«Баянауыл ауданы білім беру б?ліміні?
Жайма жалпы орта білім беру мектебі» КММ
Прозалы? шы?армаларды сатылай кешенді талдау.
(5-сынып)
??растыр?ан: ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ніні?
м??алімі К.М.Хамзина
2015-2016 о?у жылы
Ал?ы с?з
Білім беруді? т?рлері мен ?дістерін жа?артуды? ма?саты - ?р о?ушыны? шы?армашалы? ?абілетін барынша дамыту, ?лтты? ?нерді? т?рлі жанрларын білуге, жалпы ?лтты? м?денитке баулу болып табылады. Біз, ?стаздар ?ауымы, болаша? ?рпа?тарымызды б?секеге ?абілетті етіп т?рбиелегіміз келсе, бар к?шімізді мектепте білім сапасын арттыру ?шін ж?мсауымыз керек. Ол ?шін жа?а технологиялар мен ?дістер ?бден ?ажет.
Жастарды ой-?рісі ке?, жаны бай, адамдармен ?арым-?атынас жасай алатын, адамгершілігі мен жауапкершілігі жо?ары, ?о?амнан ?з орнын тап?ан, іскер де ?абілетті, шы?армашыл т?л?а деп білуіміз керек. Осы ма?саттар?а жетуде б?гінде о?ыту ?рдісіне еніп жат?ан ?згерістер баршылы?. Соларды? бірі – сатылай кешенді талдау технологиясы.
«Сатылай кешенді талдау – ?лтты? ??ндылы?ымызды ба?алай білуге, оны? білім к?кжиегінде ке? таралуына ы?пал етіп к?нделікті ?мірде ?олданылу аясын жа?сарту?а ба?ыттайтын о?ыту,»- деп т?сінік береді технология авторы Н?рша Оразахынова. Б?гінгі та?да б?л технологияны білікті ?стаздарымыз тек ?аза? тілінде ?ана емес, а?ылшын тілі, математика, химия, ?дебиет, тарих т.б. п?ндерді о?ытуда ?олданып келеді. ?сіресе, мектеп бітірушілерді ?БТ-ге дайындау ма?сатында ?з т?жірибемде ?аза? тілі мен ?дебиетінен саба? ?стінде, факультативтік, та?дау саба?тарында о?ушы білімін ж?йелі, на?ты ме?герту ?шін сатылай кешенді талдау ж?мыстарына машы?тандырып келемін. Б?л ?діс ар?ылы білімді белгілі бір к?лемде беріп, ?ажетті шеберлік пен да?дыны ?алыптастырумен шектелмей, баланы? жалпы т?л?алы? дамуына ойлау, есте са?тау, ?иялдау, елестету сия?ты танымды?-психологиялы? ?асиеттеріні? жа?сы ?йлесім табуына да септігі мол деп есептеймін. ?дебиет п?нінен ?деби шы?арманы, поэзияны, халы? ауыз ?дебиеті ?лгілерін, шы?арманы? компазициялы? ??рылысын, ?ле?ні? ??рылысына сатылай кешенді талдау?а ?йрету ?зекті м?селе болып отыр. Т?менде осындай талдауды? бірнеше т?рін ?сынып отырмын.
