Ел президенті Н?рс?лтан Назарбаев 1997 жыл?ы «?аза?стан 2030» жолдауында «?з тарихымызбен. д?рыс жолды та?дап алу м?мкіндігіміз бар» - деп, ?аза? хал?ын ежелгі бабаларымыз жаса?ан рухани байлы?тан н?р алу?а ша?ырады. Б?гінде зерттеуші ?алымдарымыз ерлігімен ел есінде ?ал?ан бабаларымызды? ?мірбаяны мен ерлік істерін еркін, жа?а т?р?ыда ?арастыруда.
Ташкентте біраз уа?ыт сауда жасап, билік айт?ан. М?ндай ж?рт?а белгілі адамдар ?аш?ар, Ташкент ?алаларыны? салты бойынша неке – а?ылы ?йел алып т?р?ан. М?ндай жа?дай тарихта кездесіп т?р?ан.
Байыс бабамыз еліне ?айтарда ?йелі екі?абат екен. ?збек шешемізге жетерлік ?аражат ?алдырып, та?иясын тастап, «Егер ?л туса, атын – «Бай?ана» ?ой, ?ыз туса, ?зі? біл», - деп тапсырады Байыс бай.
Байыс би еліне кеткеннен кейін, ай – к?ні толып, ?збек анамыз ?л туып, атын Бай?ана ?ояды. Бай?ана бозбала ша??а жеткенде, шешесіні? айтуымен, Байысты? белгіге беріп кеткен та?иясын ?ойнына ты?ып алып, ?кесі Байысты іздеп табады. Бай?ананы? «Бес Байыс?а» кірмей ?алуы да, оны? бас?а ж?ртта ?скендігі мен кенжелігі еді. Байысты? ?ара ша?ыра?ы Бай?ана деп те аталады. Байыс бабамызды? сол Ташкенттен алып ?айт?ан ?алы кілемі де ?азір бір Бай?ананы? ?йінде са?таулы т?р деген дерек бар.
«Атымды шы?аратын, артыма ?рпа? ?алса екен» деп, ?лкендерді? тілейтіні сол ?ой. Бай?ананы? батырлары Ш?кемен, Ш?рек, Байторы, Бойтан, То?шара.
Ел мен жер ?шін ?мір бойы ат ?стінен т?спей, бар ??мырын шай?аспен ?ткізген баба ерлігін хал?ымыз ?асырлар бойы жыр?а ?осып, ?рпа?тан ?рпа??а мирас етіп келеді. Батыр бейнесін ??діретті ?ле? тілімен де, ?арас?збен де, ?ыл?аламмен де ?анша сомдаса арты?ты? етпейді. ?айта бірін-бірі толы?тырып, байыта т?седі.
Ш?рек аты Абылай хан, Б?генбай, Берді?ожа, Жантай, к?кжал Бара?, Малайсары, би Боранбай, Райымбек, ?асабай, Д?улетбай батырлармен ?атар аталады.
?аза? – жо??ар шай?асында?ы Ш?рек батырды? алатын орны.
Ш?рек батыр Бай?ана ішінде Е?ірек табыны? ?ойбас деген атадан шы??ан ?аракерей ?абанбайды? ?аза? елін азат ету кезе?інде ?арулас бол?ан хас батырларыны? бірі. Х?ІІ ?асырды? ІІ жартысымен Х?ІІІ ?асырды? І жартысында ?мір с?рген.
Жо??арлармен бол?ан ірі – ірі шай?астарды? б?рінде ерлік к?рсетіп, ?ол баста?ан батыр. Ерлігі мен а?ылы ?шін Абылай ханны? ерекше ы?ыласымен ?адіріне ие бол?ан батырды? бірі, хан ке?есіні? м?шесі. ?ш бірдей (?алма?, орыс,?ытай) тілді білген. Батырлы?ымен ?оса ділмар шешендігі де бол?ан, жау ?олынан опат бол?ан. (24 жаста). Ш?рек батыр зираты Саржалда 60 км жерде Ш?рек жазы?ында орналас?ан.
Ора?бай - Ш?рек – Б?зібек - С?йбек – Бек-Шы??ыс-Шарашола?-П?шы?ай- Туматай-Етекбай-Толы?бай. Б?гінгі кезде ?ржар ауданы К?ктал ауылында Ш?рек батырды? ?рпа?тары ?сіп-?нген.
