Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңейе бастады. Осыған байланысты ұлттық рухани-мәдени мұраның тарихи маңызын саралап, қайта бағалау мүмкіндігі туып отыр. Кез келген этнос атаулының ежелгі дүниетанымдық жүйесі, халықтық рухы әуелі оның тілінде көрініс табады. Бұл ретте В.Гумбольдт: “Язык народа есть его дух, и дух народа есть его язык. Язык насыщен переживаниями прежних поколений и хранит их живое дыхание”,- деп пайымдаған [1,68-82 б.]. Әр халықтың өзіндік салт-санасы, елдік рухы алдымен оның тілінде таңбаланады. Этностың өзіндік дүниетанымынан, тұрмыс-салт ерекшелігінен туындаған арнайы сөз қолданыстардың халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір тіршілігіне тигізер пайдасы одан зор. Тілдің мемлекеттік мәртебесін нығайтудың қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі – оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік атрибуттарды, халықтық қалыпты, рухани тамырды тереңірек зерттеп, жете тану. Тіл мен танымды жіктеп қарамай, оны құбылыс ретінде сабақтастыра қарау академик Ә.Т.Қайдаров ұсынған “тіл мен ұлт біртұтас” немесе “адамды тіл әлемі арқылы тану” деген қағидаларға сүйенетін қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттың қалыптасуына әкелді. Этнолингвистиканың ғылыми-теориялық негізі Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Р.Сыздықова, Б.Қалиев, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Р.Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаланды. Соңғы уақытта қазақ тіл білімі лингвомәдениеттану, когнитивтік тіл білімі сияқты тілдік салалармен толығып, өз жемісін бере бастады. Төрт түлік мал атауларын зерттеуде де осы бағыттарды қолдану оң нәтиже берері анық. Өйткені төрт түлік атауларын, әсіресе жылқы атауларын зерттеуді осы бағыттарға сәйкес жүргізу ұлттың тарихы мен тегін зерделеумен қатар, оның дүниетанымын, өзіне ғана тән ұлттық болмысы мен мінез-құлқын айқындауға жол ашады.
Кәсіп пен олардың таңбалық сипаттамасы – тіл бір-бірімен тығыз байланысты. Қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өмірінде жылқының маңызы зор болды. Қазақ халқы үшін жылқы – қозғалыс көзі, өмір сүру, тіршілік ету формасы. Сондықтан жылқыға қатысты сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер тілімізде көптеп ұшырасады. Осы тілдік деректерді жүйелі түрде жинау, ғылыми талдау сөздік қордың толығуына ғана емес, оны жаңа қырынан зерттеуге, тануға әсер етеді. Сол сияқты жылқы атауларын көркем мәтінде қарастыру мәселесі де өзекті. І.Есенберлин сынды сөз зергерінің атын әлемге паш еткен “Көшпенділер” трилогиясындағы жылқы атауларына этнолингвистикалық талдау жасау, біріншіден, қазақ халқының ұлттық танымының, ұлттық болмыс-бітімінің, ұлттық рухының, менталитетінің жарқырай көрінуіне жол ашса, екіншіден, жазушының тілдік тұлғасын тану мүмкіндігіне ие боламыз. Мұның өзі жылқы атауының негізіндегі ғаламның ұлттық тілдік бейнесін және қаламгердің идиостилін айқындауға жол ашады. Тақырыптың өзектілігі де осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы түлігіне байланысты тіл деректерін жинақтап, бір жүйеге түсіру, жылқыға қатысты тілдік бірліктерді этнолингвистикалық тұрғыдан талдау. Осыған байланысты жұмыста төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- шығармадағы жылқы атауларының ұлт мәдениетіне қатысын белгілі бір мағыналық байланыстарға негізделген тұтас лексика-семантикалық топтарға жіктей отырып зерттеу;
- шығармадағы жылқы малына, шаруашылығы, кәсіптік атаулары т.б. байланысты этнолексиканы сараптап, жіктеп көрсету;
- шығармадағы жылқы атауларының этнолингвистикалық сипатын ономасиологиялық аспектіде (жылқының жасы, жынысы, түрі, түсі т.б.) түсіндіру;
- шығармадағы жылқы атауларының сөзжасамдық тұрғыдан құрылымдық моделін анықтау;
- жылқы малына байланысты фразеологиялық тіркестердің, мақал-мәтелдердің, топонимдердің, метронимдердің т.б. этномәдени мазмұнын ашу.
Зерттеу нысаны. І.Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясындағы жылқы атауларын этномәдени тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеудің материалы ретінде І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи трилогиясындағы жылқыға қатысты тілдік деректер алынды. Жалпы жылқыға қатысты деректер түсіндірме, этимологиялық, фразеологиялық және т.б. сөздіктерден, оқулықтар мен көркем шығармалардан, ғылыми еңбектерден алынды.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың “ғаламның тілдік бейнесі” теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Қажетіне қарай сипаттама, тарихи-салыстырмалы, этнолингвистикалық талдау, жүйелеу, топтау, салыстыру тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- жылқы атауларының көркем мәтіндегі қолданысы кешенді талданды;
- І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи трилогиясындағы жылқы атауларының шебер қолданысы шығарманың этномәдени, тарихи мазмұнымен сабақтас өрілгені нақты анықталды;
- шығармадағы жылқы атаулары жинақталып, жүйеленіп, этномәдени бірлік ретінде сипатталды;
- жылқыға қатысты рухани және материалдық лексика қазақ халқының мәдениетінің, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының ажырамас бөлігі екендігі айқындалып, қаламгер қолданысындағы жылқы атауларының этностың рухани және материалдық мәдениетімен, халықтың шаруашылығымен байланысының лингвомәдени, әлеуметтік мәні нақты дәлелденді;
- шығармада жылқыға қатысты лексиканың кең қолданылуы, “жылқы” атауының ұлттық санадағы оған қатысты барлық жалпы ұғымдарды қамтуы оның (“жылқы” атауының) шығармадағы қолданысының концептілік жүйесін айғақтайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелер лексикология, семасиология, сөзжасамның жалпы теориялық негіздерін, этнолингвистиканы, когнитивтік лингвистиканы дамытуға септігін тигізе алады. Жұмыстың нәтижелерін лексикология, сөзжасам, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, елтану бойынша арнайы курстарда, қазақ тілін ана тілі деңгейінде оқитын аудиторияларда, практикалық қазақ тілі курсында, әртүрлі оқулықтар, сөздіктер (түсіндірмелі, диалектологиялық, этимологиялық, жиілік т.б.) жасауда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
- І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи романындағы жылқыға қатысты этномәдени лексиканың молдығы қаламгердің тілдік тұлғасына тән ой-танымының, қайталанбас даралығының көрінісі;
- шығармадағы жылқы атауларын зерттеу “ғаламның тілдік бейнесінің” тілдік көрінісін дәйектейді;
- шығармадағы жылқы атаулары сөздік қордағы ең байырғы лексика ретінде қазақ халқының өзіндік ұлттық ерекшелігін айқындайды;
- жылқы атаулары қазақ тілінің сөздік қорында өзіндік орны, үлес салмағы бар тілдік единицалардың мағыналы жүйесі болып табылады;
- жылқы атаулары қазақ халқының ұлттық танымы мен мәдениетінің, ұлттық рухының тілдік бейнесін сипаттайды;
- аналитикалық тәсіл жылқы малының түр-түс атауларын жасауда өнімді болып табылады;
- автордың көркем мәтінде жылқы атауларын қолдану шеберлігі жазушының тілдік тұлғасын сипаттайтын аялық білімін де көрсетеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімі “Жылқы атауларының тарихи-ономосиологиялық және сөзжасамдық негіздері” деп аталады.
1.1 Төрт түлік малға қатысты деректердің зерттелу жайы. Қазақтардың дәстүрлі идеологиялық таным-түсінігінде төрт түлік маңызды орын алады. Төрт түлікке қатысты тілдік деректердің қайнар көзі – салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың зерттелуі өз бастауын ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басында жазылған этнографиялық зерттеулерден алады. Көшпенділерде төрт түлік шаруашылық қатынастарымен қоса, мәдениет үрдісінде де алдыңғы орынға шығып, сол кезеңдегі адамдардың наным-сенімдерінде культтік мәнге ие болумен қатар, олардың идеологиялық танымында да бекемденген еді. Х.Арғынбаев, Ә.Төлеубаев, А.Тоқтабаев т.б. этнограф-ғалымдар төрт түлікке қатысты сүбелі еңбектер жазған. Төрт түлік атауларының тілдік тұрғыдан зерттелуіне келсек, алғашқы деректер А.М.Щербак, Э.В.Севортян, Г.Н.Потанин, А.И.Левшин, Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, А.И.Добромыслов, А.Е.Алекторов еңбектерінде кездеседі. Төрт түлік атаулары бүгінде түрлі зерттеу нысанына айналып отыр. Мәселен, төрт түлік атаулары, түр-түсі т.б. төрт түлікке қатысты атаулар, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер этнолингвистикалық тұрғыдан академик Ә.Қайдаров, Р.Сыздықованың еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Төрт түлікке байланысты табу мен эвфемизмдер Ә.Ахметовтың зерттеулерінде талданған. Ә.Жақыповтың зерттеу жұмысына түйе малы арқау болса, Б.Тлепиннің жұмысына қой-ешкі атаулары нысан етіп алынған. С.Сәтенованың еңбектерінде төрт түлік атауларына қатысты фразеологизмдерге талдау жасалады. Т.Линко, Е.Керимбаев, У.Ержанова, А.Әлімхан т.б. зерттеушілердің еңбектерінде төрт түлік атауларына қатысты лексика тарихи-ономосиологиялық тұрғыдан зерделенеді. Қазақтың алғашқы зиялылары Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, Ә.Бөкейхановтың, С.Сейфуллиннің, С.Аспендияровтың ғылыми-зерттеу еңбектерінде жылқыға қатысты этнографиялық лексика орын алады. С.Қасимановтың, Б.Хинаятұлының еңбектерінде жылқыға қатысты деректер кездеседі. Жылқыға байланысты арнайы жазылған жұмыс ретінде Н.Айтбаеваның “Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты атаулардың лексика-семантикалық және дүниетанымдық сипаты” және Ж.Байтелиеваның “Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі” зерттеулерін атауға болады. М.Бейсенованың, Ұ.Қайырбаеваның, Қ.Шотаның, Р.Панзарбекованың жұмыстарында өзге түліктермен қатар жылқыға қатысты тілдік бірліктерге талдау жасалған. А.Жылқыбаеваның жұмысында жылқыдан алынатын тағам атаулары талданады.
