«Абай жолы» – М?хтар ?уезовты? ?лемге ?йгілі роман-эпопеясы. «Абай жолы» – ?аза?ты? к?ркем прозасын классикалы? де?гейіне к?теріп, ?лем ?дебиетіне к?ркемдік ?уат ?келген ?здік туынды. ?уезов ?зіні? роман-эпопеясында ?аза? хал?ын, оны? ?лтты? д?ст?рін барлы? ?ырынан энциклопедиялы? де?гейде жан-жа?ты ашып к?рсетті. ?уезовты? «Абай жолы роман-эпопеясы ?лемдік де?гейде: «XX ?асырда?ы е? ?здік шы?армаларды? бірі» (Луи Арагон) деген жо?ары ба?а алды. Сондай-а? б?л роман-эпопея ?аза? хал?ын, ?ала берді б?кіл т?ркі ?лемін д?ние ж?зіне таныт?ан ?лы шы?арма ретінде де танылды. ?уезов ал?аш?ыда екі кітаптан т?ратын «Абай» (1942,1947), онан кейін м?ны? жал?асы болып табылатын «Абай жолы» (б?л да екі кітаптан т?ратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы т?рт томнан т?ратын «Абай жолында» ?аза? ?о?амыны? алуан т?рлі топтары ке? ?амтылып, сан ?ырлы т?тас галерея жасалды. Онда ?аза? хал?ыны? этнографиялы?, діни, жалпы м?дени-танымды? д?ст?рлері:жаз жайлау?а к?шу, ??далы??а бару мен той жасау, кісі ?лімі мен аза т?ту, ас беру, ж?т, болыс сайлауы, дау?а билік айту, а? аулау мен таби?ат к?ріністері, т.б. б?рі бар. Роман-эпопеяны? танымды? м?німен бірге ?лтты? ?дебиет пен м?дениетті, ана тілін ?ркендетудегі р?лі зор болды. Ал?аш?ы екі кітаптан т?ратын «Абай»романы ?шін жазушы?а КСРО мемлекеттік сыйлы?ы (1949) беріліп, т?рт томды? «Абай жолы» роман-эпопеясы жары? к?ргеннен кейін ол Лениндік сыйлы?ты? лауреаты (1959) атанды. Эпопея д?ние ж?зі халы?тарыны? бір ж?з он алты тіліне аударыл?ан. Ол екі ж?з томды? «?лем ?дебиеті кітапханасы» топтамасында екі том болып басылды.
Жазушыны? драматургия саласында?ы е?бектері
?уезов драматургия саласы?да к?п е?бек еткен. М?ны? бірнеше себептері бар. Халы? ?дебиетінде, фольклорда т?р жа?ынан драматургия?а жа?ын н?с?алар к?п.Батырлар жырында тол?аулар мол. Салт ?ле?дері, беташар, сы?су, жар-жар, жо?тау т?рі мазм?ны жа?ынан драмалы? шы?армалармен а?айындас.
20 ?асыр?а дейін ?аза?ты? халы? ?дебиетінде драматургия?а ?зек болатын мол ?азына жиналды. Осы байлы?ты игерген ?аламгер - ?уезов Ол халы? ?дебиетінен н?р алды. ?рине ?аза?ты? к?шпелі ?мірі, ?аланы? болмауы драматургияны? дамуына кедергі жасады. ?аза? т?рмысында?ы сауы? т?рлері, ?ыз ?зату салтанаты, алтыба?анойындары т???ыш драма?а енгізілді. ?уезов к?п ?лтты театрда істеген. Осы т?жірибе о?ан сахна сырын жете ?йретті.
