Поэзия с?лулы? пен а?и?ат, жа?сылы? пен парасат, жарасым гармонияны м?рат т?т?ан бір т?тас рух майданы

Поэзия с?лулы? пен а?и?ат, жа?сылы? пен парасат, жарасым гармонияны м?рат т?т?ан бір т?тас рух майданы Адам баласыны? эстетикалы? м?раттарына ?ызмет ететін к?ркем?нерді? ішіндегі е? ерекше ж?не ?мірше? т?рге айнал?ан с?з ?нері екенін ы?ылым замандардан бері азуы алты ?арыс ойшылдар мен ?алымдар, с?з ?асиетіне бойла?ан адамдарды? барлы?ы айтып келеді. С?з ?нері адамзат баласын ?зге жанды жаратылыстардан айырып т?ратын ерекшелікті? бірі де бірегейі. С?з ?нерін «дертпен те?» деп берген ?лы ойышылдан артып оны? ?адір-?асиетін ешкім де жеткізе алмас. Ал с?з ?неріні? б?гінгі біз білетін, біздер танып т?сінген айры?ша т?рлері, адам ойын жеткізуді? т?рлі формалары бар. К?ркем?нер с?з ?нерімен ?аншалы?ты ба?алы болса, с?з ?нері поэзиямен соншалы?ты ??нды [1, 27 б.]. С?з ?неріні? ??діретті де ?асиетті бір саласы – поэзия. Алла т?сірген ?асиетті кітаптарды? да ?ле? ?рнегімен жазыл?анын б?ріміз де білеміз. Осы т?р?ыдан келгенде поэзия ?аншалы?ты дарын мен ?арым ?абілетті, ?арыштан ??йылар н?рлы с?улені тілейтінін т?сінеміз. Поэзия а?ынны? ?о?амды? ??былыстарды? барлы?ын санасында ?айтадан ?орытып, к?ркемдік ?арым-?абілетпен ?айта туындат?ан, адамзат?а алуан т?рлі ?лемні? сырын т?сіндіргісі келген ж?рек сыры мен жан м??ы [2, 204 б.]. Та?ырып трансформация?а ?шыра?ан ?мір шынды?ыны? к?ркем к?рінісі. Поэзия с?лулы? пен а?и?ат, жа?сылы? пен парасат, жарасым гармонияны м?рат т?т?ан бір т?тас рух майданы. ?р а?ынны? ?зіні? ж?регінде орын ал?ан санасыны? ?алтарысына ?атпарлан?ан танымды? ?лемі ?ле? ?неріне ?з ?рнегін ?алдырады. А?ын жаны тым н?зік, тым б?зыл?ыш, ?рекпіп т?рады, оты басым. ?р а?ын ?з ?о?амыны? призмасы ар?ылы д?ниеге к?з тігеді. Оларды? осы ерекшелігін, жалпы а?ынды? ?нерді? таби?атын, ?зімен замандас шы?армашылы? иелеріні? туындыларын тани отырып ?лы ?л-Фараби бабамыз а?ындарды ?шке б?лген: бірінші топ – таби?и дарыны, ?ле?ді жазып, келісті о?у?а ?абілеті барлар; екінші топ – ?ле? ?нерімен толы? таныс, т?сілдерді, ?а?идаларды, ?деби ??ралдарды жетік білетіндер; ?шінші топ таби?и дарынымен немесе арнайы жатты?умен жазатын а?ындар [3, 22 б.]. Дана ойшыл пікірі б?гінгі заман талабына да жауап беруге лайы? сараптама. Философты? т?жырымына ж?гіне отырып, оны? ?асырларды? ?ойнауынан бастау алып жат?ан ойын ескере отырып жа?а?ы топ-топ?а б?лінген а?ындар шы?армашылы?ыны? тере?іне бойлап к?релік. К?ркем ?дебиетті? бірде ?рлеп, бірде то?ыра?ан к?птеген ?асырлы? тарихы бар екенін белгілі ?алымдарды? барлы?ы айтып ж?р. ?рбір тарихи д?уірді? ?зіні? тарихи ерекшелігі болатыны секілді, белгілі бір кезе?де ?мір с?рген а?ындарды? ?зіні? д?уіріне ?о?