Семей облысы, К?кпекті селосында т?ратын ?ария Алтынбаев ?али?анны? хабарлауымен, ?азыбек биді? ?ызыны? азан ша?ырып ?ой?ан есімі ?ам?а екенін біліп отырмыз. ?алихан а?аны? хабарлауынша, ?ам?а шешей мен ол кісіні? к?йеуі Ш?рек батырды? бейіттері Семейге таяу ?ызыл туды? бойында к?рінеді» - деп жаз?ан.
Бай?анада белгілі батыр да бол?ан, тілдері ?ткір, ойлары ?ш?ыр шешен би де, байлы?ы ас?ан байлар да болыстар да бол?ан. Ке?ес заманында бай?ананы? атын шы?ар?ан беделді, еліне адал ?ызмет еткен, елді? ?ркендеуіне ?лес ?ос?ан, ту?ан еліне, хал?ына ?ызмет еткен азаматтар да баршылы?, ?лы Отан со?ысына ?атысып ?аза?ты? Отан ?ор?ау ерлігіне ?лес ?ос?ан бозда?тар, еліне аман орал?ан немесе бір м?шесі кем болып ?айт?ан ?келеріміз ?аншама еді.
Енді батыр Ш?ректі де ма?тан т?тпас?а болмайды. Жалпы Ш?рек ата туралы деректер аздау. Бай?ана ішінде Д?улет атаны? ?рпа?ы Келтір а?ынны? Ш?рек батыр туралы дастаны бар екен. К?рші ?ытай елінде Боротала жа?ында азда?ан адамдар білетін сия?ты.
Олжабай, Наурызбай, Ш??кей, Ш?рек,
Жасыбай, к?кжал Бара?, ер Ж?нібек.
Ханкелді, Берді?ожа, Баян, Жантай,
Байм?рат, Бай?озы, Атан, Райымбек.
Ш?рек батыр туралы ?аракерей ?абанбай ?исасында?ы бірер ауыз с?здерден мысал келтірейік:
?ол басы ер ?абанбай ту ?ста?ан,
?айраты ?а?арлана ??рышта?ан.
?ш ж?зді? бар батырын ?йыстырып,
Ма?ына ?ас д?шпанын жолатпа?ан.
?асына ер Б?генбай, Бара?ты алып
Бол?аны елге ?ор?ан алаш?а оны?.
Берді?ожа, ?осабай, Жантай батыр
?осыл?ан ер Ж?нібек талаптанып
Ер ?асым, Байм?рат пен Райымбек
Бол?аны о?ан серік ?аза??а аны?.
?осай Тама, ер Ш?рек, Малайсары
Атын тізіп айтайын сана??а алып
?абеке? орта ж?зді? ?йыт?ысы деп
Бар ?аза? пір т?тып ма?тайды екен.
Осы т?ста ?абанбай?а ерген ?осабай То?па?ты? батыры болса, ер Ш?рек Бай?анадан шы??ан. Та?ы бір ?исада:
Базардан алып келген Сырлы ашамай,
Батырлар ?тіп кетті – ау к?п жасамай.
Бас ?осты сонша батыр дегеннен со?
То?па?тан іздеп кепті ер ?осабай
Байталыдан келіпті батыр Ш?рек.
Батыр Ш?рек атамыз б?кіл ?аза? еліне ?йгілі ?аракерей ?абанбай батырды? со?ынан ілескен батыр деп т?сініп, ма?таныш сезім билеп отыр.
Ш?рек батырды? жерленген жері Абай ауданыны? ?арауыл ауылынан алыс емес к?рінеді. То?па? еліні? батыр бабасы жо?арыда?ы Ш?рекпен ?зе?гілес ?асабай батырды? с?йегі Семей облысында Аяг?з ауданыны? Батпа?ты деген б?ла?ыны? бойында жатыр. ?лі к?нге дейін шарапат тілеген, нау?асынан айы??ысы келген адамдар зират?а т?нейді екен. 1999 жылдарда батыр баба ?рпа?тары зират басына ескерткіш орнатып, ?лкен ас береді. Ел – ж?рт т?уіп етіп сиынатын жерге айнал?ан.