1.2 І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының жіктелімі мен лексика-семантикалық топтары. Сөздік қордағы тілдік деректер бір-бірімен қандай да бір байланыста болып, өзара белгілі бір сөз топтарын (тақырыптық, мағыналық) құрайды. Демек, сөз мағынасын зерттеуде тілдік бірліктерді лексика-семантикалық топқа бөліп қарастыру ыңғайлы, тиімді де қажетті әдіс. Сөздерді лексика-семантикалық, тақырыптық топтарға бөлу жөнінде ғалымдардың пікірі әрқилы. Кейбір ғалымдар бұларды мағыналас терминдер деп есептесе, басқа бір топ ғалымдар оларды бірі бірінен тәуелсіз екі термин ретінде қолданады. Сөздерді тақырыптық топтарға бөлу тілдік емес, ой-танымдық критерийлерге негізделетіндігі белгілі. Сондай-ақ, кез келген лексика-семантикалық топ қандай да бір тематикалық топқа енеді. Бірақ бұған қарап, бұл екі терминнің арасында айырмашылық жоқ деп айтуға болмайды.
Тақырыптық топ сөздердің тек парадигмалық қатынасына негізделмейді, ол әрі парадигмалық, әрі денотаттардың арасындағы байланыстарға сүйенеді. Демек, тематикалық топтың көлемі парадигмалық қатардан да, лексика-семантикалық топтың көлемінен де кең болады. Тематикалық топ ұғымы лексика-семантикалық топ ұғымынан кеңірек. Әдетте тематикалық топқа зерттеушілер түрлі сөз табынан құралған сөздерді енгізсе, лексика-семантикалық топқа бір сөз табына жататын сөздерді кіргізеді. Тематикалық топқа енген сөздердің мағыналары бір-бірінен тәуелсіз болып келеді, бұл топқа жаңа сөздер қосылса немесе, керісінше, кейбір сөздер түсіп қалса, бұл осы топ мүшелерінің мағынасына ешқандай залалын тигізбейді, яғни тақырыптық топқа өзара семантикалық байланысы жоқ сөздер енеді. Мысалы: жылқы, жүйрік, ат, бие, сәйгүлік, бесті, құлагер т.б. Лексика-семантикалық топтың құрамындағы сөздер бір-бірімен лексикалық мағынасы жағынан байланысады. Мәселен, құлын, жабағы, тай т.б. Ұқсастық: екі топқа енетін сөздер де ақиқат шындықты бейнелейді. Айырмашылығы – лексика-семантикалық топтың мүшелері арасында белгілі бір оппозициялық байланыс болады. Құрамына қандай да бір сөз енсе немесе шығатын болса, оппозициялық байланыс өзгереді. Демек, лексика-семантикалық топқа енген сөздердің бірінің мағынасы өзгеріске ұшырайды, тарылады немесе кеңейеді.
Жылқы атауларын бірнеше лексика-семантикалық топтарға жіктеуге болады. Сөздерді мұндай топтарға бөлу жылқы атауларының мән-мағынасын ашуға, олардың қолданылу аясын, қолданылу жиілігін т.б. анықтауға мүмкіндік жасайды. Ғалым М.Оразов сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлу барысында кейбір шарттардың ескерілуі тиіс екенін атап көрсетеді. Шығармадағы жылқы атауларын жіктегенде біз осы шарттарды негізге алдық [2,124-125 б.].
Лексика-семантикалық топтар туралы сөз қозғағанда сема және оның түрлері мәселелеріне де тоқталған жөн. Семалардың табиғатын ашу, түрлерін айқындауда В.Б.Гак, Н.И.Толстой, Д.Н.Шмелев, И.Кучқартаев, Ю.А.Найда, О.И.Селиверстова, сонымен қатар М.Ержанов, М.Оразов, Б.Қалиев, А.Жылқыбаева т.б. ғалымдардың зерттеулері басшылыққа алынып жүр.
Шындық болмыстағы заттардың жаратылысына тән ортақ белгілері мен айырмашылықтары болатындығы белгілі. Демек, сөздердің семантикалық құрылымын анықтауда жалпылаушы сема мен даралаушы семалардың болуы заңды құбылыс. Романдағы құлын, тай, жабағы семалары – даралаушы семалар болса, жалпылаушы сема – жылқы малының жасы болады. Сол сияқты ілбу, аяңдау, желу, шабу сөздерінің семасы – даралаушы сема болса, қозғалыс – оның жалпылаушы семасы. Жалпылаушы сема сөздердің белгілі бір лексика-семантикалық топтарға бөлінуіне негіз болса, айырушы сема сөздердің жеке-жеке өмір сүруіне негіз болады. Сонымен қатар, сөздердің семантикалық құрылымын анықтауда қосымша семалардың алар орны ерекше. Өйткені кез келген тілде ауыспалы мағынада қолданылатын сөздер бар. Олар – сол этностың тіл байлығының көрсеткіші. Мысалы, құлыным лексемасының да қосымша мағынасы бар. Аяулы анаға, тіпті күнәсі болған күнде де, сол баланы өмірге әкелген, “құлыным” деп түн ұйқысын төрт бөліп аялай сүйген сорлы анаға, дәл мұндай сұмдық жазаны Ақсақ Темір қалай шығарған? [3,87 б.]. Бұл сөздің этнографиялық мәні зор. Ол – қазаққа ғана тән жақсы көргендікті, сүйіспеншілікті білдіру. Қандай да бір жануар атауы ұқсату арқылы адамға қатысты қолданылғанда, халықтың дүниетанымы мен ұлттық менталитетіне тікелей байланысты болады. Шығармада жазушы бұл лексеманы романның эмоционалды-экспрессивтік реңкін арттыру үшін пайдаланады.
1.2.1 Жылқының жасы мен жынысына, түрі мен түсіне қатысты т.б. атаулардың жазушы шығармасында берілуі. Жылқының жалпы атаулары: ат, жылқы, жұнт, қылқұйрық. Шығармада ат, жылқы сөздерінің қолданылу жиілігі өте жоғары. Себебі шығарманың оқиғалар желісі қазақ хандығы құрылған тарихи кезеңде өтеді. Бұл – көшпенді қазақ халқы үшін жылқының маңызы ерекше артып, жылқы әрі көлік, әрі азық, әрі соғыс құралы болған кезең болатын. Сондықтан шығармада атты, салт атты, атты әскер тәрізді сөз қолданыстары да жиі ұшырасады.
Шығармада жылқының жасы мен жынысына қарай қойылған атаулар түгелдей көрініс тапқан: тай, құнан, бесті, байтал, дөнежін, сәурік, бие т.б. Олар жеке-дара емес, бір лексика-семантикалық топта қарастырылды.
Халқымыз еркек жылқыларды айғыр және саяқ деп екіге бөледі. Үйірге түсетін еркек жылқы айғыр, бес жасқа дейін үйірге салмаған еркек жылқы сәурік деп аталады. Бес жастан асқан, ақталған жылқыны азбан, екі жастан асып, үш жасқа қараған еркек жылқыны құнан, төрт жасқа шыққан еркек жылқыны дөнен дейді. Құнан, дөнен,құнажын, дөнежін лексемаларындағы -құ/-гу, -дө/-ду қосымшаларының беретін мағынасы монғолдың үш, төрт сан есімдерімен сәйкес екеніне қазір ешкім күмәнданбайды.
Қылшылдаған жас айғыр кезі келгенде кәрі-құртаңды үйірінен өзі қуады [3,101 б.] деген сөйлемде жазушы айғыр, үйір сөздерін ауыспалы мәнде, адамға қатысты қолданып, көркем бейнені сомдауға жұмсаған.
Қазақ тілінде құлын атаулары өте көп. Шығарманың да өн бойында ұшырасып отырады. Халықтық дәстүрлі тәжірибе негізінде пайда болып, сұрыпталып, қолданысқа енген құлынның түрлі атауларын біз былайша топтадық: 1) туылған уағына қарай: марқа құлын, кенже құлын; 2) енесінің сүтке жарыту, жарытпауына т.б. байланысты: күнқақты құлын, мәйекті құлын, еміншек құлын, тіленшек құлын; 3) құлынның жаратылысына, басқа да түрлі әсерлерге байланысты, даму ерекшеліктеріне қарай: асау құлын, шу асау құлын; 4) жас мөлшерінеқарай: қара құлақ құлын, жабағы; 5) түгіне байланысты:қаракер құлын, шабдар құлын, бурыл құлын т.б.
Жылқының жасына, жынысына, тұқымына, мінез-құлқына, табиғи ерекшеліктері мен түрлі қасиеттеріне байланысты тілімізде өте көп атаулар пайда болып, сөздік қордан орын алған. Сол сияқты жылқының түр-түсін білдіретін атаулар да көп. Этнограф Х.Арғынбаев жылқының түсі дәстүрлі 4 топқа бөлінеді деп атап көрсетеді: 1) қылаң; 2) баран; 3) ала; 4) шұбар [4,29 б.]. Жылқының түсін білдіретін жалаң атаулардың барлығы да шығарманың өн бойында кездесіп отырады. Мысалы, қылаң, қылаңға жататын басқа түстер де шығармада назардан тыс қалмайды: Қос қылаңы – Жоламанның ұшқан құспен жарысар бедеулері [5,39 б.]. Қылаң тобына жататын түстердің негізгісі – ақ. Жылқының ақ бозын халық қасиетті санайды. Шығармадағы қолбасшылардың, хандар мен әміршілердің жорық аттарының ақ боз болып келуі тегін емес. “Ақ ат мінген сайыпқыран жорықта кілең жеңіске жетеді. Әдетте, мұндай атты сардар немесе патшаның өзі мінсе жарасады”, - дейді Омар Хайям. Тағы кешегідей сес көрсетіп, жалаң қылыштарын басынан жоғары көтере, нөкерлерін соңынан ертіп жасыл туын желбірете, қамалды жанай ақ боз ақалтекесін ойнатқан Абдолла әмірші... [3,364 б.].
