To'nyuquq bitiktoshi haqida

To‘nyuquq bitiktoshi

• 1889 yil, kimsasiz Mo‘g‘ul cho‘li, Bepoyon kengliklarda ahyon-ahyonda odam yashaydigan kulbalar uchraydi. Oziq-ovqatni etarlicha g‘amlamay, uzoq yo‘lga yengil-yelpi otlangan kishi bu joylarda juda qiynaladi. Daryo sohilidan sovuq shamol esadi. Garchi iyun oyi bo‘lsa ham sovuq shamol suyak-suyakkacha o‘tib ketadi.

• Otda bukchayib olgan bir necha chavandoz Urxun daryosining chap sohili bo‘ylab ketyapti. Ular ketidan ikki ot aravalarni arang tortib bormoqda. Aravalarning birida og‘ir kasal N. Yadrinsev yotibdi. U boshchilik qilayotgan kichkina ekspeditsiya necha-necha kunlardan buyon Mo‘g‘ulistonning kam o‘rganilgan rayonlari ichkarisiga tobora ko‘proq kirib bormoqda. Ko‘p narsa rejalashtirilgan, hammasiga ulgurish kerak. Shuning uchun ham N. Yadrinsev shunday og‘ir yo‘llardan bormoqda...

• Ekspeditsiya a’zolari qadimgi turk davlati markazi bo‘lgan Qoraqurum shahri xarobalaridan qadimgi turk davriga oid juda ko‘p materiallar — balballar (boshi kesik haykalchalar), turli hayvonlar tasvirini topdilar. Ularni juda qiziqtirgan narsa yozuv bitilgan toshlar bo‘ldi.

• Dastlabki topilgan bitiktoshlarning orqa tomonida xitoycha tekst ham bor edi. Bu xitoycha tekstlardan ma’lum bo‘ldiki, bitiktoshlar turk xoqoni Bilga xoqon va uning ukasi, turk davlatining lashkarboshisi Kultigin sharafiga bitilgan edi. Ammo bitiglarni hech kim o‘qiy olmadi. Uzoq izlanishlardan so‘ng daniyalik olim V. Tomsen 1893 yilda bu yozuvlarni o‘qishga muvaffaq bo‘ldi.

Turkiy xalqlarning yozma adabiyoti namunalari

• Yodnomalardagi voqealar va shaxslar tarixiy bo‘lib, o‘z davrining barcha tomonlari—turkiy xalqlarning moddiy, ijtimoiy-siyosiy hayotini qamrab oladi, shuningdek, o‘sha davrdagi qabilalar hayotida yuz bergan jiddiy o‘zgarishlar, boshqa xalqlar bilan munosabatlari o‘z aksini topgan. Faqat shugina emas. Bitiktoshlar eng avvalo turkiy xalqlarning yozma adabiyoti namunalaridir.

Bitiktosh sirlari

ADABIYOTNING SHAKLLANGAN BIR TURI

• Bitiklarda tasvirlangan voqealarning real tarixiy asoslari xalq og‘zaki ijodi motivlari zaminida birikib, yozma adabiyotning alohida bir turini yuzaga chiqargan. Ayniqsa qahramonlik, vatanparvarlik, gumanistik g‘oyalarning bosh o‘ringa chiqishi alohida diqqatga sazovardir.