9-сынып?а арнал?ан «Тілдік материалдарды талдау ж?йесі» атты факультатив саба?ты? ба?дарламасы

Құрастырған: Габдуллина Жанар Каирболатовна

«Қаралды»

ӘБ жетекшісі: Байжуманова А.Т.

«Бекітілді»

Мектеп директоры: Турганбекова С.С.

1		2	3	4
11		Қазақ тілінің құрамындағы стильдер	1
IV тоқсан 8 сағат
1	Морфологиялық стилистика		1
2	Лексикалық құралдардың стильдік мәнде жұмсалуы		1
3	Мәтіндердің тіліне стильдік талдау жасау		1
4	Фонетикалық және морфологиялық материалдарды сатылай кешенді талдау		1
5	Синтаксистік материалдарды сатылай кешенді талдау		1
6	Мәтіндерге стилистикалық талдау жасау		1
7	Мәтіндерге пунктуациялық талдау жасау		1
8	Қорытынды тест		1

Пайдаланылғвн әдебиеттер:

1. А.байтұрсынов «Тіл тағылымы» Алматы. 1992 жыл

2. К.Аханов «Тіл біліміне кіріспе» Алматы. 1978 жыл

3. Ш.Бектұров «Қазақ тілінің қолданбалы грамматикасы» Астана. 2003

4. Ә.Белбаев «Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы»

5. І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» (Лексика, фонетика) Алматы «Мектеп»

6. Ж.Сарбалаев «Сөзжасам мәселелері» Алматы «Арыс» баспасы 2002

7. Б.Сағындықұлы Қазақ тілі тағылымы мен таным Кереку-Новосібір Талер-Пресс 2006

8. Қ.Д.Түсіпова «Қазақ тілін оқыту» Павлодар 2006

9. Қазақ тілі мен әдебиет басылымдары

1	2	3	4
ІІІ тоқсан (11 сағат)
1	Үстеу мен одағай, шылау, еліктеуіш, модаль сөздерді сатылай кешенді талдау	1
VІ. Синтаксис (4 сағат)
2	Синтаксис. Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі	1
3	Құрмалас сөйлем синтаксисі	1
4	Сөз тіркесі мен жай сөйлемді сатылай кешенді талдау	1
5	Құрмалас сөйлемді сатылай кешенді талдау	1
VІІ. Пунктуация (4 сағат)
6	Қазақ пунктуациясының дамуына қысқаша шолу	1
7	Қазақ пунктуациясының жүйесі және тыныс белгілерін қолданудың принциптері	1
8	Пунктуацияның теориялық негіздері. Тыныс белгілерінің қолданылуы	1
9	Мәтіндерге пунктуациялық талдау	1
VІІІ Стилистика (5 сағат)
10	Стилистиканың негізгі заңдылықтары, зерттеу нысаны	1

Түсінік хат

«Біз өзге елге өз тіліміз бен салт-дәстүрімізді сақтап қалуымызбен қадірлі боламыз»-деген Елбасының сөзін жадымызда ұстап, жас ұрпаққа туған тілдің қыры мен сырын ғылыми негізде таныту-бүгінгі күннің басты талабы.

Тіл дегеніміз – қарым-қатынас құралы, дүние тану құралы, қоғамдық құбылыс, ойлаудың формасы, жүйелі және дамушы құбылыс. Тілдің осы аталған алуан қырлары бір-бірімен бірлікте, тұтас күйінде ұғынылғанда ғана тіл туралы терең білім алуға құштарлық қалыптасады. Оқушылардың тіл туралы саналы түсінігін қалыптастыру үшін, лингвистика яғни тіл білімі салаларынан берілетін материалдар жүйелі түрде беріліп отыруы керек және де тілдің барлық салаларынан алынатын білім байланыста өтілуі керек.

Ана тіліміздің қадір-қасиетіне терең бойлап, оқу үрдісіне оны ғылыми тұрғыдан жоғары деңгейге көтеру мақсатында

9-сыныпқа арналған «Тілдік материалдарды талдау жүйесі» атты факультатив сабақтың бағдарламасы құрылды. Оқушылар тіл білімі салаларынан жан-жақты, тереңірек теориялық білім алып, жүйелі түрде талдау дағдыларын меңгереді, шығармашылықпен жұмыс істейді. Тілдік материалдарды терең ғылыми негізде меңгереді.