Жаугершілік заманында жиі болып тұратын анттасу дәстүрі қазіргі заманда ұмытыла бастады. Соғыс кезінде боз бие құрбандыққа шалынып, оның қанына екі жақтың адамдары саусағын батырып, серттесіп, бітімге келетін болған. Жалпы қазақ ұғымында ақ – ең қалаулы түс, қасиетті ұғым, жақсылықтың, пәктіктің, әділдіктің белгісі. Шығармада халықтың ежелгі хан сайлау дәстүрі бірнеше рет сөз етіледі. Ертеде хан сайлауында болашақ ханды боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ кигізге көтеріп, хан сайлаған. Шығармада қазақтың атақты Жәнібек, Қасым, Абылай сияқты хандарын хан көтеріп, таққа отырғызуы баяндалады. Бір ай өтпей осы Талас, Шу маңындағы қазақ руларының басшылары жиналып, Бұрындықтың орнына боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ кигізге көтеріп, Қасымды хан сайлады [3,291 б.]. ... Атамыз Абылайды үш жүздің игі жақсылары боз биенің сүтіне шомылдырып, ақ киізге орап, хан ғып көтерген күнінің түнінде ол бір ғажайып түс көріп шығыпты [5,181 б.]. Жылқының ақ боз түстісі ерекше символдық және магиялық, сакральдық (киелілік) сипатқа ие. Құрбан шалғанда ақ жылқының таңдалу себебі: ақ түс – күннің символы. Дегенмен, қазақ күнді ақ емес, қызыл дейді. Сол сияқты жылқының ақ түстілерін қызыл жылқы деп атайды. Ендеше, жылқының түсін атауда сирек қолданылатын қызыл түс те күннің түсі, Тәңірдің символы. Қызыл ат денесін қартайса майда-майда қоңырқай теңбіл басады, яғни жылқы түсі енді тарланға айналады. Шығармада тарлан ат та кездеседі: Кәрі тарланның кей қимылы жас тұлпарға бергісіз [5,156 б.]. Жазушы мұнда қарт адамның қимылын кәрі тарланға балайды.
Қазақ ұғымындағы тағы бір қасиетті түс – көк. “Көк – түгі нағыз көк емес, қоңырлау көк денені, әсіресе, бас-аяғын көкшіл қылшықтар басқан жылқы түсі, ...құлын кезінде қоңыр, күлгін, сұр болып келетін бұл түс бара-бара өзгеріп, бозара түседі” [6,92 б.]. Ертеде көк ала жылқыны да құрбандыққа шалатын: Бұл хабарды естігенде қас жаулары, әсіресе, Әбілқайыр жерін алып, суын алып, қиянаты көп өткен кейбір қазақ ауылдары көк ала жылқы құрбан шалып, қуанышқа кенелді [3,247 б.].
Қара – баранға жататын, сыртқы түгі түбіне дейін шымқай қара, ұшы жылтыр қылшықты жылқы түсі. Шығармада баран, қара, қара көк жылқылар аз сөз етілмейді. - ... әкем Құдайменді сұлтанға да отыз мың қара көк пен күрең бітті емес пе.. Жиырма мың қылаң мен бараным бар [5,101 б.].
Жылқыға біткен негізгі төрт түстің бірі – ала - жылқының негізгі түгінің (торы, көк, сары т.б.) ара-арасында ретсіз орналасқан үлкенді-кішілі ақ, ақшыл дақтары бар түс [6]. Ала сөзі екі түрлі мағынада жұмсалады: әрі әбден есейіп, күш жиған, мықты жылқы дегенді білдірсе, әрі жылқының түсін білдіреді.
Шығармада жылқының барлық түстері (қылаң да, баран да, ала да, шұбар да) қамтылған. Автор жылқыға біткен әр түсті өзіндік символикалық, магиялық, сакральдық мәндеріне қарай ұтымды қолдана білген.
1.2.2 Жылқының тұқымына және табиғи ерекшеліктеріне, жүрісіне, дене мүшелеріне, сыны мен бабына байланысты атаулардың қаламгер шығармасында берілуі. Шығармада жылқының тұқымы мен түрлі табиғи ерекшеліктеріне байланысты: қазанат, арғымақ, ақалтеке, жүйрік т.б. сөздер мол қамтылған. Жазушы әр тұқымның өзіндік қасиеттері мен кемшіліктерін, артықшылықтарын, сын-сипатын ашып, шығармада шебер пайдаланады.
Жылқы жүрісінің атаулары: ілбу, жол жорға, тайпалу, жорыту, жортақтау, бұлаң құйрық, май бүлкек, ит бүлкек, текіректеу. Жылқы жүрісі табиғи және жасанды болып екіге бөлінеді. Табиғи жүріс – жылқыға адамның үйретуінсіз біткен жүріс. Жылқының табиғи жүрісінің түрлері: аяң, өгіз аяң, желіс (бүлкіл, бөкен желіс, сар желіс болып бөлінеді), шабыс (жай түрін майшоқырақ, қарқындысын жай шабыс, ал жылқының бар мүмкіндігінше шабуын ағынды шабыс дейді). Қара жүріс деп халқымыз шаппай жүріп отырған аяңды ұзақ жүрісті, қалмақы жүріс, желіс деп ұзақ уақыт желе жортуды айтады. Құлан бүлкілге (бүлкекке) басты деп жорта жөнелгенді, сау желіске салғанды айтады.
Шығармада жылқыға тән қимыл-әрекет атаулары мол қамтылған. Оқыранды, кісінеді, шұрқырасты, осқырынды, шіңгірледі, азынады, сатұр-сұтыр шабу т.б. жылқының жүрісіне, шабысына, үркуіне, үні мен түрлі әрекеттеріне қатысты еліктеуіш сөздер (етістіктер). Жылқыға байланысты дыбыстық еліктеуіш етістіктерге Қ.Н.Шотаның диссертациясында жан-жақты талдау берілген [7,56-61 б.]. Ал қасысты, тістесті, тебісті, үрікті, тулады, тарпыды, қарғыды, т.б. жылқының түрлі қимыл-қозғалысының атаулары.
Жылқының дене мүшелерінің атаулары шығарманың өн бойында ұшырасып отырады. Бұл топтағы жал, ерлік, құйысқандық т.б. атаулар тікелей жылқыға қатысты болса, қалғандары түрлі жануарларға ортақ атаулар. Жұмыста сербек, шаша, жаңбырлық, шідерлік т.б. сөздерге талдау жасалады.
Жұмыста бәйгеге атының сыны жөнінде Кей-Қауыстың (ХІ ғ.), Киікбай сыншының үлгісі (ХІХ ғ.), сыншы Ш.Шөңкейұлының (ХІХ ғ.) талаптары, Күреңбай (ХІХ ғ.), Толыбай сыншының, З.Сәніктің үлгілері мысалға алынды. Ат баптаудың қыры мен сырын қазақ атбегілері жақсы түсініп, жеке тәжірибесінде қолдана білген. Халықтың бәйге атын баптауға қатысты ұжымдық тәжірибелері – тілдің кумулятивтік қызметінің нәтижесінде сақталып қалған халықтың қазынасы. Осы ұлттық құндылықтар жазушының назарынан тыс қалмай, шығарманың танымдық мәнін арттыра түскен.
1.3 І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының сөздік қордағы орны.
1.3.1 Шығармадағы жылқы шаруашылығына қатысты тілдік бірліктер және олардың жасалуы. Шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексика мол қамтылған. Өйткені, жаугершілік заманда елдің ішкі, сыртқы саясатын реттеу, азаттығын сақтап қалу сияқты ірі мемлекеттік мәселелердің шешімін табуы атты әскерсіз мүмкін емес болатын. Ұзақ сапарға, жортуылдарға шығу үшін сарбаздардың аттары бабында, ер-тоқымдары, әбзелдері де мықты, сенімді болуы тиіс. Қысқасы, ат-тұрманы сай әскер ел қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті шарттардың бірі еді. Ұлан даланы мекендеген қазақ тәрізді аз халық үшін жылқының қаншалықты маңызды болғаны шығарманың оқиғалар желісінен де байқалады.
Шығармадағы жылқы шаруашылығына қатысты лексика төртке бөлініп қарастырылды: 1) кәсіп иелерінің атаулары; 2) ер-тұрман атаулары; 3) жылқыны бағуға, сынауға, баптауға қатысты сөздер; 4) жылқыдан алынатын өнім атаулары және өнім алуға, сақтауға қажетті заттар.
Автор шығармада кәсіп иелерінің атауларынан жылқышы, атұлтант, атқосшы т.б. сөздерді қолданады. Атбегі әбден жаратқан екен, қабақ қаққанша жолдастарынан ұзап кетті [3,321 б.]. Ақбақайдың қашқан қасқырды қалай қуып жететінін бір-екі рет көрген ат сыншысы Қаптағай: - Жүйрігіңді сынап көр... - деп Ораққа өзі ақыл берген [3,71 б.]. Ат дүбірі шығысымен-ақ елең ете қап, Ақбақай басын көтеріп алып, өзіне ұмтылған құрықшыны көзі шалып, ор қояндай ата жөнелген [3,81 б.].
Қазақ тілінде ер-тұрман атаулары көп. Әрбір бөлшегі атқұмар халықтың көзінен таса қалмай, белгілі атауға ие болған: тебінгі тоқым, ішпек, ішкілік, терлік, айыл, жырым, ауыздық, тізгін, жақтау, желкелік, сағалдырық, кекілдік, кеңсірік т.б. Жаугершілік заманда атқа қажетті құрал-жабдықтарды түгендеп сайлау үшін, әрине, сарбазға олардың құрамдас бөлшектерінің де атауларын білу шарт. Сол себепті шығармада атқа қажетті құрал-жабдықтар мен олардың бөлшектерінің атаулары молынан қамтылған. Бұның астында аты шулы “Киік-аяқ” атанған ақбоз жүйрік, Рабиу-Сұлтан-Бегімнің ер-тоқымындай ат-әбзелін алтын жаппаған, жүген-құйысқаны, ат кеудесіне түсіре салған өмілдірігіне дейін бәрі қақтаған ақ күміс... [3,20 б.].
Жылқыны бағуға, сынауға, баптауға қатысты атауларды: 1) жылқыны күтуге, бағуға қатысты лексика; 2) жылқының дене мүшелерінің атаулары; 3) бәйге атын баптауға, сынауға қатысты лексика деп жіктеуге болады.
