ша мен ?тірді алып тастаса? та, жо?арыда?ыдай жа?дай?а душар болар едік.
Бірінші с?йлемді о?ы?анда бала т?сінігінде « Отан, ту?ан жер, туыс, ата-баба» сия?ты с?здерді? ?асиетін ??атындай ??ым болуы керек десек, ма?алды о?ы?анда бала дара?ылы?, ма?танша?ты? сия?ты жаман ?ылы?тардан жиренетіндей д?режеде болуы керек. Сонда ?ана ма?ал ?з д?режесіне сай жеріне жеткізіле айтылады. С?кенні? «Сыр санды?» ?ле?інен ?зінді келтірейік:
«Сыр санды?ты// ашып ?ара,
Ашып ?ара // сырласым.
Сым пернені// басып ?ара;
Басып ?ара// жырласын!
С?лу сымда// перне ?уені
Перне ?уені// жыр айтар
К??іл ашар// тербеу ?ні,
Тербеу ?ні //сыр айтар».
Міне, б?л жолдарды о?ы?анда о?ушы сыр санды?ты? адамны? жан д?ниесі (метофора), сым пернені? к??іл – к?йі ( метафора) ж?не ?р шума?ты? буна?, тарма?тан т?ратынын ажырата білуі керек, сонда ?ана ол а?ын жанын т?сініп, сезіміне еніп, ты?даушы ж?регіне сол с?лу сазды, сырлы назды жеткізе алады.
М. ?уезовты? « К?ксерегінде» ??рмашты? ?жесіні? мына бір с?зіне назар аударайы?шы:
« Т?у, мына к?пірді? екі к?зі жап – жасыл боп кетіпті – ау, т??ымын сезген екен мына ж?зі?ара; ?ой, балам, енді м?ны ?лтіріп, терісін алайы?»,- деп еді.
Б?л с?йлемді о?ы?анда о?ушы е? алдымен к?пті к?рген к?не к?зді? бай?а?ышты? ?асиетін к?ре білуі тиіс, екіншіден, б?л с?йлемні? иесі жас адам емес, ?арт ?же екенін ?мытпауы керек, ?шіншіден, ?ас?ыр т??ымыны? жырт?ышты? ?асиетін жан – д?ниесімен сезінуі ?ажет. Сонда ?ана ?арт ?жені? аузынан шы??ан бір ауыз ??діретті с?з ты?даушысына ?з м?нінде жетеді.
Енді осы ?асиеттерді бала?а ?алай ме?гертуге болады? Ол ?шін т?мендегі сызбаны (1 сызба) негізге ала отырып, мынадай ж?мыстар ж?ргіздім:
¨ м?тінді жанрына ?арай ?зім о?ып, таныстырамын; - тыныс белгілеріні? ?ойылу ерекшеліктерін с?рап, білгенін ?зім т?сіндіріп ?темін:
Б?л талаптарды жа?а саба?тарда, блок саба?тарында, ?й тапсырмаларын с?ра?ан кезде ж?зеге асырып отырамын.
Енді «Е?бегіне ?арай ?нбегі» демекші, осы ж?мыстар негізінде ?ол жеткізген н?тижеме то?талсам:
¨ ?зім саба? беретін сынып о?ушыларыны? жартысынан к?бі жа?сы, бесеуі ?те жа?сы д?режеде м?нерлеп о?у жолдарын ме?герген;
?орыта келгенде, « С?йлеуді? екі т?рі болады: бірі – жала?, екіншісі - к?рнекі. К?рнекі с?йлеуді жырлау – тол?ау дейміз. Жырлау – тол?ауда айтылатын ?серлі с?зді дарынды с?з деп айту ?олайлы. С?зді? асыл болуы – адам?а ?науымен. С?з ма?ына жа?ынан к?штілігімен, к?ркемділігімен, ?найды», - деп, А. Байт?рсынов айт?андай, м?нерлеп о?у жолдарын толы? ме?герген о?ушы «с?з асылын» табатын, «с?з ма?ынасын» ??атын, «дарынды с?зді» тани білетін т?л?а болып ?алыптасады.
М?нерлеп о?у жолдарын ?йретуде ?йірме ж?мысыны? да ма?ызы зор деп білемін.Сол ма?сатта жасал?ан «М?нерлеп о?у» ?йірмесіні? ?лгі жоспарын ?сынып отырмын.