амына сай ?зіндік ?ні мен лирикалы?, поэтикалы? сазы болады. Я?ни, шы?армашылы? адам рухыны? зияткерлік туындылары та?ырыпты?, танымды?, идеялы? жа?ынан сол заман?а сай, сол ?о?амды? процестерді? талаптарына жауап береді. Сол ерекшеліктері ар?ылы поэзияны? ??діретті де киелі даусы адамзат санасына ?зіні? барлы? ?сем сазын сі?іріп жатады. Поэзияда?ы бейнелілік м?селесі к?рделі де, ?иын м?селе. Ол жанрды? ?зіндік ерекшелігінен туындап, дамып ?рбиді. Поэзиялы? шы?арманы? формалы? ж?не жанрлы? ерекшелігі атал?ан жанрда?ы оны? ішкі иірімдер ар?ылы жа?аша бір келбетке ие болады. Поэзия е? ?арапайым аны?тамасында адам сезімдеріні? конкретті к?рінісі болатынын, сол сезімдерді? сан алуан а?ымдары мен салаларынан туындап, ?зіні? формалы? ерекшелігімен ай?ындалатын туындылар екенін б?гінгі ?дебиеттану ?ылымы ерекше атап к?рсетіп ж?р. Б?гінгі лириканы с?з еткенде ертеден келе жат?ан, ??мыры ?за? б?л жанрды? ?мірше?дік сыры, ?рпа?тан-?рпа???а жетіп, д?ст?р жал?ап келе жат?ан негізгі ?асиетін, к?ркемдік критерийлерін к?здеуге тиіспіз. Осы биіктен барып к?ркемдеу ??ралдарына, образ даму эволюциясына, амал-т?сілдеріне бойлап тартыс пен мінез м?селесіне к?шеміз. ?рине, м?ны? б?рі жанды процесс к?йінде к?рініс беруге тиіс. Сонды?тан да алдымен лириканы? негізгі тамырына, таби?и ерекшелігіне назар аударалы?. «Лирикада субъект затты ?зіні? аясына алып ?ана ?оймайды, оны ерітіп, іші-бауырына тартып алады, с?йтіп затпен со?ты?ысудан ту?ан т?йсіктерді? б?рінде де ?зіні? ішкі шы?ырауынан сырт?а шы?арады» [4, 8 б.]. Лирика мыл?ау т?йсікке тіл бітіріп, образ береді, оларды ысты? тар кеудені?, к?ркем ?нерді? ?уесіне шы?арып, ?згеше ?мір береді. Лирика белгілі бір уа?ыт пен ортаны? жемісі. Сол уа?ытпен ортаны? перзентіні? к??іл-к?йі, жан тебіренісі. Оны? бойында?ы барша ?асиет-?адірді на?тылы мезгіл рухы, д?уір мазм?ны ай?ындама?. «Лирика дегеніміз – к?ркем ?дебиетті? негізгі саласыны?, жанрыны? бірі, басты ерекшелігі адамны? к??іл-к?йін, сезім д?ниесін тікелей бейнелеп к?рсетеді» [2, 133 б.], - дейді белгілі ?алым, академик З.Ахметов. Я?ни, лирикада ой мен сезім бірлесіп тере? ?абысады. О?ан тартымды ?уат-к?ш дарытатын тере? оймен суарыл?ан, н?рленген жалынды сезім. ?мір, д?ние, адам та?дыры туралы ?лкен тол?аныстан тума?ан, жай сезімшілдік лириканы жандандыра алмайды. Лирика?а жан беретін сезімні? отты н?зіктігі. Лириканы? бас?а жанрлардан, мысалы, ке? к?лемді шы?армалардан бірден-бір ерекшелігі де осында жатыр. Біз драмалы?, эпикалы?, лирикалы? шы?армаларды? арасында?ы ?згешеліктерді ы?ылым заманнан бері айтып келе жат?ан ойшылдар мен ?алымдарды? пікірінен білеміз [5, 34 б.]. Оларды? арасында?ы жанрлы?, т?рлік, образды? жалпы поэтикалы? ерекшелік б?л к?