Шығармада жылқыны күтуге, бағуға қатысты қаңтару, тұсау, қамшы, құрық, шалма т.б. сөздер кездеседі. Жылқының күземі де назардан тыс қалмайды: Ылдиға қарай ентелей құлаған көштің бір бүйірінен, жал-құйрығы күзеулі тайға мінген, екі бүйірін таянып алып, “Елім-ай" әнін салған он төрт-он бес жасар қара торы қыз бала көрінді [5,14 б.].
Шығармада жылқыны байлауға, ұстауға, басқаруға, үйретуге арналған құрал-жабдық атаулары да қолданылады. Керме, желі, тұсамыс, шідер - жылқыны (құлынды, биені) байлап қоюға, ауыл маңында байлап ұстауға арналған заттардың атаулары. Жылқыны басқаруға, бағындыруға, асау үйретуге қажетті құрал атаулары: шалма, қыл арқан, қамшы, құрық т.б. Мәселен, қамшы атауы шығармада жиі кездеседі. Автор қамшы тастау дәстүрін былайша суреттейді: Сөз астарын түсінген қызба мінезділеу Темір би сөз таластырғысы келіп кетіп, ежелгі дәстүр бойынша, айыр тісті, алтын сыммен оралған тобылғы сапты қамшысын алдына тастай салды [3,204 б.]. - Мә, менің қамшым... Жауап қайырмайтын болса алдарына таста да, өзің кейін шап! [5,567 б.]. Қамшыны ұстаудың өз этикеті бар: жаяу адам қамшыны бүктеп ұстаса, салт атты оң қолының білегіне іліп, сол қолымен аттың тізгінін ұстауға тиіс. Атты қамшылаудың да өз жөні бар, сәні бар. Оны жазушы шығармада шебер пайдаланады: Рабиу-Сұлтан-Бегімдей ерекше салтанатымен емес, Жаған өз келбетімен, жасынан ат құлағында ойнап өскен көшпелі елдің қызы екенін көрсетіп тұрған ерекше отырысымен, қамшыны сипай тартқан болмысымен көздің жауын алады [3,20 б.].
Шығармадағы жылқыдан алынатын өнім атаулары және өнім алуға, сақтауға қажетті зат (ыдыс) атаулары да үшке бөлініп қарастырылды: 1) жылқыдан алынатын өнім атаулары; 2) өнім алуға қажетті заттар (ыдыстар); 3) даяр өнімді құюға, сақтауға қажетті заттар (ыдыстар). Жылқыдан алынатын өнімдерге: қымыз, қазы, қарта, жал, жая жатады. Трилогияда бұл топқа енетін сөздер де қамтылған: - Қаным кеуіп барады, бір жұтым саумалың бар ма, бойжеткен, - деп Серғазы әзілдеген болады. Ақбөкен түрегеліп барып, көрші үйден сырлы аяққа құйып қымыз әкеледі [5,42 б.]. Шығармадағы аз кездесетін сөздер – жылқы өнімін алуға, даярлауға қажетті заттар мен құралдар атаулары. Сырттағы жалшыларына қонақтарға арнап ту бие сойдырған Торғынай бәйбішесі үйге кіріп, бес тайдың терісінен тіккен сабаны қара піспекпен күрпілдете пісіп, тегенедей-тегенедей ағаш аяқтарға қымыз құя бастаған [3,108 б.]. Автор қолданысында жылқыдан алынған өнімді құюға, сақтауға қажетті зат атаулары да кездеседі. Қыз үн-түнсіз босағада тұрған торсықты пісіп-пісіп жіберіп, шара аяқпен алдымен әкесіне, содан кейін ағасы Қалден Церен мен Ренатқа қымыз құйып берді [3,347 б.].
Қорыта келе, шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексиканың мол қамтылуы оның жанрымен байланысты. Жылқымен біте қайнасқан көшпенді ата-бабаларымыздың өмірін бейбіт заманда да ішсе – сусын, жесе – азық, мінсе – көлік болған жылқысыз елестету қиын. Сол себептен де шығармада жылқы шаруашылығына қатысты лексиканың болмауы орынсыз.
1.3.2 Романдағы жылқыға қатысты антропонимдер мен топонимдер, гиппонимдер, олардың жасалу жолдары. Адам есімін жылқымен байланыстырып қою жиі кездесетін құбылыс. Оның мәні жылқыны киелі, қасиетті деп санаудан туған. Сонымен бірге жылқы – байлықтың, сән-салтанаттың белгісі. Ал, құлын – сұлулықтың, еркеліктің символы. Халқымыз әдемі әйелді “құлын мүшелі”, “құлын мүшесі бұзылмаған” деп сипаттайды. Адам есімін жылқыға байланыстырып қоюдың сырлары осында.
Шығармада Тайшық, Жамантай, Тайжан тәрізді антропонимдер қолданылады. Тілімізде жылқыға байланысты жер-су атаулары да мол. Шығармада Тайкеткен, Саумалкөл, Атбасар, Атмінгескен тәрізді топонимдер мен гидронимдер бар. Жазушы Атмінгескен атауының тарихын оқиға желісіне орай қызықты, әрі орынды баян етеді. Шығармада кездесетін гиппонимдер: “Ортеке”, “Киік-аяқ”, “Киіккетпес”, “Тарланкөк”, “Тұлпаркөк”, “Көксеңгір”, “Көкдауыл”, “Кертөбел”, “Ақылақ”, “Ақауыз”, “Ақтанкер”, “Ақжамбас”, “Ақсирақ”, “Ақбақай”, “Жалынқұйрық”, “Құмай төс”. Бұларжылқының түр-түсіне, ерекше белгілері мен қасиеттеріне қарай қойылған. Олардың барлығы дерлік күрделі сөздер.
1.4 Романдағы жылқы атауларының сөзжасамдық сипаты.
1.4.1 Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған атаулар. Синтетикалық сөзжасамдағы ең түпкі мағыналы бөлшек – түбір десек, жылқыға қатысты бір буынды түбір сөздерге: ат, тай, кер, боз; екі буынды түбір сөздерге: жорға, құлын; үш буынды түбір сөздерге: жабағы, арғымақ т.б. жатады.
Романда синтетикалық тәсілмен жасалған жылқы атаулары біршама.
– шы, -ші жұрнағының үстелуімен жасалған сөздер: ат-шы, жылқы-шы, бие-ші, құрық-шы. Бұлар зат есімнен жасалған туынды зат есімдер. Ал атқосшы, атбап-шы сөздері аралас тәсілмен, біріккен сөзге (ат+қос+шы, ат+бап+шы) -ы қосымшасының жалғануы арқылы жасалған. Асау қуып үйренген бір жылқышы қолына құрығын ап, Тарланкөкке міне сап, шеттеу жайылып жүрген Ақбақайға лап қойған [3,80 б.]. Ол әрі мылқау, әрі меңіреу, өзінің атқосшысы өзбек жігіті еді [3,536 б.]. Мысалдардан көрініп тұрғандай, -шы, -ші жұрнағы - мамандық, кәсіпті білдіретін өнімді әрі құнарлы жұрнақ.
-лық (-лік), -дық (-дік), -тық (-тік) – ең өнімді жұрнақ. Аталмыш жұрнақ арқылы жасалған терлік, қолтық, кекілдік, шоқтық, шашалық, бұғалық, тізелік, желкелік, кеуделік, жаялық, үзеңгілік, жүгендік, құндыздық, шідерлік, ерлік, жаңбырлық, ауыздық т.б. сөздердің терлік, ауыздық тәрізді бірлі-жарымынан басқасы түгелдей жылқының дене мүшелерінің атаулары. Мысалы: Аттан секіріп түсем деп әрекет істемес үшін, көмірдей қара, жұп-жуан ұзын қос бұрымын ат үстіндегі жігіттің тақымының астынан өткізіп, аттың омыраулығынан мықтап ілмешектеп қойған [3,274 б.].
-гер (-кер) қосымшасы жалғануымен жасалған жылқы атаулары кездеседі. Мініскер, желіскер сөздері жылқының түрлі қасиеттерінің атауы болса, бапкер – кәсіп атауы. Құлагер, Маңмаңгер, Үркеккер дегендегі -гер жылқының түсін (кер) білдіріп тұр. Демек, бұл сөздердегі -гер қосымша емес, жылқының түсін білдіретін (кер) толыққанды сөз. Яғни, -кер, -гер жұрнақтары, біріншіден, жылқының түрлі қасиеттерін (желіскер, шабыскер) білдіретін, екіншіден, кәсіпті (бапкер) білдіретін сөздерде кездеседі.
1.4.2. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған атаулар. Біріктіру тәсілі арқылы: қылқұйрық, атқұмар, тайжақы, тайтұяқ, құнаншығар, Ақбақай т.б. жасалған. Бұлардың сыңарлары өздерінің әуел бастағы дыбыстық құрамын толығымен сақтай отырып біріккен.
Қосарлау тәсілімен жасалған жылқы атаулары екі сөздің бір-біріне қосарлануы я бір сөздің қайталануы арқылы жасалады, сыңарлары бір лексика-семантикалық топтан немесе мағыналас болып келеді, бір сөз табынан тұрады. Мысалы: құлын-тай, ат-арба. Қос сөздердің сыңарларының буын саны сай келіп отырады: жорға-жортаң, ат-тон. Бұл заңдылық бұзылса, буын саны аз компонент бірінші, буын саны көп компонент екінші орында тұрады: тай-тулақ, ат-шапан. Олар жылқыларын өзеннен бос жүзгізетін. Ағыс жағына күштілерін салатын да, олардың ық жағымен тай-құлындарын тоғытатын [3,139 б.]. Бұған қарама-қарсы жағдай сирек те болса кездеседі. Мысалы: құлын-тай.Ал мынау құлын-тайлары ауық-ауық бүйірден бөліне шапқан шағын жылқы сауынға арнай ауыл маңына ұсталған тәрізді [5,77 б.].
