?адыр Мырза ?ли - еліміздегі аты м?ш??р жыр д?лділеріні? бірі. Оны? бірінші туындысы 1954 жылы республикалы? «Пионер» балалар журналында жарияланды. Содан бергі уа?ыт ішінде оны? жетпістен астам поэзиялы?, прозалы?, сондай-а? ?деби-сын кітаптары жары? к?рді, ?ле?дері мектеп о?улы?тарына енді. Ал ?нге арнап жазыл?ан ?ле?деріні? саны екі ж?зден асты. Оларды? к?бі халы??а ке? тарады, «К?ндер-ай» атты жеке кітап болып басылып шы?ты.
Жеке адамдар?а арнап ?ле? жазу - ?аза? поэзиясында ежелден ?зілмей келе жат?ан д?ст?р. Махамбет, Абай шы?армаларында кемелденіп, е?сесі биіктей т?скен б?л к?ркемдік ?рдісті? жиырмасыншы ?асырда?ы ?аза? поэзиясында жал?аса т?скені де барша?а аян
Арнау ?ле? — т?ркі халы?тары поэзиясына т?н жанр. Арнау ?ле? ?аза? ауыз ?дебиетінде, жазба ?дебиетінде ерекше орын ал?ан. Арнау ?ле?ді ?аза? ?дебиеттану ?ылымында ал?аш енгізіп, ішкі жанрлы? т?рге жіктеген А.Байт?рсынов: “Арнауды? ?зі ?ш т?рлі болады: жарлай арнау, с?рай арнау, зарлай арнау”. Арнау ?ле? іштей жанрлы? т?рге жіктелгенімен белгілі бір орта?а, ?ауым?а, жеке адам?а т.б. арналып айтылатынды?тан онда орта? ?ндестік, бір жанр?а т?н ерекшелік ай?ын бай?алады. Арнау ?ле?ні? жіктелуі негізінен та?ырыпты? сипатына, я?ни кімге, ?алай арналуына байланысты.
Сол д?ст?рді ілгерілете т?скен а?ындарды? бірі - ?адыр Мырза ?ли. Ту?ан еліне ?лшеусіз е?бек сі?ірген, ?нерпаздарына, а?ындарына арна?ан ?адыр а?ынны? ?ле?дері аз емес. «Абылай», «?абанбай асында ту?ан ой», «Сырым Дат?лы», «Амангелді», «М?нш?к» сия?ты шы?армаларында ол ар?ы-бергі ?а?армандарды? ерлік бейнесін шабытты жыр ?рнектерімен сомдайды.
Жарлай арнау — к?пшілікке, белгілі бір орта?а, ?ауым?а немесе жеке адам?а да ?аратылып айтылады. Ы.Алтынсаринні? “Бір алла?а сыйынып” атты ?ле?і жарлай арнауды? ?лгісі (“Бір алла?а сыйынып, Кел, балалар, о?ылы?. О?ы?анды к??ілге, Ы?ыласпен то?ылы?.”).
?аза? поэзиясыны? дамуына к?п е?бек сі?іріп, зор к?ркемдік ?лес ?ос?ан ?адыр Мырза ?лиді? ?за? жылдар?а созыл?ан шы?армашылы?ы ?дебиет ?ылымы мен сыныны? ?рдайым назарында болып, жо?ары ба?аланып келеді. А?ынны? шы?армаларыны? лайы?ты ба?асын берген академик Зейнолла ?абдолов:
«?адыр Мырзалиев - с?зді? с?йг?лігі, ойды? озарманы. Ол жеке басты? дара м??ынан бастап, ?ым - ?и?аш халы?аралы? ?айшылы?тар?а шейін ?ысылмай, ?ымтырылмай еркін жырлай алады.. А?ын ?аза? ?дебиетіні? к?ркемдік арсеналын толы?тыра, молы?тыра отырып, оны? м?ртебесіні? биіктеп, абыройы ас?а?тай т?суіне ?ыруар е?бек сі?ірді. Сонды?тан да, ?адыр Мырза ?ли-жан-жа?ты ?сіп ?ркендеген. Кемелденген ?азіргі ?аза? ?дебиетіні? к?рнекті ?айраткерлеріні? бірі болып саналады.?аза? хал?ы барда ?адыр есімі еш?ашан ?лмек емес.