?бділда Т?жібаев «Тола?ай» ?деби ертегісі
1.Автор: ?бділда Т?жібаев 1909 жылы А?мешітте (?азіргі ?ызылорда ?аласында) д?ниеге келген. ?кесі Т?жібай 1915 жылы ?айтыс болады да, шешесі Айманк?лді? ?олында ?ал?ан. Жа?дайына байланысты алты жасар ?бділданы ?ала сыртында?ы ?ара?зек деген жерде т?ратын т?ркініне алып кетеді. Содан болаша? а?ын он ?ш жасына дейін шешесі Айманк?л мен на?ашы атасы Далдабайды? т?рбиесінде ?седі. Жас ?бділданы? ?ле?ге, ?дебиетке деген ??штарлы?ын оят?ан да ?з анасы мен на?ашы атасы болады. Айманк?л араб, парсы тілдерін жа?сы білетін сауатты, к?зі ашы?, к??ілі сара кісі екен, ?бділда?а ?зі хат танытып, ?дебиет ?лгілерін о?ытып ?йретеді. 1929-1932 жылдары Абай атында?ы ?аза? педагогика институтында о?иды, 1953-1956 жылдары М?скеудегі жо?ары ?дебиет курсын бітіреді. Е?бек жолын "Е?бекші ?аза?" (?азіргі "Егемен ?аза?стан") газетінде алдымен пошта тасушы (1926), содан кейін корректор болып істеген (1927-1928) ол небары 4-5 жылда "Лениншіл жас" (?азіргі "Жас алаш") газеті редакторыны? орынбасары (1932-1934) д?режесіне дейін к?теріледі. ?бділданы? "Ж?мысшыны? гудогі" ?ле?і 1926 жылы "Ж?мысшы" газетінде басылады. ?рі ?арай ?ле?дері "Ж?мысшы" ж?не "Е?бекші ?аза?" газеттерінде шы?ып т?рады. Жиырма бес жаста?ы ?бділда 1934 жылы ?аза?стан жазушылар ода?ыны? хатшылы?ына, ал 1939 жылы оны? т?ра?алы?ына сайланады. 30-жылдары а?ын к?п о?у, тынымсыз іздену ?стінде ?ндіре де жазады, шы?армаларыны? к?ркемдік сапасы жа?ынан да айтарлы?тай биікке к?теріледі. "Жа?а ?рпа?" (1935), "Лирикалар" (1936) деп атал?ан жина?тары бірінен со? бірі жары? к?реді.
2.Та?ырыбы: Б?л ертегіні? та?ырыбы е?бек адамын ?адірлеуді, ту?ан елін с?юді, ел ?шін е?бек етуді ?йрету.
3.Жанр т?рі: ша?ын к?лемді эпикалы? жанр т?рі – ертегі.
4.Идеясы: Б?л ертегіні? идеясы – ел ?шін, отан ?шін Тола?айдай ерлер туса екен деген тілек, ниет.
5.Шума?: 40 шума?тан т?рады.
6.Тарма?: 234 тарма?ты.
7.Буна?: Буна? саны – 2.
8.Буын саны: 7-8 буынды.
9.?й?ас т?рі: Аралас ?ле? ?й?асымен (а,а,б,в,в,б) жазыл?ан.
10.Ертегіні? композициялы? ??рылымы:
10.1Сюжетті? басталуы: Саржан атты мергенні? ?лды болуы.
10.2.Сюжетті? дамуы: Тола?айды? ер жетуі.
10.3.Шиеленісуі: Тола?айды? хал?ын ойлап к?йзелуі.
10.4.Шары?тау шегі: Тола?айды? еліне тауды к?теріп ?келіп, жа?быр
жау?ызуы.
10.5.Шешімі: Тола?ай – елі ?шін ??рбан болды.
11.?деби-теориялы? ??ымдар:
Те?еу: а? маралдай, ту?ан айдай екі ?асы, а? тістері а? меруерттей, ?ос ж?лдыздай к?з жанары, жан?ан ?рттей, к?белектей от айнал?ан, ажда?адай аузын аш?ан, тал шыбы?тай майыстырып, к?к те?іздей к?к шал?ыны.
Эпитет: а?ша беті айменен те?, кере ?арсы, а?ша ма?дай, м?лдір су, к?к ??ра?.
Кейіптеу: кеудесімен б?лт б?геген, ма?дайынан тер к?л боп а?ты, т?н ?ап-?ара шашын жайды.
12.С?здікпен ж?мысы:
отыз к?ндік мереке – ?за? уа?ыт тойлау,
жай оты – найза?ай,
с?сы басты – айбатынан сескенді,
еткен е?бек желге ?шты – зая кетті,
егілмеген – жылама?ан.
13.?ле?ні? негізгі т?йіні, т?рбиелік м?ні: Тола?айды? елге деген жанашырлы?ы мен еліне деген с?йіспеншілігі ар?ылы ерлік, батырлы?ты д?ріптеу.
М?хтар ?уезов «А?ын ?она?тар»
1.Автор: М?хтар ?уезов 1897 жылы ?азіргі Семей облысы Абай ауданында д?ниеге келді. Ал?ашында атасы ?уезден м?сылманша сауат ашып, хат таниды. Кейін м??алімдер семинариясында о?иды. Т??керіс ?арса?ында Алаш ?оз?алысыны? Семейдегі ж?мысына ?атысады. 20 жылдары Ленинград университетінде, Ташкенттегі Орта Азия университетіні? аспирантурасында о?иды. Б?л жылдары М?хтар ?уезов ?лем ?дебиеті ?лгісімен тере? танысып, жан-жа?ты, кемел білім алып шы?ады. М?хтар ?уезовті? ал?аш?ы шы?армашыларыны? к?лемдісі де, к?ркемі де прозалы? ??гіме, повесть т?рлерінде жасалды.