нде жеріне жете талдан?ан ж?не ?зіні? ?ылыми-теориялы? т?жырымын тап?ан. ?аза? поэзиясы ?шін ХХ ?асыр ?лемдік ?дебиет к?ркемдік шы?ын ме?герумен ??нды болды. Лирика жанры дамып ?зіні? шыр?ау биігіне шы?ты деуге де болады. Лирикада?ы мінез м?селесі жанрды? таби?аты т?різді н?зік ж?не к?зге іліне бермейді, я?ни а?ынны? ішкі менімен ?ндесіп, шы?армада?ы сезім ауанымен ?йлесіп ж?ре береді. Лирикалы? шы?армада негізінен ал?анда жеке адамны? к??іл-к?йі, сезімі суреттеледі деген пікір б?л к?нде барлы? ?алымдар?а орта? т?жырым?а айналды. А?ын к?бінесе ?з жайын, ?зіні? айналада?ы ?мірге, ?р т?рлі ??былыс-жа?дайлар?а к?з?арасын сипаттайды. Біра? а?ын ?зіні? жайын, ?з басыны? м??ын жырласа да ?алай да халы?ты? м??ын, ?уаныш-?ай?ысын с?з етеді. Б?л арада орысты? ?лы сыншысы В. Белинскийді? «?лы а?ын ?зі туралы, ?зіні? жеке басы туралы айтса да, к?пті? та?дырын, адамзат жайын с?з етеді» деген пікірін айту жеткілікті [4, 122 б.]. А?ын ?з атынан с?йлеп отыр?анымен онымен «?оса-?абат тіл ?ататын» я?ни а?ын оймен ?абысып, бірде б?лдырап, бірде ай?ын танылатын лирикалы? кейіпкерді? бар екенін айтуымыз керек. Лирикалы? кейіпкер, ?арапайым тілмен айтса?, шы?армадан к?рінетін адамны? т?л?а бейнесі. А?ынны? н?зік сезімдерін жар?ырата т?гіп, сол сезімні? а? монша?тарымен, ?аралы г?лдерін алма-кезек шашып, асау сезімді сапырып т?ратын лирикалы? кейіпкерді? характерін а?лау, барлау ?иынны? ?иыны. Себебі, онда а?ын мен «екінші адамны?» арасында?ы байланыс тым-тым жа?ын. Проза мен драмада?ы сал?ын?андылы?, я?ни, на?ты затты? ??ым б?л арада ж?рек т?кпірінен орын алатынды?ынан, я?ни, т?ны?ты тере?нен с?зіп ал?андай ?ол жетпесте жататынынан туындайды. «Лирикалы? кейіпкерді? характері бір ?ле?-жырда толы?ымен ашыла ?оймайды. Бір шы?армада бір ?ырынан к?рінсе, бас?а шы?армада екінші ?ырынан к?рінеді»,-дейді академик З?ки Ахметов [2, 134 б.]. Б?л шы?армада?ы та?ырыпты? ?згешелікті?, не болмаса а?ынны? к?здеген, межелеген объектісіне де байланысты болса керек. Бір шы?арма таби?ат с?лулы?ын бейнелесе, екінші шы?арма а?ынны?, я?ни лирикалы? кейіпкерді? махаббат сезімін таспалайды. Осылардан келіп шы?арма ?зегіндегі характер м?селесіні? на?тылы?ы б?лдырап т?рады. Мінез а?ынны? таби?атымен оны? стильдік ерекшелігімен, шы?арманы? поэтикалы? ?уатымен ?ндесіп жатады. ?аза? поэзиясыны? оны? ішінде алпысыншы жылдар поэзиясыны? ерекше даму шы?ына к?терілгенін айта кеткен орынды. ХХ ?асырды? орта шенінде ?аза?ты? ?нері мен м?дениеті, ?дебиеті мен ?ылымы айры?ша дамып ?ркениетті елдер санатына енгенін тарих д?лелдеп отыр. Б?гінгі та?да сол асыл ??ндылы?тарды игеру жа?ын ойластыру ?ажет. ?ашанда ?дебиетті? бетін ай?ындап, д?уір талабына ?н ?атып, оны? ?о?амды? ?ажетін ?тейтін де жеке дара оз?