Просмотр содержимого документа
«Баяндама «?адыр Мырза ?лиді? арнау ?ле?дері» »
Батыс Қазақстан облысы
Теректі ауданы
Баяндама
«Қадыр Мырза Әлидің арнау өлеңдері»
Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің әдіскері
Аманғалиева Ж. Ғ.
оқу жылы
Қадыр Мырза Әлидің арнау өлеңдері
Қараңғы елдің ішінен қарғып тұрған,
Дананы ешкім тыңдамай барлықтырған.
Зұлымдардың сан түрі сыйған дала,
Білімдарға, қайтесін, тарлық қылған!
Мырза Әли .
Қадыр Мырза Әли - еліміздегі аты мәшһүр жыр дүлділерінің бірі. Оның бірінші туындысы 1954 жылы республикалық «Пионер» балалар журналында жарияланды. Содан бергі уақыт ішінде оның жетпістен астам поэзиялық, прозалық, сондай-ақ әдеби-сын кітаптары жарық көрді, өлеңдері мектеп оқулықтарына енді. Ал әнге арнап жазылған өлеңдерінің саны екі жүзден асты. Олардың көбі халыққа кең тарады, «Күндер-ай» атты жеке кітап болып басылып шықты.
Жеке адамдарға арнап өлең жазу - қазақ поэзиясында ежелден үзілмей келе жатқан дәстүр. Махамбет, Абай шығармаларында кемелденіп, еңсесі биіктей түскен бұл көркемдік үрдістің жиырмасыншы ғасырдағы қазақ поэзиясында жалғаса түскені де баршаға аян
Арнау өлең — түркі халықтары поэзиясына тән жанр. Арнау өлең қазақ ауыз әдебиетінде, жазба әдебиетінде ерекше орын алған. Арнау өлеңді қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш енгізіп, ішкі жанрлық түрге жіктеген А.Байтұрсынов: “Арнаудың өзі үш түрлі болады: жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау”. Арнау өлең іштей жанрлық түрге жіктелгенімен белгілі бір ортаға, қауымға, жеке адамға т.б. арналып айтылатындықтан онда ортақ үндестік, бір жанрға тән ерекшелік айқын байқалады. Арнау өлеңнің жіктелуі негізінен тақырыптық сипатына, яғни кімге, қалай арналуына байланысты.
Сол дәстүрді ілгерілете түскен ақындардың бірі - Қадыр Мырза Әли. Туған еліне өлшеусіз еңбек сіңірген, өнерпаздарына, ақындарына арнаған Қадыр ақынның өлеңдері аз емес. «Абылай», «Қабанбай асында туған ой», «Сырым Датұлы», «Амангелді», «Мәншүк» сияқты шығармаларында ол арғы-бергі қаһармандардың ерлік бейнесін шабытты жыр өрнектерімен сомдайды.
ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің алыптары Абайға («Күні келген кемеңгер»), Шоқанға(«Шоқан»), Ыбырайға(«Ыбырай»), ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің классиктері Ахметке («Ахмет Байтұрсынұлы»), Мұқтарға( «Мұқтар Әуезов»), Ғабитке («Қара шал») арнаған Қадыр ақынның өлеңдері қазақ поэзиясындағы арнау өлеңдерінің жақсы үлгілерінің қатарын толықтыра түседі. Ақын бұл шығармаларымен де ұлттық поэзияға тың серпін жаңа үн, соны көркемдік бояулар әкелді.
Қадыр Мырза Әлінің бұл арнау өлеңдері А.Байтұрсынов айтқан жарлай арнау түріне жатады.
Жарлай арнау — көпшілікке, белгілі бір ортаға, қауымға немесе жеке адамға да қаратылып айтылады. Ы.Алтынсариннің “Бір аллаға сыйынып” атты өлеңі жарлай арнаудың үлгісі (“Бір аллаға сыйынып, Кел, балалар, оқылық. Оқығанды көңілге, Ықыласпен тоқылық.”).