Қосарлама тәсілі арқылы жасалған сөздер жинақтау мағынасын береді. Мысалы: ат-сайман, ат-сойыл дегенді ат және ат үсті жүріске қажетті құралдар деп түсінеміз. Қос сөздердің кейде екі сыңары да бір сөзден құралып, компонеттері ешбір өзгеріссіз, түбір қалпында қайталанады: үйір-үйір, саба-саба, қос-қос. Кейде екі компоненті қарама-қарсы мәндегі сөздерден келеді: аттылы-жаяу. Кейде екі компоненттің бірі, көбінесе екіншісі, алғашқы сыңардың бірінші дыбысын өзгерту, я дыбыс қосылуы арқылы жасалады. Мысалы, ат-мат, ер-мер. Асау бала жігітті ат-матымен сүйрей жөнелді [3,195 б.]. Бұлар қомсыну мағынасын береді.
Тіркесу тәсілімен жасалған күрделі сөздердің компоненттерінің мағыналары ұзақ уақыт қолданыла келе кірігіп, бір мағынаға көшеді, бірақ бөлек жазылады. Сыңарларының әрқайсысы ақиқат өмірде жеке-дара заттарды белгілейді. Бұлар тілде дайын тұрған сөздер, әркім оларды осы құрамда, бір мағынада, бір заттың атауы ретінде қолданады. Мәселен, ат сөзіне қатысты: ат арба, ат шана, ат тырма, ат соқа, ат жабу, ат барабан, сол сияқты құнан, дөнен, бесті сөздерінің тіркесуімен жасалған: құнан өгіз, құнан қымыз, құнан қой, бесті қымыз т.б. жатады. Бұлардан басқа жылқының түр-түсін білдіретін сөздер өте көп: теңбіл көк, ақ бөрте, тарлан боз, құла қасқа, ал қара көк, ақ табан, сұр жорға, қара қасқа, ақ қаптал. Бұлардың әрқайсысы біртұтас лексикалық мағына береді, яғни, түр-түсті, сындық белгіні білдіреді, компоненттері тұрақты, орны берік, араларына басқа сөз түспейді. Жеке компоненттері синтаксистік байланысқа түспей, тұтас бір сөз ретінде басқа сөздермен байланысып, сөз тіркестерінің бір компонеті болады, сөйлемде бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Бұлар шығармада заттанған күрделі атаулар ретінде қолданылады: Балаларының бұл тойға қатынасатынын білген соң, алтындатқан ер-тоқымды, жүген-құйысқанды қос күлсарыжорға мініп Рабиу-Сұлтан-Бегім мен келіні Аққозы келген [3,183 б.].
Жылқының түр-түсін білдіретін күрделі атаулар академик Ә.Қайдаровтың жіктеуі бойынша екі топқа бөлініп қарастырылды: 1) негізгі екі түр-түс атауының тіркесуімен жасалған атаулар; 2) негізгі түр-түс атауларының біреуі не екеуі қатысып басқа сөздермен тіркесуімен жасалған атаулар. Екінші топ компонент санына байланысты: 1) екі компонентті; 2) үш және көп компонентті атаулар деп топтастырылды [6].
Екі компонентті атаулар екі түстің қосындысын білдіреді. Соңғы компоненті сол түстің доминанты болып есептеледі. Мәселен, жылтыр қара, сүліктей қара, тобылғы торы, кер торы, қара торы деген түс атауларының доминанты – қара және торы. Ғалым екі компонентті атаулардың соңғы сөзі түр-түстің өзін білдірмесе, онда негізгі мағынаға екеуі де ортақ болады дейді. Мысалы, қара төбел, ақ бақай, көк мойын тіркестеріндегі қара, ақ, көк түстер жылқының түсін түгел емес, белгілі бір бөлшегін ғана (төбелін, бақайын) анықтап тұр [6]. Шығармада жылқының мұндай түстері аз емес. Көп ішінен қара қасқа жүйрік мінген қара сұр жігіт суырылып алға шыға берді [3,547 б.].
Екі компонеті де негізгі түсті білдіретін атаулар: қара кер; қара көк; құла жирен; қара торы; боз шұбар. Екі компонентінің біреуі ғана түр-түсті білдіретін атаулар құрамына енетін компоненттің не алдыңғысы (анықтауышы), не артқысы (анықталушысы) негізгі түстің қосалқы мән-мағынасын білдіру үшін қолданылады. Олар: қасқа, төбел, танау, бақай, бас, сауыр, табан, мойын, тұяқ, бел, тайпақ, ысқаяқ, жалпақ, сұлу, кербез, шаңқан, сүлік, шал, ор сияқты жылқының мүшелерін, ерекше белгілерін, я мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, көркін т.б. сипатын білдіретін сөздер [6]. Мысалы: мақпал қара, қан жирен, маңғаз торы, меңді жирен, әсем қоңыр, көк шолақ. Бұлар қалыптасқан тілдік бірлік ретінде саналады, соңынан бие, дөнен, бесті, байтал т.б. жылқы атауларының тұруын талап етпейді. Мұндай тіркестер трилогияда да даяр қалпында жылқы атауларының тіркесуінсіз қолданылады.
Жылқының түр-түсін білдіретін екі компонентті атаулар негізінде үш және көп компонентті атаулар жасалады. Академик Ә.Қайдаров айтқандай, бұл тәсіл түр-түске үстеме мағына артудан гөрі, оны дәлірек айтып, анықтай түсуді мақсат етеді: ақ бақай торы, жалпақ бел жирен.
Автор шығармада жылқының түр-түсіне қатысты күрделі атауларды “көркем сөздің бейнелеу, суреттеу, әсірелеу талаптарына сай” қолданады [5,98б.]. Сонымен қатар жылқының түр-түсіне қатысты шебер жасалған күрделі атаулар бірегей жазушының талғам-танымын, шеберлігін паш етеді.
1.4.3 Лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған атаулар. Лексика-семантикалық тәсілмен жасалған сөздер жаңа мағынаға ие болады. Көп мәнді болып келеді, омонимдік қатар түзеді, о бастағы мәнін жоғалтып, я әлсіретіп басқа бір сөз табының қатарынан танылады. Мысалы, “Бәйге алмаған тұлпардан Белі берік бесті артық”. Мақал құрамындағы бесті сөзі заттанып тұр. Кербесті, құлабесті т.б. күрделі атаулар да субстантивтенген. Заттанған сөздер қатарына жылқының түр-түсін, ерекше белгілерін, мінез-құлық, жүріс-тұрысын, көркін т.б. сипатын білдіретін сөздер жатады. Мысалы: ақ бақай, ала сирақ, сүліктей қара, тобылғы торы т.б. Бұлар тілдік қолданыста қалыптасқан тіркестер. Бұлардың бір ерекшелігі: өзінен кейін ат, бие т.б. жылқы атауларының тұруын талап етпейді, яғни, олар заттану процесіне ұшырап, ешқандай тілдік тұлғалардың қатысуынсыз, дыбыстық құрамын сақтай отырып, мағыналарын өзгертіп, сындық мағынадан заттық мағынаға ауысып отыр. Жылқының түр-түсіне қатысты атаулардың заттануы – ықшамдалу заңдылығына байланысты құбылыс. Сондықтан, бұл тіркестердің құрамындағы құнан, байтал т.б. жылқы атаулары түсіп қалған. Демек, жылқының түр-түсін білдіретін сын есім сөздер субстантивтенуге бейім.
Лексика-семантикалық тәсілге сөз мағынасының кеңею және тарылу құбылыстары жатады. Сөз мағынасының кеңеюі, я тарылуы оның сыртқы дыбысталуына әсер етпейді. Мағынаның тарылуы – ой желісінің жалпыдан жекеге айналуының көрінісі. Мәселен, қазір қысыр байталдар үйірі деген мағынаны беретін қысырақ сөзі ертеректе жалпы бие деген ұғымның орнына, яғни, кең мағынада қолданылған. Ертеде жиі және кең мағынада қолданылған қысырақ сөзі бертін келе мағынасы тарылып, қолданылуы сиреп, көптеген түркі тілдері сөздігінен шығып қалған. Ал қазақ тілінде қысыр сөзі мағыналық даму барысында семантикалық өзгеріске ұшырап, биеге ғана емес, басқа түлікке байланысты да қолданыла бастады. Сол сияқты көне түркі тілдерінің ескерткіштерінде “йылқы” лексемасы “үйірдегі тұяқты мал” деген мағынаны береді. Яғни, ертеректе “йылқы” атауы “мал” сөзінің синонимі, мал атаулының жалпы атауы болған. Уақыт өте келе мағынасы өзгеріп, сөз мағынасының тарылуы нәтижесінде қазір тек жылқыға қатысты қолданылатын болды.
Зерттеу жұмысының екінші бөлімі “І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атауларының этномәдени және символдық негіздері” деп аталады. Тарауда шығармадағы жылқы атаулары қазақ этнолингвистикасының “зерттеу нысанын өзара әрі іштей топтастыра зерттеу (классификациялау)” және жүйелілік принциптерін сақтай отырып, мағыналық-тақырыптық топтарға бөлініп, өзара жіктеліп зерттеледі. Жылқыға қатысты этнографизмдер академик Ә.Қайдаровтың жіктеуі бойынша үш салаға (“Табиғат”, “Адам”, “Қоғам”) бөлініп қарастырылды. Ғылыми жұмыста қарастырылатын мәселе “Табиғат” деп аталатын саланың “Хайуанаттар дүниесі” тармағының “Үй жануарлары” тарауын қамтиды.
2.1 Жылқы атауларын “Ғаламның тілдік бейнесі” теориясы тұрғысынан зерттеу. Әрбір жекелеген ұлт түсінігінде әлем әр түрлі көрініс табады. Бұл, әсіресе, тілде айқын байқалады. Яғни, тілдегі әлем бейнесі – адамның әлемді тануының негізі. Бұған Б.Уорф пен Э.Сепирдің көзқарастары тұрғысынан қарасақ, әр ұлт ғаламды өзінше танып, өзінше пайымдайды. Тіл ата-бабаларымыздың “ғалам бейнесін” қалпына келтіруге мүмкіндік жасайды, тіл арқылы ата-бабаларымыздың “ғалам бейнесін” елестете аламыз. “Әлемнің қарапайым бейнесі когнитивтік модельде айқындалатын болса, ол өз кезегінде ұжымдық санамен, көзқараспен, ұжымдық философиямен байланысты болады. Демек, ғаламның тілдік бейнесі негізінен және толығымен адамдар санасындағы әлемнің логикалық бейнесімен сәйкес келеді. Ал ғаламның кез-келген ұлттық тілдік бейнесінің әмбебаптығын және өзіндік ерекшелігін айқындайтын метафора, теңеу және символ болып табылады” [8].