?аза? – жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ?ол баста?ан ?аракерей бабамызды? бахад?р серіктеріні? бірі ?згелермен терезе те?естіріп, ?зе?гі ?а?ыстыра шай?ас?ан, жанкешті сарбаздарыны? бірі – Ш?рек батыр. Найман ішіндегі Байысты? кенжесі Бай?анадан шы??ан ол байыр?ы ?арт батыр Ш?кеменге еліктеп, ат жалын тартып мінуге жара?ан кезінде егеулі найза ?ол?а алып, е?ку-е?ку жер шал?ан ірі т?л?а ?аза? хал?ыны? азатты? жолында?ы арманыны? ж?зеге асуына жол алып, ж?н берген айбынды к?рескер. Кескілескен ?анды ?рыстарды? бірінде 13 жасар бала батыр ?оз?алмалы барлау тобыны? ішінде ж?ріп, жау ?олына т?сіп ?алады. Т?т?ында ж?ріп ?алма? тілін ?йренеді. Сонан со? оларды? ?рыс тактикасына тере? ??іледі. Арада 3 жыл ?ткесін екі жа?ты келісіммен т?т?ындар алмастырылып соларды? ?атарында Ш?рек те аман – есен елге оралады. М?нда?ы а?асы Ш?кемен батырмен бірге болып, ер жетіп есейеді.
1723 жыл?ы «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?ламада» халы?ты? ?атты к?йзелгені тарихтан белгілі. Осындай бір ауыр кезе?де бос?ын?а ?шырап, к?шкен елді? алдын тосу?а, бейбіт елді жо??арлар тау?ыметінен ??т?ару?а ?мтыл?ан сарбаздар ішінде Ш?кіман мен Ш?рек те бар еді. Е? ?кініштісі осы тос?ауыл ?рыста а?а батыр ?апылыста ?аза табады. Со?ан кектенген Ш?рек батыр елді кіле? жастардан іріктелген ?алы? ?олды бастап, ата жауыны? ізіне т?седі, ?ашан олар тізе б?гер ша?ын к?рмейінше бел шешпеуді армандайды. Б?л арман оны сан алуан ?анды жоры?тар?а жетелейді, майданны? е? шешуші шептеріне бастайды. Ол жиында Ш?рек батыр жайында деректі кітап жазушы Б.Сады??анны? е?бектерінде аса ??нды ма?л?маттар бар. М?ны? д?лелді екенін 1991 жыл?ы «Семей та?ы» газетіні? арнайы бір н?мірінде де жан – жа?ты ашып к?рсетіледі.
Ел есінен шы?пайтын ата?ты «?о?ыр ?улие» со?ысынан кейін хан ?раны ?абанбай, Ж?нібек, Байм?рат, Ора?бай, Алтынбай, Райымбек батырлармен бірге Ш?рек батырды? ?атысуыны? ?зі неге т?рады? Б?л оны? батыр?а ?ана емес, ас?ан шешен, ділмар, к?сем бол?анын да а??артса керек.
Тарихта ?шпес орны бар та?ы бір со?ыс – Еміл шай?асы. О?ан Ш?рек батыр да ?атыс?ан. Абылай хан туралы бір деректе Б?хар жырауды? осы со?ыс ла?ын Ш?рек батырды? аузынан естіп едім деуі тектен – тек емес.
Сонда?ы ?анды ?ыр?ын Емілдегі,
Ауыры к?ргенімізді? ?мірдегі, - деп тол?айды.
Ата?ты «Шор?а» со?ысы кезінде жасал?ан ерлік белгілі а?ын К?рібайды? тол?ауында:
Ер Бара?, Батыр Ш?рек Ора?байды?
?ыр?ысты жан аямай ?алма?та?ы
?осабай, Ш?рек, Кенен, батыр Жантай
Ай?асты ата жаумен ?р жа?та?ы, - деп н?серлете т?гіп, ризалы? сезімін білдірген.
«?аза?ты? со??ы кездегі ерж?рек батырларыны?, ата?тыларыны? ішіндегі ?ара нардай е? ?ркештісі ?абанбай, Б?генбай, Ша?ша?, Бара?, Байм?рат, А?бантай, Малайсары, Еспенбет,?асабай, Ора?бай, Жаман, Д?улетбай, Ш?рек, Барма?,Тама, ?асай, Жантай, Ша?ала?, Гау?ар ( ?абанбайды? ?йелі ), ?асым, т.б. болды.
Егер біз табыс?а жеткіміз келсе, онда бізді? ?р?айсымыз мынадай ?а?идаттарды негізге алу?а міндеттіміз:Бірінші –бізді? Отанымыз, Т?уелсіз ?аза?стан!
