Зокиржон Холмухаммад ўғли Фурқат ҳаёти ва ижоди

ZOKIRJON XOLMUHAMMAD O‘G‘LI FURQAT

(1859-1909)

• Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat o‘zining lirik she’riyati bilan adabiyotimiz xazinasini boyitgan, ma’rifatchilik adabiyotining darg‘alaridan biri bo‘lgan hamda o‘zbek publitsistikasiga tamal toshlarini qo‘ygan zabardast ijodkordir. Shoir 1859-yilda Qo‘qonda savdogar oilasida tug‘ilgan.

• Otasi Mulla Xolmuhammad she’riyatga oshno, badiiy ijodga moyil kishi edi. Bo‘lajak shoir dastlabki ta’limni mahallasidagi maktabda oladi. Bir yilga yetmay «Haftiyak» va «Chor kitob»ni o‘qib tugatadi. Sakkiz yoshida Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» dostonini yod oladi, sal o‘tib, Navoiy mutolaasiga tutinadi. Kichik yoshidan qalam tutib, she’r mashq qila boshlaydi. Keyinchalik o‘zining eslashicha, husnixat ta’limini bolaligidanoq puxta egallagan Zokirjon quyidagi baytni to‘qqiz yoshida yozgan ekan: «Mening maktab aro buldur murodim, Xatimdek chiqsa imlo-yu savodim».

MASHAQQATLI TA’LIM

Favqulodda iste’dod egasi, tabiatan tirishqoq va izlanuvchan Zokirjon o‘n to‘rt yoshida madrasa talabasi bo‘ladi. Ruslar istilosi tufayli Qo‘qon xonligi tugatilib, madrasalar yopiladi. O‘qishi nihoyasiga yetmay qolgan bo‘lajak shoir 1879- yilda Yangi Marg‘ilon (hozirgi Farg‘ona)ga do‘kondor tog‘asi huzuriga boradi. Uning qo‘lida bir muddat ishlab, so‘ng o‘zining mustaqil do‘konini ochadi. Shu bilan birga shaxsiy muallimdan dars olib, bilimini takomilga yetkazadi va tez orada o‘zi ham boshqalarga dars bera boshlaydi. Husnixat sohibi bo‘lganligi uchun mirzalik, xattotlik ham qiladi. Lekin eng sevimli mashg‘uloti badiiy ijod edi.

TAXALLUS TARIXI

• Furqat savdogar bo’lsada eng sevimli mashg‘uloti badiiy ijod edi. Mutaxassislar fikricha, Yangi Marg‘ilonda ekanligidayoq yozgan she’rlarida u «Furqat» taxallusini qo‘ygan.

Faol Ijodiy jarayon

• 1880- yilda otasining qistovi bilan Qo‘qonga qaytadi va butun iste’dodi, bor kuchini ijodga yo‘naltiradi. She’rlari adabiyot ixlosmandlari orasida shuhrat qozonadi. Muqimiydek zabardast shoir uning g‘azallariga muxammas bog‘lagani Furqatning ijod ahli orasida ham e’tirof topganligidan darak beradi.

• Furqat shu davrda «Hammomi xayol» nomli risola yozadi, «Chor darvesh», «Nuh manzar» asarlarini fors tilidan o‘zbek tiliga o‘giradi. She’rlarini to‘plab, devon tuzadi. Furqat kabi ijodining dastlabki davrida — 21-22 yoshida devon tartib bergan shoir(o‘zbek adabiyotida juda kam uchraydi)ni o‘zbek kitobxoni ko‘rgan emas edi.

• Anbar Otin o‘zbek va tojik tillarida ijod qilgan. She’rlarida Uvaysiyning ta’siri sezilib turadi. Zero, Uvaysiyni bir she’rida «momom» deb tilga oladi hamda otasiga Uvaysiyning amma ekanini ta’kidlaydi.

TOSHKENT SAFARI

• Furqat 1890 - 1891- yillarda Toshkentda yashaydi. Bu yerda u Toshkent erlar gimnaziyasi direktori, «Turkiston viloyatining gazeti» muharriri Nikolay Ostroumov bilan tanishadi. Bu tanishuvdan so‘ng Furqat shu gazetaga tarjimon bo‘lib ishga kiradi va shundan uning jurnalistlik, publitsistlik faoliyati ham boshlanadi, deyish mumkin.

1891- yilning sentabrida Furqat Samarqandga yo‘l oladi. Xat orqali tanishgan do‘sti savdogar va etnograf olim Mirzo Buxoriy huzurida bo‘ladi. Iyul oyida Buxoroga borib, Kogondan poyezdga o‘tirib, Marv, Ashxabod, Boku, Botum orqali Istambulga keladi.

Bu yerda bir muddat yashagan shoir butun vujudi bilan ijodga berilgandi. 1892- yilda Iskandariya, Misr, Shom, Makka va Madina bo‘ylab sayohatda bo‘lgan Furqat sentabr oyida Hindistonning Bombay shahrida edi. 1893- yilning bahorida Kashmir, Tibet va Xo‘tan orqali Yorkentga keladi va umrining oxirigacha shu yerda yashab qoladi.

SERMAHSUL FAOLIYAT

Furqat Qashqardagi Rusiya musulmon idorasida kotib bo‘lib ishlaydi. Ilmi nujum, tabobat bilan shug‘ullanadi. Ra’no ismli ayolga uylanib, farzandlar ko‘radi. U to 1906- yilgacha Turkiston bilan, «Turkiston viloyatining gazeti» bilan aloqani uzmaydi.

Furqat 1909-yilning kuzida vatandan yiroqda vafot etadi.

IJODIY MEROSI

• Furqatning merosiga nazar tashlasak, adibning serqirra ijod sohibi ekanligiga amin bo‘lamiz. Uning ijodi quyidagi asarlarni o‘z ichiga oladi:
• 1) lirikasi;
• 2) publitsistikasi, nasriy asari;
• 3) tarjimalari;
• 4) ilmiy asarlari.

Furqat tarjimon sifatida Sharq adabiyotining mashhur namunalari bo‘lmish «Hammomi xayol», «Chor darvesh», «Nuh manzar» asarlarini tarjima qilgan. Ammo ular bizgacha yetib kelmagan.

• Adibning turli yillarda «Turkiston viloyati gazeti»ga yozgan qator xabarlari, maqolalari uning publitsistikasini tashkil etadi. 1891- yili «Turkiston viloyatining gazeti»da bosilgan «Xo‘qandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti. O‘zi yozg‘oni» deb nomlagan tarjimayi holi uni bizga jurnalist va nosir sifatida tanitadi. Adabiyotshunoslikda bu esdaliklar shartli ravishda «Furqatnoma», ba’zan «Sarguzashtnoma» nomlari bilan yuritiladi. Mazkur asar shoir hayot yo‘li, dunyoqarashini aniqlash borasida katta ahamiyatga ega.

• Furqat ijodiy merosida to‘rt ilmiy asar uchraydi. Ularning uchtasi etnografik xarakterda bo‘lib, «To‘y tavsifi», «Gap ta’rifida», «Aza tavsifi» deb ataladi. To‘rtinchisi «Ilmi ash’orning qoidai avzoni» (She’r ilmining o‘lchov qoidalari) atalib, adabiyot havaskorlari uchun qo‘llanma sifatida tuzilgan, unda aruz vaznining qoidalari bayon etilgan.