Бағдарламаның мақсаты – қатысымдық құзырлылығы жетілген, тілдік материалдарды теориялық жағынан жан-жақты меңгерген, танымдық және машықтық дағдылары қалыптасқан, тілдік сезімі және прагматикалық қабілеттері мен шешен сөйлеу мәдениеті қалыптасқан, өзгермелі ортада өмір сүруге бейім, бәсекеге қабілетті дара тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау.

Міндеттер:

• оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру;

• қазақ тілінің жүйесі туралы терең теориялық білім беру;

• әрбір тілдік бөлшектердің жалпы тіл жүйесіндегі орнын, маңызы мен ерекшеліктерін ажырата білуіне қажетті әскерлік-дағдыларын қалыптастыру;

• оқушылардың логикалық ойлауын, қабылдау, түйсіну әрекеттерін жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін арттыру;

• тілдік құбылыстарды абстрактылауды және жинақтауды үйрету;

• тілдің қоғамдық-әлеуметтік мәнін түсіндіру;

• сөйлесім компоненттері (оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім) бойынша қатысымдық дағдыларын жетілдіру;

• әдебт тіл нормаларын жетілдіру;

• тілдік тағлымдарын арттыру

ІІ тоқсан (7 сағат) ІІІ. Орфография және орфоэпия (1 сағат)
1	2	3	4
1	Орфоэпия және орфография	1
ІV. Сөзжасам (2 сағат)
2	Конвенсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің тіл білімінде зерттелуі Конверсиялық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшелігі	1
3	Конверсиялық тәсілмен жасалған сөздерді сатылай кешенді талдау	1
V. Морфология (5 сағат)
4	Морфология. Қазіргі қазақ тіліндегі есім сөздердің морфологиялық сипаты мен ерекшеліктері	1
5	Қазақ тіл білімінде етістіктің зерттелу жайы, жалпы сипаты	1
6	Үстеудің тарихи қалыптасуы. Одағай, шылау, еліктеуіш, модаль сөздердің ерекшеліктері	1
7	Есім сөздер мен етістіктің құрамын, лексико-грамматикалық мағынасын сатылай кешенді талдау	1

Сөзжасам бойынша:

• конверсия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің тіл білімінде зерттелу жайын сөз ете білу;

• Конверсиялық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктерін білу;

• Конверсиялық тәсілмен сөздер жасай білу.

Морфология бойынша:

• есім сөздердің өзіндік белгілері мен ерекшеліктерін білу;

• есім сөздердің зерттелуін сөз ете білу;

• қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің жалпы сипатын аша білу;

• үстеудің тарихи қалыптасуын сөз ете білу;

• одағай, шылау, еліктеуіш, модаль сөздердің ерекшеліктерін аша білу;

• сөз таптарын түрлендіре білу;

• сөз таптарының құрамын, лексико-грамматикалық мағынасын сатылай кешенді талдай білу;

• сөз таптарының мағыналық түрлерін, категориялық-грамматикалық мағынасын сатылай кешенді талдай білу.

Синтаксис бойынша:

• сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисінің зерттеу объектісін білу;

• сөз тіркесінің зерттелуін сөз ете білу;

• құрмалас сөйлем синтаксисінің объектісін білу;

• құрмалас сөйлемнің тарихын білу

• сөйлемді сатылай кешенді талдай білу.

IV. Сөзжасам (2 сағат)

Конверия тәсілі бойынша сөз тудыру мәселесінің тіл білімінде зерттелуі. А.Ысқақов, А.Т.Қайдаров, Ж.Сарбалаев зерттеу еңбектері. Конверсиялық тәсіл бойынша сөз тудырудың ерекшеліктері. Практикалық жұмыс (1 сағат)

V. Морфология ( 5 сағат)

Қазіргі қазақ тіліндегі есім сөздердің морфологиялық сипаты мен ерекшеліктері. Әрқайсысының өзіндік белгілері мен ерекшеліктері, жасалу жолдары. Есім сөздер туралы ғалымдар пікірі.