?дебиеттер тізімі
Елт?т?а. Ел тарихыны? ?йгілі т?л?алары. О?у ??ралы. – Астана. – 2001. – Б. 153-154.
?аза? тарихи жырларыны? м?селелері / М.О. ?уезов атында?ы ?дебиет ж?не ?нер институты.- Алматы: ?ылым, 1979.- 312 б.
Просмотр содержимого документа
«?АЗА? ХАЛ?ЫНЫ? Т?УЕЛСІЗДІГІ ЖОЛЫНДА»
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІ ЖОЛЫНДА НАЙМАН ШӨРЕК БАТЫРДЫҢ РӨЛІ
Авторы:Сәтбаева Шырын, 9«А» сынып,
Жетекшісі: Буханова Д. Ө қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі, №47 жалпы орта білім беретін мектеп, Семей қаласы
Ел президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1997 жылғы «Қазақстан 2030» жолдауында «Өз тарихымызбен ... дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз бар» - деп, қазақ халқын ежелгі бабаларымыз жасаған рухани байлықтан нәр алуға шақырады. Бүгінде зерттеуші ғалымдарымыз ерлігімен ел есінде қалған бабаларымыздың өмірбаяны мен ерлік істерін еркін, жаңа тұрғыда қарастыруда.
Ташкентте біраз уақыт сауда жасап, билік айтқан. Мұндай жұртқа белгілі адамдар Қашқар, Ташкент қалаларының салты бойынша неке – ақылы әйел алып тұрған. Мұндай жағдай тарихта кездесіп тұрған.
Байыс бабамыз еліне қайтарда әйелі екіқабат екен. Өзбек шешемізге жетерлік қаражат қалдырып, тақиясын тастап, «Егер ұл туса, атын – «Байғана» қой, қыз туса, өзің біл», - деп тапсырады Байыс бай.
Байыс би еліне кеткеннен кейін, ай – күні толып, өзбек анамыз ұл туып, атын Байғана қояды. Байғана бозбала шаққа жеткенде, шешесінің айтуымен, Байыстың белгіге беріп кеткен тақиясын қойнына тығып алып, әкесі Байысты іздеп табады. Байғананың «Бес Байысқа» кірмей қалуы да, оның басқа жұртта өскендігі мен кенжелігі еді. Байыстың қара шаңырағы Байғана деп те аталады. Байыс бабамыздың сол Ташкенттен алып қайтқан қалы кілемі де қазір бір Байғананың үйінде сақтаулы тұр деген дерек бар.
«Атымды шығаратын, артыма ұрпақ қалса екен» деп, үлкендердің тілейтіні сол ғой. Байғананың батырлары Шөкемен, Шөрек, Байторы, Бойтан, Тоқшара.
Ел мен жер үшін өмір бойы ат үстінен түспей, бар ғұмырын шайқаспен өткізген баба ерлігін халқымыз ғасырлар бойы жырға қосып, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп келеді. Батыр бейнесін құдіретті өлең тілімен де, қарасөзбен де, қылқаламмен де қанша сомдаса артықтық етпейді. Қайта бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Шөрек аты Абылай хан, Бөгенбай, Бердіқожа, Жантай, көкжал Барақ, Малайсары, би Боранбай, Райымбек, Қасабай, Дәулетбай батырлармен қатар аталады.
Қазақ – жоңғар шайқасындағы Шөрек батырдың алатын орны.
Шөрек батыр Байғана ішінде Еңірек табының Қойбас деген атадан шыққан Қаракерей Қабанбайдың қазақ елін азат ету кезеңінде қарулас болған хас батырларының бірі. ХҮІІ ғасырдың ІІ жартысымен ХҮІІІ ғасырдың І жартысында өмір сүрген.
Жоңғарлармен болған ірі – ірі шайқастардың бәрінде ерлік көрсетіп, қол бастаған батыр. Ерлігі мен ақылы үшін Абылай ханның ерекше ықыласымен қадіріне ие болған батырдың бірі, хан кеңесінің мүшесі. Үш бірдей (қалмақ, орыс,қытай) тілді білген. Батырлығымен қоса ділмар шешендігі де болған, жау қолынан опат болған. (24 жаста). Шөрек батыр зираты Саржалда 60 км жерде Шөрек жазығында орналасқан.