М?хтар ?уезов жиырмасыншы жылдарды? бас кезі мен орта шенінде к?птеген ??гімелер ( “?ор?ансызды? к?ні”, “Жетім”, “Жуандык”, “Ескілік к?ленкесінде”, “Кім кін?лі”, “Барымта”, т.б.) жазып, оларда ескі ?аза? ауылыны? алуан т?рлі ?леуметтік шынды?ын реалистік д?ст?рде бейнелейді.
“?ор?ансызды? к?ні ” (1921) – жазушыны? ал?аш?ы жары? к?рген ?нгімесі. М?нда ?азиза деген панасыз жетім ?ызды? адам айт?ысыз озбырлы?, ?орлы??а шыдамай, боран?а ?рынып, ?сіп ?лгені айтыл?ан. Б?л шы?армада А?ан сия?ты ?ара ниет ауыл ?кіміні? та?ылы? ?ылы?тары ?шкереленеді.
“?ор?ансызды? к?ні” ?зіні? к?ркемдік бітімі жа?ынан ?аза? ?дебиетіне жа?а ?рнек енгізді. Адам ?міріні? ?айталанбас, дара ерекшелігі ??гімеде шебер ашыл?ан. Шы?армада болыс А?ан, оны? серігі ?алтай, п?к, с?би ?ыз ?азиза, оны? ?арт ?жесіні? бейнелері ?те шынайы к?рінеді. “Жетім” деген ??гімеде ?асым атты жетім баланы? ?асіретті балалы? ша?ы, Иса деген жама?айынны? ?орлы?ына шыдамай, ауылдан ?ашып шы??ан бетінде, ?ара??ы т?нде, то?ай ішінде ?лгені айтылады. ?мірден з?бір к?ргендерді? м??ы мен наласын ?лкен ?леуметтік тол?а?ты м?селе ретінде сипаттау сыншыл реализмні? негізгі белгісі еді. “Ескілік к?ле?кесінде” ескі салт бойынша ?лген апасыны? орнына к?рі жездесіне то?алды??а бару?а ризалы? білдірген, ?зін с?йген жігіт ?абышты? тілегімен есептеспеген Ж?меш деген ?ызды? халі ??гімеленген. М?хтар ?уезов ?мір ?айшылы?тары мен те?сіздіктерін ?р ?ырынан к?рсету ар?ылы ?аза? ?дебиетінде психологиялы? прозаны? ?лгілерін тудырды. “Жуанды?” (1926) ??гімесінде момын кедей Жа?сылы?ты? ?з жолын тауып, ерікті, баянды ?мір жасау?а ?мтыл?аны, біра? б?рыннан кедей-кемтарды уысында ?стап, тізе батырып ?йренген ?біш, ??рман секілді байларды? о?ан ?иянат, зорлы? жаса?аны к?рсетіледі.
2.Та?ырыбы: ??лама а?ын Абайды? акылды?ы, ?нерге к?штарлы?ы жайлы.
3.Идеясы: ?аза? еліні? арасынан Абай сия?ты біртуар азаматтарды? болуы.
4.Жанр т?рі: Романнан ?зінді (??гіме)
5.??гімені? композициялы? ??рылымы:
5.1.Сюжетті? басталуы: Абайды? нау?ас к?йі.
5.2.Сюжетті? дамуы: Зере мен ?лжанны? ??гімелері.
5.3.Шиеленісуі: ??тты ?она?тарды? келуі, жырлары.
5.4.Шары?тау шегі: Барласты? батасы.
5.5.Шешімі: ?она?тарды аттандыру.
6.С?здікпен ж?мыс:
м?сін – бет ?лпет, келбет, пішін
ре? – шырай
?ыла? – а?шыл, боз?ыл
??лан таза – ?бден, м?лде
сейілу – айы?у, жадырау
машы? – ?дет, да?ды
пейіл – ниет, ы?ылас
?ажау – мазалай беру
?ан базар – ?алы? жиын
с?м нау?ас – созылып, айы?па?ан ?за? ауру.
7.Т?йіні, т?рбиелік м?ні: ?лтын с?юге, ?лтты? ??ндылы?тарын ?адірлеуге баулу, ?нер адамын ??рметтеуге ?йрету.