?йірмені? негізгі ма?саты:
о?ушыларды? рухани д?ниесін байыта отырып, эстетикалы?, к?ркемдік, адамгершілік, азаматты? т?рбие беру;
Просмотр содержимого документа
«Статья на тему "?аза? тілі мен ?дебиет саба?тарында м?нерлеп о?у жолдарын ?йрету" »
Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында мәнерлеп оқу
жолдарын үйрету
Қай ұстаз болмасын өз шәкіртінің дүрыс сөйлеп, ойын шебер жеткізе білгенін қалайды. Бұл орайда қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің рөлі ерекше деп ойлаймын. Баланың сөз мағынасын, сөйлем мәнін ұғынуында мәнерлеп оқудың да маңызы зор.
Жалпы мәнерлеп оқу дегенде тек поэзияны ғана мәнерлеп оқи білу деп түсінбеуіміз керек. Мен өзімнің қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында әрбір қарапайым сөйлемді дұрыс нақышына келтіре оқи білу, әрбір кейіпкер сөзін сол кейіпкер бейнесінде толғай білу, әрбір мақалдың негізгі ойын дұрыс айтып жеткізе білу, әрбір өлең жолдарын мәнімен, ұйқас, ырғақтарын ұғып тұрып жеткізу жолдарын үйретуге тырысамын. Ол үшін бала ең алдымен оқиын деп тұрған сөйлемнің, мақалдың немесе өлең
Екіншіден, әрбір тыныс белгісінің мәнін ұғып, соны дұрыс пайдалана білуі тиіс.
Үшіншіден, өлең сөздің ұйқас ырғақтарын, бунақ тармақтарын ажырата білуі керек. Демек, бұдан келіп шығатын қорытынды нағыз мәнерлеп оқи білетін бала қазақ тілі мен әдебиеті теориясынан толық білімді болып шығады екен. Бұлай дейтін себебіміз, егер оқушы қазақ тіліндегі тыныс белгілерін (пунктуация) не үшін қойылатынын, әдебиет теориясында теңеу, эпитет, метонимия, метафора, т.б. сияқты ұғымдардың қандай жерлерде не мақсатпен жазылатынын білмесе, онда оқушының мәтін мазмұнын дәл ұғып, түсінуі қиындау болар еді.
Мысал келтірсек:7-сынып, Қазақ тілі.
-Ия, алдымен айта кетейін: Отан, ата-мекен, ата-баба, ұрпақ, қазан-ошақ, ағайын-туыс деген қасиетті сөздер сол шақта да нақ осы күнгі сияқты мән-мағынада болған. Осы сөйлемді тыныс белгілерін алып тастап оқысақ, сөйлем өзінің жеткізейін деп тұрған қасиетті ұғымынан мүлде алыстап, түсініксіз былдыр болып шығар еді. Немесе, «Бидайдың кеудесін көтергені – дақылының жоқтығы, жігіттің кеудесін көтергені – ақылының жоқтығы»- деген мақалдағы сызықша мен үтірді алып тастасақ та, жоғарыдағыдай жағдайға душар болар едік.
Бірінші сөйлемді оқығанда бала түсінігінде « Отан, туған жер, туыс, ата-баба» сияқты сөздердің қасиетін ұғатындай ұғым болуы керек десек, мақалды оқығанда бала дарақылық, мақтаншақтық сияқты жаман қылықтардан жиренетіндей дәрежеде болуы керек. Сонда ғана мақал өз дәрежесіне сай жеріне жеткізіле айтылады. Сәкеннің «Сыр сандық» өлеңінен үзінді келтірейік:
«Сыр сандықты// ашып қара,
Ашып қара // сырласым.
Сым пернені// басып қара;
Басып қара// жырласын!
Сұлу сымда// перне әуені
Перне әуені// жыр айтар
Көңіл ашар// тербеу әні,
Тербеу әні //сыр айтар».
Міне, бұл жолдарды оқығанда оқушы сыр сандықтың адамның жан дүниесі (метофора), сым перненің көңіл – күйі ( метафора) және әр шумақтың бунақ, тармақтан тұратынын ажырата білуі керек, сонда ғана ол ақын жанын түсініп, сезіміне еніп, тыңдаушы жүрегіне сол сұлу сазды, сырлы назды жеткізе алады.