Найман Шөрек батырды таратсақ: Орта жүз – Бекарыс –Момынқожа-Найман-Төлегетай-Қытай – Қаракерей –Мейрам- Байторы-Байыс-Байғана-
Қойбас
Сатан
Орақбай - Шөрек – Бөзібек - Сәйбек – Бек-Шыңғыс-Шарашолақ-Пұшықай- Туматай-Етекбай-Толықбай. Бүгінгі кезде Ұржар ауданы Көктал ауылында Шөрек батырдың ұрпақтары өсіп-өнген.
Семей облысы, Көкпекті селосында тұратын қария Алтынбаев Қалиқанның хабарлауымен, Қазыбек бидің қызының азан шақырып қойған есімі Қамқа екенін біліп отырмыз. Қалихан ағаның хабарлауынша, Қамқа шешей мен ол кісінің күйеуі Шөрек батырдың бейіттері Семейге таяу Қызыл тудың бойында көрінеді» - деп жазған.
Байғанада белгілі батыр да болған, тілдері өткір, ойлары ұшқыр шешен би де, байлығы асқан байлар да болыстар да болған. Кеңес заманында байғананың атын шығарған беделді, еліне адал қызмет еткен, елдің өркендеуіне үлес қосқан, туған еліне, халқына қызмет еткен азаматтар да баршылық, Ұлы Отан соғысына қатысып қазақтың Отан қорғау ерлігіне үлес қосқан боздақтар, еліне аман оралған немесе бір мүшесі кем болып қайтқан әкелеріміз қаншама еді.
Енді батыр Шөректі де мақтан тұтпасқа болмайды. Жалпы Шөрек ата туралы деректер аздау. Байғана ішінде Дәулет атаның ұрпағы Келтір ақынның Шөрек батыр туралы дастаны бар екен. Көрші Қытай елінде Боротала жағында аздаған адамдар білетін сияқты.
Олжабай, Наурызбай, Шөңкей, Шөрек,
Жасыбай, көкжал Барақ, ер Жәнібек.
Ханкелді, Бердіқожа, Баян, Жантай,
Баймұрат, Байғозы, Атан, Райымбек.
Шөрек батыр туралы Қаракерей Қабанбай қисасындағы бірер ауыз сөздерден мысал келтірейік:
Қол басы ер Қабанбай ту ұстаған,
Қайраты қаһарлана құрыштаған.
Үш жүздің бар батырын ұйыстырып,
Маңына қас дұшпанын жолатпаған.
Қасына ер Бөгенбай, Барақты алып
Болғаны елге қорған алашқа оның.
Бердіқожа, Қосабай, Жантай батыр
Қосылған ер Жәнібек талаптанып
Ер Қасым, Баймұрат пен Райымбек
Болғаны оған серік қазаққа анық.
Қосай Тама, ер Шөрек, Малайсары
Атын тізіп айтайын санаққа алып
Қабекең орта жүздің ұйытқысы деп
Бар қазақ пір тұтып мақтайды екен.
Осы тұста Қабанбайға ерген Қосабай Тоқпақтың батыры болса, ер Шөрек Байғанадан шыққан. Тағы бір қисада:
Базардан алып келген Сырлы ашамай,
Батырлар өтіп кетті – ау көп жасамай.
Бас қосты сонша батыр дегеннен соң
Тоқпақтан іздеп кепті ер Қосабай
Байталыдан келіпті батыр Шөрек.
Батыр Шөрек атамыз бүкіл қазақ еліне әйгілі Қаракерей Қабанбай батырдың соңынан ілескен батыр деп түсініп, мақтаныш сезім билеп отыр.
Шөрек батырдың жерленген жері Абай ауданының Қарауыл ауылынан алыс емес көрінеді. Тоқпақ елінің батыр бабасы жоғарыдағы Шөрекпен үзеңгілес Қасабай батырдың сүйегі Семей облысында Аягөз ауданының Батпақты деген бұлағының бойында жатыр. Әлі күнге дейін шарапат тілеген, науқасынан айыққысы келген адамдар зиратқа түнейді екен. 1999 жылдарда батыр баба ұрпақтары зират басына ескерткіш орнатып, үлкен ас береді. Ел – жұрт тәуіп етіп сиынатын жерге айналған.