Етістік. Қазақ тіл білімінде етістіктің зерттелу жайы. Жалпы сипаты.

Үстеудің тарихи қалыптасуы. Одағай, шылау, еліктеуіш, модаль сөздердің ерекшеліктері. Практикалық жұмыс (2 сағат)

VІ. Синтаксис (4 сағат)

Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі. Сөз тіркесінің жалпы сипаттамасы. Сөз тіркесінің зерттелу тарихынан. Қ.Қ.Жұбанов, С.А.Аманжолов, С.Н.Сауранбаев зерттеу еңбектері.

Жай сөйлем синтаксисі. Сөйлемнің құрамы, сөйлемнің түрлері. Құрмалас сөйлем синтаксисі. Құрмала сөйлем синтаксисінің объектісі. Құрмалас сөйлемнің қалыптасу, даму жолдары. Құрмалас сқйлемнің түрлері.

Практикалық жұмыс ( 2 сағат)

VІІ. Пунктуация (4 сағат)

Қазақ пунктуациясының дамуына қысқаша шолу. Қазақ пунктуациясының жүйесі және тыныс белгілерін қоланудағы принциптер. Қазіргі қазақ пунктуациясы жүйесінде негізгі тыныс белгілерден басқа қолданылатын шартты белгілер. Қазақ тілі пунктуациясы жүйесіндегі белгілер, олардың беретін мағыналары. Пунктуацияның теориялық негіздері. Тыныс белгілерінің қолданылуы.

Практикалық жұмыс (1 сағат)

VІІІ. Стилистика (5 сағат)

Стилистиканың негізгі заңдылықтары, зерттеу нысаны. Қазақ тілінің құрамындағыстильдер. Стиль ұғымының сөйлеу және оның формаларымен байланысты қаралатындығы, стильдердің негізгі арұауы сөйлеудің ауызша және жазбаша формалары екендігі. Стиль түрлері, ерекшеліктері. Сөйлеу стилі. Көркем әдебиет стилі. Ресми іс-қағаздар стилі. Публицистикалық стиль. Ғылымти стиль. Морфологиялық стилистика. Лексикалық құралдардың стильдік мәнде жұмсалуы. Практикалық жұмыс (1 сағат)

ІХ. Талдау жұмыстары (4 сағат)

Білім, білік, дағдыларға қойылатын талаптар

• қазақ тілінің даму жүйесін білу;

• тілді практикалық және ғылыми тұрғыдан білу.

Лексика бойынша:

• лексикалық терминдерді дұрыс қолдану, лексиканың тіл білімі салаларымен байланысын, орнын ажырата алу;

• ауыспалы мағыналы сөздерді дұрыс қолданып, олардың өзара қарым-қатынасын тани білу;

• синоним, антоним, омоним сөздердің ерекшеліктерін, өзара байланыстылығын білу, сөздерді мағыналық сипаттарына қарай ажыратып, топтай білу;

• синогним сөздердің эмоциялық-экспрессивтік мәнін ажыратып, олардың қолданыстағы орнына қарай синонимдес, антонимдес сыңарларын да ажырата білу;

• сөздік құрам тармақтарының өсу, толығу жолдарын саралап, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатын тани білу;

• лексикалық талдауды сатылай кешенді түрде жүргізе білу;

• лексикографиялық сөздіктермен жұмыс істей білу.

Фонетика бойынша:

• дыбыс және әріп өзіндік белгілері мен айырмашылықтарын аша білу;

• дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;

• сөз басында, ортасында, соңында кездесетін фонетикалық құбылыстарды айқындай білу;

• фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың мәнін ұғу;

• ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.

Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы

(Апталық сағаты – 1, барлыңы – 34 сағат)

Кіріспе. Тілдік материалдарды талдау жүйесі курсының мәні мен мазмұны. Зерттеу объектілері. Тіл туралы мәлімет. Сөз қыры мен сыры мол, күрделі категория (1 сағат)

І. Лексика (4 сағат)

Сөз мағыналарының ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылу тісңлдерң. Сөз мағыналарының ауысуы, өзгеруі олардың (сөздердің) келтірінді мағынада қолданылуы нәтижесінде де іске асатындығы жөнінде түсінік. Метафоралық мағына, метонимиялық мағына, синекдохалық мағына.

Сөздердің лексико-семантикалық топтары. Омонимдер анықтамасы, жасалу жолдары. Синонимдер, анықтамасы. Тіліміздегі синонимдердің стильдік реңктері. Антонимдер, анықтамасы, қолданылуы.

ІІ. Фонетика (4 сағат)

Дыбыс және әріп, өзіндік белгілері мен айырмашылықтары. Фонема туралы мәлімет. Фонетикалық құбылыстар. Эпитеза. Эпентеза. Диереза. Апокопа. Аротеза. Элизия. Афферезиз. Метотеза. Редукция. Практикалық жұмыс (2 сағат)

ІІІ. Орфоэпия мен орфография (1 сағат)

Сөздерді дұрыс айту мен жазудың нормалары. Орфоэпия анықтамасы, маңызы мен зерттелуі

Қ.Неталиева «Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі»

М.Дүйсебаев «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі

Орфография анықтамасы, мағызы. Орфографиялық принцип, морфологиялық принцип, фонетикалық принцип, дәстүрлі принцип, дифференциялаушы принцип негізінде жасалғандығы. Қолданылатын орындары.

Пунктуация бойынша:

• қазақ пунктуациясының тарихын сөз ете білу;

• қазақ пунктуациясының жүйесі мен тыныс белгілерін қолданудағы принциптерді білу;

• тыныс белгілерлің стильдік түрлерінде атқаратын рөлін білу;

• тыныс белгілерін сөйлеу мақсатына қарай орынды қолдана білу;

• тыныс белгілердің қойылу себептерін ғылыми тұрғыдан түсіндіре алуы тиіс.

Стилистика бойынша:

• стилистиканың негізгі заңдылықтары мен зерттеу нысанын сөз ете білу;

• сөздерді стильдік нормаларға сай қолдана білу;

• стильдің әр түріне мәтіндер құра білу;

• мәтіндердің тіліне стильдік талдау жасай білу;

• стильдік, пунктуациялық нормаларды білуі тиіс.

Күнтізбелік жоспар

№	Тақырыптар	Сағат саны	Мерзімі
1	2	3	4
І тоқсан (9 сағат)
1	Кіріспе. Қазақ тіл білімі	1
І. Лексика (4 сағат)
2	Лексикология. Сөз мағыналарының ауыспалы, келтірінді мағынада қолданылу тәсілдері	1
3	Сөздердің лексико-семантикалық топтары	1
4	Көп мағыналы сөздерді сатылай кешенді талдау	1
5	Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты мағынасын сатылай кешенді талдау	1
ІІ. Фонетика (4 сағат)
6	Фонетика. Дыбыс және әріп. Фонема.	1
7	Сөз басында, ортасында, соңында кездесетін фонетикалық құбылыстар	1
8	Бір, екі, үш қосымшалы аралас буынды сөздерді сатылай кешенді талдау	1
9	Дыбыс үндестігі. Ілгерінді, кейінді, тоғыспалы ықпалды сөздерді сатылай кешенді талдау	1

Жобаланған нәтиже:

• тіл білімі салаларын жан-жақты, терең меңгерген:

• тілдік материалдарды сатылай кешенді талдай білетін;

• әр түрлі тілдік жағдаяттардағы проблемаларды анықтай алатын, өздігінен шешім қабылдайтын, өз шешімінің нәтижесін бағалай алатын;

• тілді қарым-қатынастық, танымдық, экспрессивтік қызметтеріне сай қолдана алатын;

• ақпараттар негізінде көздеген мақсатына сай мәтін түрлерін құрай алатын, әр жанрға тән тілдік құралдарды пайдаланып, шығармашылық жұмыстарды орындайтын;

• сөйлесімің барлық компоненттеріне тән дағдыларды меңгерген тұлғаны көру.