ан дарын екенін, ?нер са?ла?тары екенін тегін айтып отыр?ан жо?пыз. Олай болса мінез бен тартысты дарала?анда, оны? ?ылыми сипатына м?н берген ша?та бізді? дара таланттарды? шы?армаларын негізге алатынымыз орынды болма?. Талантты а?ындарымызды? ?зіндік эстетикалы? мектебі бар, оларды? шы?армашылы?ында?ы сан алуан сезім ауандарымен, тартыстарынан туында?ан сан ?ырлы мінез даралы?ы бар екенін де ?мытпа?ан л?зім. ?рине, бір заманда туып-?скен, бір ?о?амды? процесті? ?алыбынан шы??ан а?ындарды? арасында замананы? ?ні, заманны? талабы туындат?ан ?зара ??састы?тары бары рас, алайда ол ??састы? а?ын шы?армаларында?ы лирикалы? кейіпкер мінезі т?р?ысынан ал?анда м?лде к?рінбей де ?алады. Лирикалы? кейіпкер ар?ылы адам жаныны? тере?і, ?асиет-?уаты тере?інен к?рініс тапты. Б?л ?зі сол кезе?дегі ?о?амды? демократияны ке?ейтіп, жеке адам?а, оны? жанд?ниесі мен рухани ділгірлігіне тере?дей ??ілуге ша?ыр?ан уа?ыт талабына, ?о?амды? сана-сезімні? ?рлеуіне т?спа-т?с келген, ж?не сонымен тікелей байланысты да ??былыс болатын [6, 98 б.]. «Лириканы? тап?ан ба?дар-тірегі – на? сол а?ынды? «менні?» ж?регіндегі, жары?ын болмысты? бар бояуына риясыз т?ге баста?ан айнымас шамшыра? шынды? еді» [7, 98 б.]. Адам – ?айшылы?ымен, к?м?німен, сенімімен, барша болмыс-бітімімен уа?ытты? жемісі. Шы?арамада?ы т?л?аны? ?алыптасуы а?ынны? дара ?уатына байланысты болса, дара ?уат шы?армада мінезді? даралануымен к?рініс береді. Шы?армада?ы (лирикалы?) сезім отын лаулат?ан кейіпкерді? характері ?ле?ні? ?н бойында?ы динамикалы? драматизм ар?ылы к?рініс береді. Лирикалы? кейіпкерді? егілген к?з жасы, екпінді дауылы, ж?рекжарды ?уанышы, м?лдір сезімі шы?арма ?н бойынан оны? ?зіне т?н характерлік сипатынан ?рістетіп ша?арады. Осыдан келіп ал?анда лириканы? эстетикалы? ?сері дегеніміз – лирикалы? шы?арамада?ы а?ынны? ?аламны? ?арымын к?рсететін кейіпкерді? ішкі сезімі, тол?анысы, динамикалы? ?оз?алысы, лириканы? образды? даралы?ын танытатын шы?арманы? поэтикалы? ?уаты болады. Лирикалы? кейіпкер болмысын ашуда, сондай-а? оны? к?ркемдік бояуын ?алы?датуда таби?ат басты нысан ретінде алынса, сол таби?атты к?ркемдік компонентке айналдыруда негізгі ж?кті к?теретін к?ркемдік т?сілдерді? ?атарында психологиялы? егіздеуді?, кейіптеуді? ма?ызды орны бар. ?ДЕБИЕТТЕР 1 Ысмайылов Е. ?дебиет жайлы ойлар. А., 1968 ж. – 310 бет. 2 Ахметов З. Поэзия шы?ы – даналы?. Астана: Фолиант.2002. – 408 бет. 3.Аль-Фараби Сборник 3-х т. 2 том, Л., 1982 г. – 250 стр. 4 Белинский В. Статьи о Пушкине. М., 1974 г.– 205 стр. 5 ?абдолов З. Жанр сыры. А., 1964 ж. – 230 бет. 6 Хализев В. Теория литературы. М.: Высшая школа. 2000. – 398 стр. 7 Шапаев Т. Ой т?бінде жат?ан с?з. Алматы: Жазушы, 1989. – 192 бет.