Қазақ – жоңғар шапқыншылығы кезінде қол бастаған Қаракерей бабамыздың бахадүр серіктерінің бірі өзгелермен терезе теңестіріп, үзеңгі қағыстыра шайқасқан, жанкешті сарбаздарының бірі – Шөрек батыр. Найман ішіндегі Байыстың кенжесі Байғанадан шыққан ол байырғы қарт батыр Шөкеменге еліктеп, ат жалын тартып мінуге жараған кезінде егеулі найза қолға алып, еңку-еңку жер шалған ірі тұлға қазақ халқының азаттық жолындағы арманының жүзеге асуына жол алып, жөн берген айбынды күрескер. Кескілескен қанды ұрыстардың бірінде 13 жасар бала батыр қозғалмалы барлау тобының ішінде жүріп, жау қолына түсіп қалады. Тұтқында жүріп қалмақ тілін үйренеді. Сонан соң олардың ұрыс тактикасына терең үңіледі. Арада 3 жыл өткесін екі жақты келісіммен тұтқындар алмастырылып солардың қатарында Шөрек те аман – есен елге оралады. Мұндағы ағасы Шөкемен батырмен бірге болып, ер жетіп есейеді.
1723 жылғы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламада» халықтың қатты күйзелгені тарихтан белгілі. Осындай бір ауыр кезеңде босқынға ұшырап, көшкен елдің алдын тосуға, бейбіт елді жоңғарлар тауқыметінен құтқаруға ұмтылған сарбаздар ішінде Шөкіман мен Шөрек те бар еді. Ең өкініштісі осы тосқауыл ұрыста аға батыр қапылыста қаза табады. Соған кектенген Шөрек батыр елді кілең жастардан іріктелген қалың қолды бастап, ата жауының ізіне түседі, қашан олар тізе бүгер шағын көрмейінше бел шешпеуді армандайды. Бұл арман оны сан алуан қанды жорықтарға жетелейді, майданның ең шешуші шептеріне бастайды. Ол жиында Шөрек батыр жайында деректі кітап жазушы Б.Садыққанның еңбектерінде аса құнды мағлұматтар бар. Мұның дәлелді екенін 1991 жылғы «Семей таңы» газетінің арнайы бір нөмірінде де жан – жақты ашып көрсетіледі.
Ел есінен шықпайтын атақты «Қоңыр әулие» соғысынан кейін хан ұраны Қабанбай, Жәнібек, Баймұрат, Орақбай, Алтынбай, Райымбек батырлармен бірге Шөрек батырдың қатысуының өзі неге тұрады? Бұл оның батырға ғана емес, асқан шешен, ділмар, көсем болғанын да аңғартса керек.
Тарихта өшпес орны бар тағы бір соғыс – Еміл шайқасы. Оған Шөрек батыр да қатысқан. Абылай хан туралы бір деректе Бұхар жыраудың осы соғыс лаңын Шөрек батырдың аузынан естіп едім деуі тектен – тек емес.
Сондағы қанды қырғын Емілдегі,
Ауыры көргеніміздің өмірдегі, - деп толғайды.
Атақты «Шорға» соғысы кезінде жасалған ерлік белгілі ақын Кәрібайдың толғауында:
Ер Барақ, Батыр Шөрек Орақбайдың
Қырқысты жан аямай қалмақтағы
Қосабай, Шөрек, Кенен, батыр Жантай
Айқасты ата жаумен әр жақтағы, - деп нөсерлете төгіп, ризалық сезімін білдірген.
«Қазақтың соңғы кездегі ержүрек батырларының, атақтыларының ішіндегі қара нардай ең өркештісі Қабанбай, Бөгенбай, Шақшақ, Барақ, Баймұрат, Ақбантай, Малайсары, Еспенбет,Қасабай, Орақбай, Жаман, Дәулетбай, Шөрек, Бармақ,Тама, Қасай, Жантай, Шағалақ, Гауһар ( Қабанбайдың әйелі ), Қасым, т.б. болды.
Егер біз табысқа жеткіміз келсе, онда біздің әрқайсымыз мынадай қағидаттарды негізге алуға міндеттіміз:Бірінші –біздің Отанымыз, Тәуелсіз Қазақстан!
Әдебиеттер тізімі
Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары. Оқу құралы. – Астана. – 2001. – Б. 153-154.
Қазақ тарихи жырларының мәселелері / М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты.- Алматы: Ғылым, 1979.- 312 б.
Қазақ тарихындағы Ұлы Тұлғалар: Портреттер.- Алматы: Өнер, 2003
Қайсенов З.Ә., Қайсенов А. Найман шежіресі. 2-ші кітап.- Өскемен: "Рудный Алтай" газетінің баспаханасы, 2001.- 272 б.