Көшпенділер танымында, салт-санасында жылқы – интеллект (ақыл-ой) белгісі, ата-бабалар символы. Мәселен, батырлар жырында, жылқы көлік қызметін атқарушы ғана емес, ер қорғаны, ақылшысы ретінде көрініп, иесін қорғап-қоршап жүреді. Жануарлар иерархиясында жылқы бірінші орын алады. Аркаикалық дүниетанымда күшті желдің және Күн нұрының шапшаң қимылына жылқының шабысы ғана тең келген. Жылқы – Тәңірінің сүйген түлігі, “әруақтар әлеміне қиналтпай жеткізуші медиатор” [9,104 б.]. Қаза болған адам жерленген соң, оның мінген атының жал-құйрығы кесіліп, “тұлданады”. “Тұл” ат иесінің асына дейін мінілмей, бос жіберіліп, жыл толған соң, асына сойылып, еті атақты адамдарға таратылған. Тұл атты соярдағы онымен көрісу, қоштасу, сәлем жолдау рәсімдерінің негізінде жылқы медиаторлық қызмет атқарады деген анимистік қағида жатыр.
Жылқыға қатысты табу, эвфемизмдер көп емес. Қазақ жорыққа аттанған кезде аттан түс, атты байла деп айтпайды. Жамандыққа бастамасын деп, сол мағынаны білдіретін қон, бекіт, кір деген сөздерді қолданады. Жорыққа аттанғанда өлең айтпайды, жыламайды. Саптыаяқты жолдыаяқ деп, мінгені байтал болса – ат деп атайды. Жорыққа байтал мінісе, жол болмайды деп есептеледі. Байтал – жорық көлігі емес, құлындайтын, сауылатын мал.
Теңеу – барлық өзге көркемдеу құралдарының негізі, сонымен бірге ұлттық менталитеттің айнасы. Теңеуде этнос болмысының табиғаты күллі ерекшеліктерімен көркем бейнеге айналады. Яғни теңеуден этностың дүниетанымы, ұлттық ерекшеліктері, көркем ойлау мәнері айқын байқалып тұрады. Өйткені теңеу – тіл мен ойлаудың, ұлттық дүниетанымның тоғысуынан туындайтын күрделі құбылыс. Романдағы жылқыға қатысты теңеулерді топтауда Т.Қоңыровтың жіктеуі негізге алынып, олар мағынасына және сыртқы дүниемен қарым-қатынасына қарай алты топқа жіктелді [10,41 б.].
Т.Қоңыров: “Көру теңеулерінің негізге алатыны – заттардың үш белгісі: біріншісі – заттардың тұлға-тұрпаты, формасы; екіншісі – олардың қимыл-әрекеті; үшіншісі – заттардың түр-түсі, бояуы”, - дейді [10,41 б.]. Жылқыға қатысты көру теңеулерінің ішінде осы үш белгінің алғашқысы көп кездеседі. Өйткені халық ұғымында жылқы – сұлулықтың, беріктіктің, шыдамдылықтың символы. Бұл топқа жататын теңеулер шығарманың өн бойында кездесіп отырады. Олардың кейбірінде негізге жылқы алынатын болса: Адамға тесіле қарайтын үлкен сұрғылт көзді, ат жақты, ақсұр жігіттің топ жылқының ішіндегі ақалтеке, арғымағындай, бойшаң келген дене бітіміне қарағанда, оны он төрт-он бес жастарда деу қиын еді [3,319 б.], енді бірінде түрлі жанды-жансыз заттар (жануарлар, жәндіктер, бұйымдар т.б.) алынады: Әсіресе бұлардың көзге түсері батыр Қобыланды мен астында есік пен төрдей қара сирақ тұлпары бар Жәнібектің екінші баласы Қамбар болатын [3,209 б.].
Көру теңеулеріне негіз болатын заттардың екінші белгісі – олардың қимыл-әрекеті. Мұның да жалғыз жолы бар. Ол бүкіл Дәшті Қыпшақты өзіңе бағындырып, жылқыдай жусатып, қойдай өргізуің керек [3,226 б.]. Теңеудің бейнесі де, заты да – деректі, нақты. Теңеу затының, яғни, Дәшті Қыпшақтың қимылы бейненің, яғни, жылқының деректі, нақты қимылына ұқсатылып отыр. Салыстырудың, теңеудің нәтижесінде предметтің (Дәшті Қыпшақтың) қимылы нақтылы сипатқа ие болып, эмоционалды-экспрессивті бояуы қанық көркем бейне жасалған. Жазушы қалың бұқараны ашса, алақанында, жұмса, жұдырығында ұстады, халыққа дегенін істеткізді деген мағынаны осындай әшекейлі-кестелі теңеу арқылы жеткізген.
Көру теңеулеріне негіз болатын заттардың үшінші белгісі – олардың түр-түсі, бояуы. Бұл теңеулердің мәні – заттардың құр бояуын хабарлап қана қоймай, олардың бояуларының түсін қанықтыру, заттың реңін ашып, көріктендіре түсу болып табылады. Мәселен, жазушы Ал біз тайлы-таяғына дейін айдап алдық десек, арғы түбекте әлі де үш мыңдай кілең ақ шағала асаулары қалыпты [5,134 б.] деген сөйлемдегітеңеудің затын, яғни асау жылқылардың түсін әншейін ғана ақ немесе боз емес, кілең ақ шағала(дай) деп суреттеу арқылы өте бір әсем, тіл жетпес сұлу картинаға айналдырған. Ал Сөз айтпай үш жүз мақпал қара, асыл жылқысын айдап беріп, өзін ажалдан алып қалған құлды босатып алады [3,123 б.] деген сөйлемдемақпалдай қарадәстүрлі теңеуі қолданылады.
Жылқыға қатысты есту теңеулері болғанмен (Ағайын алыста жүрсе, кісінеседі, жақында жүрсе, тебіседі), шығармада сирек кездеседі. Олар дыбыстың көмегімен адамның мінез-құлқын, түрлі әрекеттерін бейнелейді. Тұтқын қыздың сұлулығына күйіндім бе, “сен нәзік сұлусың ғой, бауырыңды құлындай шыңғыртып жатқанда сенің сұлу түрің қандай болады екен, көрейін” деп жігітке қыл бұрауды тұтқын қыздың көзінше салғыздым [3,350 б.]. Теңеуде асау құлынды бұғалықтап ұстағанда, я қасқыр тартқанда шошып, қиналғанда шығаратын үні арқылы теңеу затының мәні ашылады. Жазушы қыл бұрау салынған жігіттің қиналып шығарған үнін басына ноқта түсіп, шошынған асау құлынның шыңғыруына ұқсата отырып, эмоционалды-экспрессивті әсері мол картина жасап, оқырман көңіліне жол таба алған.
Жылқыға қатысты сезім-күй теңеулері үш топқа бөлінеді: 1) бейнесі де, заты да деректі теңеулер; 2) бейнесі нақты, заты дерексіз теңеулер; 3) бейнесі нақтылы қимыл-әрекетке негізделген теңеулер.
Бейнесі де, заты да деректі сезім-күй теңеулерінің бейнесіне де, затына да көзге көрінетін, қолмен ұстауға болатын деректі заттар негіз болады. Бірақ ақиқат өмірде зат пен бейнеге негіз болған заттар мен құбылыстардың бір-біріне еш ұқсастығы болмайды: Қалың ойға шомып кетіп, басын төмен салып, үн-түнсіз отырған қарт жырау, шапқан дүбірді естіп, тыпырши қалған кәрі тарландай, кенет басын көтеріп алды [3,55 б.]. Бірақ өр мінезді, жалын жанды Қазтуған Қотан толғауынан мойымады. Қамшы тиіп, ырши түскен жүйріктей енді тіпті долданып кетті [3,55 б.].
Бейнесі деректі, заты дерексіз сезім-күй теңеулері рухани заттарды материалдық заттарға ұқсату арқылы жасалады. Бұлардың заты абстракциялық ұғымдардан тұрады, дәлірек айтқанда, бұл теңеулердің затына адамның жан-дүниесінің түрлі күйін бейнелейтін ұғымдар алынады. Әдеби тілдегі ұшқыр жылқыдай (қиял), ит қуған тайдай қаша жөнелген (арман), тұсаған жылқыдай (ой) теңеулерінде қиял, арман, ой тәрізді адамның жан-дүниесіндегі психологиялық құбылыстар, дерексіз заттар ұшқыр жылқыға, ит қуып, қаша жөнелген тайға, тұсалған орнынан ұзай алмайтын жылқыға баланып, рухани құбылыстар материалдық сипатқа ие болған. Осылайша, көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайтын абстракциялық құбылыстарға жан бітіп, бейнелене түседі, белгілі бір қасиеттерге (ұшқыр қиял) ие болады. Былтыр өзі айтқан жоқ па еді, “мінез деген бір асау байтал ғой, талай асауды үйреткенде өз сезімімді өзім үйрете алмаймын ба” деп [3,235 б.]. Мұнда адамның мінезі байталға, асау байталға ұқсатылады.
Шығарма жылқыға қатысты теңеулерге өте бай. Шығармада көру теңеулері мен бейнесі нақты қимыл-әрекетке негізделген сезім-күй теңеулерінің молдығы анықталды. Жазушы жылқыға қатысты теңеулерді қолдану арқылы халық танымына жақын, ұлттық менталитетімізге сай, әсем де көркем бейнелер жасап, шығарманың көркемдік, психологиялық, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтуге қол жеткізген.
2.1.1 Кейбір жылқы атауларының этимологиялық табиғаты. Жұмыста Ә.Қайдаров, С.Исаев, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев, Р.Сыздықова, А.Салқынбай, С.Шүкірұлы сынды ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынды. Жылқының жиі қолданылатын атаулары ат, айғыр, құлын, тай, жұнт, жылқы, жорға, сәйгүлік, жүйрік, ту бие, шал құйрық, ереуіл ат т.б. сөздерінің шығу тегі жөніндегі ғалымдардың пайымдауы берілді.
2.2 Жылқы малына қатысты атаулардың рухани мәдениеттегі орны.