Қадыр Мырза Әлінің таңдамалы туындыларының 4 томының «Шоқ жұлдыз» бөлімінде осы арнау өлеңдерін енгізді.Атап айтсақ «Әл-Фараби», «Исатай» «Махамбет», «Шоқан», «Ыбырай», «Құрманғазы» «Біржан сал», «Сара», «Қажымұқан»т.б арнау өлеңдері бар.
«Әл-Фараби» өлеңінде
Қармағына ғылымның бір іліккен,
Қайран баба, кейінге бұрылып па ең?
Сыймай кеттің сен мынау кең далаға ,
Сыймаса адам сыймайды іріліктен! –деп жырласа, «Исатай», «Махамбет» өлеңдерінде Нарын топырағынан шықан батырларды елін езген ездерді тура сөзімен де,қанды қылышымен де қарсы тұрған ерліктерін паш етті. Қазақ даласында ит тұмсығы өтпейтін надандықтың тоғайын бұзып,кеудесіне білімнің сәулесін сепкендерге «Шоқан», «Ыбырай» өлеңдерін арнады.
Көзін ашып баланың,
Жарық қылдың жырақты.
Данқосындай даланың,
Жүрегіңді шырақ қып.
Даланың дүлділі,күй сапырып,жыр ашытқан Құрманғазыны,жырдан тұлпар мініп,әні сар далада сайраған Біржан салды,сөз сайысына қазақ қыздарының ішінен шыққан Сараны ақын өлеңінде Жанар тауға көміліп қалған Помпейге теңеді:
Сен бір ақын көңілің
Көрмей өткен шуақты
Жанартауға көміліп
Қалған Помпей сияқты
Қазақ поэзиясының дамуына көп еңбек сіңіріп, зор көркемдік үлес қосқан Қадыр Мырза Әлидің ұзақ жылдарға созылған шығармашылығы әдебиет ғылымы мен сынының әрдайым назарында болып, жоғары бағаланып келеді. Ақынның шығармаларының лайықты бағасын берген академик Зейнолла Қабдолов:
«Қадыр Мырзалиев - сөздің сәйгүлігі, ойдың озарманы. Ол жеке бастың дара мұңынан бастап, қым - қиғаш халықаралық қайшылықтарға шейін қысылмай, қымтырылмай еркін жырлай алады. ... Ақын қазақ әдебиетінің көркемдік арсеналын толықтыра, молықтыра отырып, оның мәртебесінің биіктеп, абыройы асқақтай түсуіне қыруар еңбек сіңірді. Сондықтан да, Қадыр Мырза Әли-жан-жақты өсіп өркендеген. Кемелденген қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі болып саналады.Қазақ халқы барда Қадыр есімі ешқашан өлмек емес.
Пайдаланған әдебиеттер:
Мырза Әли Қадыр. Таңдамалы туындыларының көп томдығы.-Алматы: Қазығұрт, «Дала дидары» , «Алаштың арманы» - 392 бет
Аяпбергенұлы Қадыр Мырза Әлидің поэзиясындағы теңеулердің ерекшеліктері. // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2005.-№ 7.- б.114-119.
Естайұлы Ж. Ұлы даланың ұлы эпосы: Ұлы шайыр. Қадыр Мырза Әлидің таңдамалы туындыларының көп томдығын қайта оқығанда. //Жас алаш.- 2002.- 30 наурыз.
Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.- 998 б.
Мырза Әли Қадыр //Қазақстан жазушылары ХХ Ғасыр; Анықтамалық.-Алматы, 2004.-б.224
Мырзалиев Қ. Ғ. //Қазақстан: Ұлттық
Энциклопедия.-Алматы,2004.-б.499.
Сапарбай И. Келе жатқан бір дәуірді сеземін...: Қадыр Мырза Әли драмалық шығармалары хақында. // Қазақ әдебиеті.- 2001.- 23 қараша.
Тарихи тұлғалар.Танымдық көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. А.: Алматыкітап, 2006.- 376 бет.