М. Әуезовтың « Көксерегінде» Құрмаштың әжесінің мына бір сөзіне назар аударайықшы:
« Түу, мына кәпірдің екі көзі жап – жасыл боп кетіпті – ау, тұқымын сезген екен мына жүзіқара; Қой, балам, енді мұны өлтіріп, терісін алайық»,- деп еді.
Бұл сөйлемді оқығанда оқушы ең алдымен көпті көрген көне көздің байқағыштық қасиетін көре білуі тиіс, екіншіден, бұл сөйлемнің иесі жас адам емес, қарт әже екенін ұмытпауы керек, үшіншіден, қасқыр тұқымының жыртқыштық қасиетін жан – дүниесімен сезінуі қажет. Сонда ғана қарт әженің аузынан шыққан бір ауыз құдіретті сөз тыңдаушысына өз мәнінде жетеді.
Енді осы қасиеттерді балаға қалай меңгертуге болады? Ол үшін төмендегі сызбаны (1 сызба) негізге ала отырып, мынадай жұмыстар жүргіздім:
¨ мәтінді жанрына қарай өзім оқып, таныстырамын; - тыныс белгілерінің қойылу ерекшеліктерін сұрап, білгенін өзім түсіндіріп өтемін:
¨ оқушыға іштей оқытып, сөйлем немесе шумақ мазмұнын ұғып алуына мүмкіндік беремін.
¨ жеке- жеке оқушыға даралап оқыттырамын;
¨балаларға кезекпен немесе барлық сынып оқушыларына бірден дауыстап оқытамын ( бұл, әсіресе, төменгі сыныпқа қолайлы);
¨ егер кейіпкер сөзі не диалог болса баланың сол бейнеге енуіне жағдай жасаймын;
¨ теледидардан берілетін кештер мен айтыстарды үнемі көріп отыруын тапсырып, қадағалаймын;
¨ тек оқулық көлемімен шектелмей, өздерінің ұнатқан шығармаларын жаттап, сынып алдында айтуына мүмкіндік беремін ( бұл баланың ізденуіне мүмкіндік);
¨ мәнерлеп оқуды өте жақсы меңгерген оқушыларды сынып алдында жеке оқытамын, әр түрлі шараларға қатыстырып отырамын;
¨ баланың бет – қимылын қозғалысын қалыптастыруға бағыт беремін ( бұл баланың алға ұмтылуына, талпынуына жағдай жасайды).
Бұл талаптарды жаңа сабақтарда, блок сабақтарында, үй тапсырмаларын сұраған кезде жүзеге асырып отырамын.
Енді «Еңбегіне қарай өнбегі» демекші, осы жұмыстар негізінде қол жеткізген нәтижеме тоқталсам:
¨ Өзім сабақ беретін сынып оқушыларының жартысынан көбі жақсы, бесеуі өте жақсы дәрежеде мәнерлеп оқу жолдарын меңгерген;
Қорыта келгенде, « Сөйлеудің екі түрі болады: бірі – жалаң, екіншісі - көрнекі. Көрнекі сөйлеуді жырлау – толғау дейміз. Жырлау – толғауда айтылатын әсерлі сөзді дарынды сөз деп айту қолайлы. Сөздің асыл болуы – адамға ұнауымен. Сөз мағына жағынан күштілігімен, көркемділігімен, ұнайды», - деп, А. Байтұрсынов айтқандай, мәнерлеп оқу жолдарын толық меңгерген оқушы «сөз асылын» табатын, «сөз мағынасын» ұғатын, «дарынды сөзді» тани білетін тұлға болып қалыптасады.
Мәнерлеп оқу жолдарын үйретуде үйірме жұмысының да маңызы зор деп білемін.Сол мақсатта жасалған «Мәнерлеп оқу» үйірмесінің үлгі жоспарын ұсынып отырмын.
Үйірменің негізгі мақсаты:
оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, эстетикалық, көркемдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру;
оқырмандық талғамды қалыптастыру
ауызша сөйлеу мәдениетін қалыптастыру;
Міндеті:
әдебиетті өнер табиғатына сай оқи білуге, мән – мағынасын терең түсінуге мүмкіндік туғызу;