Қазақта нәресте дүниеге келгенде ұл баланың кіндігін “ат құлағында ойнасын” деген тілекпен, аттың жалына байлап қоятын дағды бар. Баланы бесікке саларда “Тақымынан тұлпар кетпесін, бәйге бермес шабандоз болсын” деген тілек айтады. Бала ес біліп, етек жия бастаған кезінен-ақ нағашылары жиендерін баулып, үйірлі жылқының ішінен таңдап жүріп, тай мінгізеді. Ол жиеннің бәсіресі, бәсіре тай немесе “жиенқұрық” деп аталады. Көшпенділердің өмірінде жылқыға байланысты сан қилы қуаныштар кездесіп, оған ел-жұртын ортақтастырып жатады. Атап айтсақ, атқа (ашамайға) мінгізу тойы, ашамайдан шығып үзеңгілі ерге міну, жайдақ тайға міну, бәйгеде тайға, құнанға, атқа мініп шабу, тоқымқағар, сайысқа түсу, асау үйрету. Бұл дәстүрлер баланы азамат болып, атқа мініп, ел қорғауға қамдандыру мақсатын көздейді. Бұлардан басқа биебайлар (қымызмұрындық), сіргежияр (сіргемөлдіретер) сияқты салт-дәстүрлер халқымызда көптеп саналады.
Қазақ біреуге ат мінгізгенде я сатқанда, ноқта-жүген бермейді. Малдың құты, бағы басында, жылқының басына пайдаланған ноқта мен жүгенде де құттың демі бар, бұлар атпен қоса берілсе – үйдің байлығы, бағы еріп кетеді деп ырымдалады. Үйірлі жылқысынан мал бергенде сол жылқының жалынан бір тал қылды жұлып алып, ырыс бірге кетпесін деп қылға оның сілекейін жағып, қалтаға салып сақтап қояды. Бұл – “сілекей сірне” деп аталады.
Қазақтар жылқыны ұрып-соғу былай тұрсын, киесі атады деп, желіден, жылқышы ұстайтын құрықтан, бақанның үстінен аттап өтпейді. “Бақан аттаған байымайды, балта аттаған жарымайды” деген сенім бар. Сүрінген атты да ұрмайды. Сайтан аттың көзін басып тұрса, қашып кетсін деп, көзін оң қолымен сүртіп, тазалайды. Жолаушы келе жатып, атының сауырынан ұрмайды. Жапанда жалғыз келе жатқан жолаушыны қолдап, жебейтін Қызыр пайғамбар аттың сауырында отырады деп жорылады.
Сондай-ақ, халқымыз түске сенгіш. Жақсы түс көрсе балаша қуанып, жаман түс көрсе, мән бермеуге тырысса да, көрген түсін жоруға шебер-ақ! Түсіңде ақ боз ат көрсең, ісің оңалады, қара ат көрсең сәтсіздікке ұрынасың, жылқы сатып алып жүрсең, жаңа хабар аласың, жылқы мініп жүрсең, қуаныш деп жориды. Шығармада Бұқар жырау Абылай ханның түсін былайша жориды: Жалынқұйрыққа мінгенің – хан тағына мінгенің [5,182 б.]. Жалынқұйрық – Абылай ханның жорыққа мінетін аты.
Қазақ халқы біреуге алғысын білдіруде де алдына жан салмайды. Мысалы, Жайлауың байсалды болсын, Айғырың байталды болсын! Атыңның басы ойнақты болсын, қораңның іші торпақты болсын! Құлынды желіге алғаш байларда Желі тартарың көбейсін! – дейді. Қарғыс мәнді фразалар да кездесіп қалады: Атың арып, тулақ болсын, ерің арып, аруақ болсын! Ат қадірін білмесең, Жаяушылық берсін сазаңды!
Көшпенді халықтың өмірінде жылқының маңызы зор болғандықтан, жылқыға байланысты салт-дәстүрлері мен ырым-тыйымдары өте көп. Олар шығармадан да орын алған. Рухани мәдениетіміздің қайталанбас, қайтып келмес асылы жылқы бағу дәстүрі сипатталады [3,231 б.].
2.3 Романдағы жылқыға қатысты халықтық өлшем атаулары. Халықтық өлшем атаулары халықтың күнделікті өмірімен, күн көрісімен, шаруашылығымен байланысты пайда болады. Олардың көпшілігі көшпенді халық үшін зор маңызы бар – жылқы шаруашылығымен байланысты.
Жылқыға қатысты уақыт өлшемдері: бие байлар кезде, биенің бас сауымында, бие ағытарда, бие сауым уақыт. Шығармада автор бие сауымы өлшемін асқан шеберлікпен, сан құбылта пайдаланады.
Жылқының дене мүшелері қатысқан өлшем бірліктері де баршылық. Мысалы, қазақтар ертеде қыстыңгүні жауған қардың қалыңдығын: шашадан қар кешу, аттың қара тұяғынан келу, тұсардан, тізесінен, қара қапталынан, аттың қабырғалығынан келу (биіктік, қалыңдық өлшемі) деген сөз орамдарымен жеткізсе, су тереңдігін ат бойымен өлшеген. Мәселен, аттың шашасынан, толарсақтан, тілерсектен, үзеңгіден, қабырғалықтан, ат кекілінен (құлағынан, бауырынан, бойынан) асады (келеді) деп мөлшерлеген. Шығармада автор шаштың ұзындығын: Тоқпақтай болып өріліп, үзеңгідентөменат тірсегінедейін төңкеріле түсіп тұр, - деп суреттейді [5,42 б.]. Шөптің биіктігі былайша бейнеленеді: Тек түн ортасы ауған кезде, жағасы атты кісі көрінбес қалың анақурайлы Баскөлдің тұсына келгенде ғана: - Осы арада азырақ көз шырымын алдырсақ қайтер еді, Сейтеке, - деді Ожар [5,16 б.]. Бір шеті мен бір шеті ат шаптырым күміс толқынды Ақкөлдің кең алқап жазира даласы ат бауырынан келген көк шалғынға бөленген [3,46 б.]. Ал құмның көлемін төмендегі сөйлеммен береді: Бұрынғы тақыр дала енді аттың шашасына дейін көмілген құмға айналып, жайылысқа үйренген жүйріктер жүдеп-жадап, сегізінші күн дегенде Сырдың теріскей тұсына Ақмешіттен бір күндік жерге кеп тоқтады [3,356 б.].
Қашықтық өлшемінің атаулары: ат тұяғы жетер жер, ат (құнан, тай) шаптырым жер, ат жетер (ат жетпес) жер, бие бауындай жер, бие сауым жер, желі (тұсау, құрық) бойы. Дарияның сол жағында ат шаптырымдай жерде Ақсақ Темір уақытында салынған Қаңғыт руының дихасы – Маңғыт, одан әрі бір күндік жерде Үргеніш шаһары жатқан [3,153 б.]. Шығармада жазушы ат жетер жер, ат тұяғы жетер жер өлшемдерін түрлендіріп, былайша қолданады: Темір бидің аты жеткен жерге, Жәнібек ханның аты жете алмайды деп қорқасың ба? [3,204 б.]. Кейбір тарихшыларының есебі бойынша, Жоңғар әскері атының тұяғы жеткен жеріне дейін, сол кезде екі миллиондай қазақ халқы тұрған екен [3,317 б.].
Қазақ халқының бұрынғы өмір тұрмысында затты салмақпен өлшемеген, көбіне затты көлеміне қарап ажыратқан. Өлшем әр заттың ерекшелігіне қарай әр қилы қалыптасқан [11,137 б.]. Салмақ, көлем өлшемінің атауларына ат төбеліндей, бес биенің сабасындай, ат басындай т.б. жатады. Жылқының көлемін мына сөздермен өлшеген: бір үйір, бір қос (жылқы), бір желі (құлын), бас-аяғына оқ шырқаса жетпейтін (желі). Екі тепе сулы жері бар өзбек, екіүйір жылқысы бар қазақтан бай тұрады [3,592 б.]. Бұл атаулар қайталама қос сөздер құрамында келсе, көптік ұғым пайда болады. Мысалы, үйір-үйір, қос-қос жылқы, желі-желі құлын. Аңшылар азығы деп түйеге саба-саба қымыз артқан, жеңіл шатырлар тиеген, алдарына он бестей қой айдаған бір топ жігіт ауылдан шыққан кезде, хан жасағы да солтүстікке қарай бет алды [3,21 б.]. Көп малын, табын-табын жылқыларын айдап алды [3,472 б.].
Қорыта келгенде, жылқыға қатысты халықтық өлшем атаулары – қазақ тілінің сөздік қорында өзіндік орны бар тілдік қазына. Ата-бабаларымыздың негізгі кәсібі – жылқы шаруашылығы негізінде қалыптасып, халық жадында сақталған атаулар тіл тарихы мен халық мәдениетінің сырларын танытады. Қаламгер шығармада осы халықтық қолданыстарды барынша көрсете білген.
2.4 Жылқы атауымен байланысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық мәні. Қазақ халқының сан ғасырлық өмір тарихы, қиын да күрделі тағдыры, аса бай мәдени мұралары тұтастай фразеологиялық қордан көрініс тапқан. Тұрақты сөз тіркестерінің көпшілігіне төрт түлік мал, соның ішінде жылқы атаулары ұйытқы болған.
Тілдік қолданыста ат сөзінің қолданылу жиілігі жоғары болғандықтан ат сөзі ұйытқы болған тіркестер де өте көп. Шығармадағы ат лексемасына байланысты фразеологизмдер екі топқа бөлініп қарастырылды: тек жылқыға қатысты қолданылатын және адамға қатысты қолданылатын фразеологизмдер.
Тек жылқыға қатысты қолданылатын фразеологизмдер жылқыны бағуға, баптауға, бәйге аттарының дене мүшелерін, сынын, бабын сипаттауға байланысты пайда болған. Мәселен, ат жемді көп жегендіктен, т.б. себептен аяғы ақсап қалады. Мұны атқа жем түсті/аяғына жем түсті дейді. ...Рабиу-Сұлтан-Бегім: - үш күрең бәйгеден келсе бірге келеді, қалса бірге қалады... Бірақ бұ жолы бәйгеге салудың реті қалай болар екен, ортаншысының аяғына жем түсіп, ақсап жүр[3,85 б.]. Жылқыны жанындай көріп, қастерлеген қазақ жол жүргенде зорықтырмай, аттан түсіп, біраз шөп жегізіп, әлдендіріп, тынықтырып, аялдататын болған. Мұны – ат шалдыру дейді. Ұлытаудан бері асып, күнгей беттегі тал түбекті құла су Жанғабыл өзенінің бойындағы “Орда тіккен” деп аталатын, бір кезде Жошы аулы қонған жерде ат шалдырып жатқандарында, қасында он жасауылы бар, Көксеңгірін ойнақтатып Қобыланды батыр үстеріне сау ете қалған [3,99 б.].
Тек жылқыға қатысты қолданылатын фразеологизмдер көлемі адамға қатысты қолданылатын тіркестерден әлдеқайда аз. Ал ат лексемасына байланысты пайда болып, алғашында тура мағынаны білдіріп, мағына дамуының барысында адамның мінез-құлқын, түрлі әрекеттерін білдіру қызметіне ауысқан фразеологизмдер өте көп. Шығармада да жиі қолданылады. Мәселен, ат басын бұрды тіркесі бір жаққа қарай бағыт алды, беттеді деген мағынаны береді. Жазушы қолданысында автор мақсатына сай кейде арасына сөз қосылып, кейде етістіктің формасы өзгертіліп беріледі. Ат басыАбылай сұлтанның аулына қарай бұрылысымен-ақ, бұған жолай төре тұқымынан қиянат көрген басқа рудың кедей топтары да қосыла берген [3,492 б.]. Ана екеуі оған жауап қайтармаған, үн-түнсіз аттарының басын бұрып, келе жатқан адамдарға қарсы аяңдаған [3,23 б.].
Фразеологизмдер – ойды бейнелеп жеткізудің таптырмас құралы. Мысалы, тынықты, сергіп қалды деудің орнына құр атқа мінгендей болды деген, асығыста, жөпелдемеде деп жай айта салмай, аттың жалы, түйенің қомында деген әлдеқайда әсерлірек шығады. Ал ат құйрығына байланды фразеологизмі атқа сүйретті, жазалады, қорлады деген мағынаны береді. Шығармада қолданылу жиілігі жоғары. Өйткені көшпенділер өмірінде бұл жазаға адамдар жиі тартылған. Кейбір ауа жайылған, тек өз дегеніне болмаса ештеңеге көнбейтін кесір, тоң мойын ру бастықтарын ат құйрығына байлап құрбан етуге де барған жоқ па [3,227 б.]. Ат қойды тіркесі де жиі қолданысқа түседі. Бұл тіркес тура мағынасында тұра шапты, шаба жөнелді дегенді білдірсе, бапкерлер тілінде баптап жүрген жүйрікті жайлап келдім деген мағынасы бар. Шығармада тұра шапты деген мәнде жұмсалады. Сөйткенше болған жоқ, жыралы ойпаттан екі жүз әскер жүйріктерін ойната шығып “Табын! Табын!", “Тіленші! Тіленші!" деп ұрандай ат қойды [5,48 б.].
Ал жалпы жылқыға байланысты фразеологизмдерге келсек, тек жылқыға қатысты қолданылатын тұрақты сөз тіркестері жылқының дене бітімін, жасын, жынысын, мінезін, бабын, сынын, түсін түрлі қасиеттерін білдіреді. Қазақ қоңды, сауыры тұтас жылқы туралы сөз еткенде жаңбырлығы жабық тіркесін қолданады. Таңдаулы саңлақ, сайысқа сай тұлпарды жау басар жүйрік дейді. Ер азаматтары жау басар жүйріктерінің ер-тоқымын алмай түнде қос маңайында оттатып отыр [5,28 б.].
Жылқы атаулары ұйытқы болған фразеологизмдер жылқы туралы болғанмен, олар адамның іс-әрекеттерін, мінез-құлқын, жағымды-жағымсыз қасиеттерін сипаттайды. Мысалы, Мұндай жағдайда, Иран ханы Смайылдың да бас көтеріп, Ақсақ Темір балаларының тізгінін үзіп кетпек боп тұрған кезде, ел билігін мықты ұстау қажет [3,190 б.] деген сөйлемдегі тізгінін үзіп кетпекфразеологизмі бөлініп кетпек, азаттық алмақ деген мағынаны берсе, - Әбілқайыр ханның кезінде Үйсіннің аты қуғанына жете алмайтын арық еді, енді хан Жәнібектің тұсында жал бітейіндегеніғой[3,206 б.] деген сөйлемдегі жал бітейіндегеніғой тіркесі Үйсіндердің жағдайы жақсарған екен деген мағынаны береді.
Қазақ тілінде жылқыға қатысты мақал-мәтелдер өте көп. Шығармада да кездеседі: Андыз барда ат өлмес, қолымызда күш тұрғанда бізге бос жатуға болмайды [3,238 б.]. Ат қазығынан кетпейді, саған да өз үйіріңнен кетпе дейміз [3,111 б.]. Соңғы мақал ауыспалы мәнде, қазақтың жаужүрек батыры Қобыландыға қаратып айтылып тұр. Мұндағы үйір сөзі ауыспалы мәнде. Шығармада үйір лексемасына қатысты мынадай мақал бар: - Жақсы. Ал өз бауырларыңа қарсы садақ безеген ана екі ағаңды қайтеміз? - Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң... [3,564 б.]. Мұнда да үйір сөзі ауыспалы мағынада қолданылып тұр.
Шығармада байталға қатыстымақалды жазушы Чжао Хой әскерін сипаттауда қолданады: Қазақ қолдарын қумақ түгіл, “байтал түгіл бас қайғының” кебіне ұшырап, көтерілісті басу үшін, Чжао Хой әскері кейін шегінген [3,545 б.]. Құрамында жүйрік сөзі бар төмендегідей мақал-мәтелдер ауыспалы мәнде пайдаланылады: Жүйрік ат шаппаса да қырындайды деген [5,223 б.]. - Иә, жоққа жүйрік жетеме, - деп шал ауыр күрсінді... [5,232 б.].
Жылқының түр-түсіне байланысты мақал-мәтелдер де кездеседі. Қаламгер шығармада төмендегі мақалды адамның бәрі бірдей емес деген мағынада бірнеше рет қолданады: Бір биеден ала да туады, құла да туады, бір шіріген жұмыртқа кімді бүлдірер дейсің дейді ішінен Кенесары [5,83 б.].
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмыста І.Есенберлиннің “Көшпенділер” романындағы жылқы атаулары тілдік және этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылып, төмендегідей мәселелер айқындалды:
- тарихи трилогияда жылқы атауларының мол қамтылуы, біріншіден, оның жанрымен байланысты болса, екіншіден, қазақ тілінің сөздік қорында жылқы атауларының өзіндік орны, үлес салмағы бар екендігін көрсетеді;
- І.Есенберлиннің “Көшпенділер” тарихи романындағы жылқыға қатысты этномәдени лексиканың молдығы қаламгердің тілдік тұлғасына тән ой-танымының, қайталанбас даралығының көрінісі;
- романдағы жылқыға байланысты тіл деректері, этномәдени лексика қазақ халқының сан ғасырлық тарихи-мәдени өмір-тәжірибесінен хабардар етеді әрі шығарманың танымдық маңызын арттыруға ықпал жасайды;
- аталмыш шығармада киелі жылқы түлігіне байланысты салт-дәстүрлердегі, табу мен эвфемизмдердегі, жылқыға қатысты халықтық өлшем атауларындағы ұлттың дүниетанымының жүйесі айшықты сипатталған;
- қазақ халқының жылқыға қатысты әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері жүйесін зерттеу көшпенділердің рухани және материалдық мәдениетін сараптап, зерделеуге, осы арқылы көшпенділердің дүниетанымдық бітімін айқындауға мүмкіндік туғызады;
- жылқының түр-түсіне байланысты сөздер сөздік қордағы ең байырғы, көне сөздер қатарынан саналады. Жылқының түр-түсіне қатысты атаулардың заттану процесіне бейім келетіндігі, сонымен қатар олардың тек жылқыны түстеп тану үшін емес, мінез-құлықтарын, сын-сипатын, жасын, түрлі қасиеттерін анықтауда маңызды екендігі анықталды;
- тіліміздегі аттың сынын білдіретін, тұлғасын, бабын сипаттайтын сөз тіркестері қазақ халқының сан ғасырлық өмір тәжірибесінің, ұжымдық танымның нәтижесінде пайда болған, олар тек қазақ халқына ғана тән ерекшеліктер, сонымен қатар олар тілдің кумулятивтік қызметінің нәтижесінде атадан балаға мирас болып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді;
- тек жылқыға қатысты қолданылатын фразеологизмдер жылқының дене мүшелерінің атауларын, мінезін, бабын, күйін т.б. қасиеттерін сипаттаса, адамға қатысты ауыспалы мәнде қолданылатын фразеологизмдер адамның жағымды-жағымсыз мінез-құлықтарын бейнелейді;
- жылқы атаулары сөзжасамында біріктіру, қосарлау, тіркестіру тәсілдері белсенді қызмет атқарады. Жылқы атаулары сөзжасамындағы ең өнімді тәсіл – аналитикалық тәсіл екендігі анықталды;
- шығармадағы жылқыға қатысты теңеулер – қазақ халқының дүниетанымының, ұлттық ерекшеліктерінің, көркем ойлау мәнерінің көрсеткіші.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. –Москва: Прогресс, 1984. -398-с.
3 Есенберлин І. Көшпенділер. Тарихи трилогия. –Алматы: Жазушы, 1986. Он томдық шығармалар жинағы. 6 том. 1 - 2 кітап. -600-б.
4 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. –Алматы: Ғылым, 1969, -172-б.
5 Есенберлин І. Көшпенділер. Тарихи трилогия. –Алматы: Жазушы, 1986. Он томдық шығармалар жинағы. 7 том. 3 кітап. -328-б.
6 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992. -160-б.
7 Шота Қ.Н. Дыбыстық еліктеуіш етістіктердің этнолингвистикалық негіздері. Фил.ғыл.канд.дисс. 10.02.02. –Алматы: А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 2004. – 166-б.
8 Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Фил.ғыл.канд.дисс.автореф. 10.02.20. –Алматы: А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, 1997. -30-б.
9 Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж. Төрт түліктің қасиеті. –Алматы, 2005. -192-б.
10 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192-б.
11 Болғанбаев Ә. Өлшем ұғымын білдіретін сөздер мен сөз тіркестері // Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. –Алматы: Ғылым, 1989. -176-б.