?уезовты? драмалы? шы?армалары
?уезов ?аламынан 30-дан аса драмалы? шы?арма туды. Жеке пьесаларды? варианттарын ?осса?, 50-ден асады. ?уезов драматургиясында жанрлы? формаларды? б?рін ?амты?ан. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар. ?уезов кейбір шы?армаларын бірігіп жаз?ан. Олар: Л. Соболев («Абай»), С. М??анов («А?ан - Зайра»), ?. М?сірепов («?ынаптан ?ылыш»), ?. Т?жібаев («А? ?айы?»), ?. ?бішев («Намыс гвардиясы»), «Октябрь ?шін» (1933) пьесасыны? материалдары - Жетісу ?аза?тарыны? революция?а келуі. Кейіпкерлері - Д. Фурманов, Ж. Б?рібаев. Кітапты? м??абасында «М?ны жазу?а ?.Байсейітов, Бековтар ?атысты» деген с?здер бар. ?уезовті ?дебиетке «Е?лік - Кебек» алып келді. Шы?арма ?зегі - эпосты? материал. ?лемдік ?дебиеттегі м?ндай т?жірибе енімді д?стурлерді? бірі. ?уезовті? «Е?лік - Кебегі» 1922 жылы Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен с?йлейді. Автор ?зінен б?рын?ы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы - к?ркемдік тамаша табыс. Кемшілік, ол?ылы?тарды ескеріп, ?уезов пьесаны 1943 жылы ?айта жазды. Бірнеше к?рініс ?ыс?арды. Аса тере?, м?нді шы?арманы? бірі - «Т?нгі сарын». Б?л - ?аза? драматургиясында реализмні? орны??анын к?рсеткен туынды. М?нда к?ркемдік шешім а?ынды? идеалмен ты?ыз байланысты. Тапты? тартыс шы?армада жай схема т?рінде емес, адам та?дырлары ар?ылы бейнеленеді. «Т?нгі сарын» - ?аза? драматургиясында жа?ымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. «Октябрь ?шін», «Тартыс» пьесаларында ?уезов реалистік драма жасауды? т?рлі-т?рлі ??ралдарын пайдалан?ан.
1934 жылы сахна?а шы??ан «Хан Кене»трагедиясы ?уезовті? азатты? идеясын тере? бейнелеген, аса к?ркем тарихи пьесасы. М?нда Хан Кенені?, Наурызбай батырды?, ?аза?, ?ыр?ыз билеріні? реалистік бейнелері жасалып, тарихи шынды? пен к?ркем шынды? таби?и бірлік тап?ан. «?араг?з» 1926 жылы бірінші сыйлы? алды. 30-жылдарда?ы белгілі ?дебиет сыншысы ?.То?жанов трагедияда ескі к?шпелі ?мірді мада?тау бар дейді. Ж.Орманбаевты? да бір ма?аласында осындай пікірі айтыл?анды. ?уезов б?л пьеса?а кейін кайта оралып, жа?а н?с?а жасады. 30-жылдары ?уезов реализмді ме?геруде к?п е?бек етті. ?сіресе драматургияда к?птеген ізденістерге барды. 1918 жылы ?уезов т???ыш рет Абай жайлы ма?ала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін ?а?аз?а т?сірген. Л. Соболевпен бірлесіп жаз?ан «Абай» пьесасы кейінгі эпопея та?ырыбыны? барлауы еді. Онда Абай ?міріні? со??ы кезе?дері ?амтыл?ан. 30-жылдарды? ая?ында ?уезов білімі ж?нінен, рухани толысуы жа?ынан шы??а к?терілді. Ол Абай та?ырыбына осындай ша?та келеді.
Автор Абай?а лайы? с?з ?рнектерін тап?ан. Б?л трагедия ?о?амды? м?ні бар к?рделі жа?дайларды к?рсетеді. Шы?армада тартыс, ?рекет бірлігі мы?ты. Пьесада ?а?ты?ыс к?п. Осы пьесаны? негізінде кейін опера либреттосы, киносценарий жазылды. Трагедияны т???ыш сахна?а ?ой?ан - Ас?ар То?панов. Абай р?лін ?.?уанышба?в ойнады. Драма формасын ?уезов к?п байытты. ?уезов фантастикалы? пьеса да жаз?ан. Ол - «Дос - Бедел дос». Пьесада «бір адам ?р т?рлі формацияда ?мір с?рсе ?андай болар еді» деген с?рау?а жауап іздейді. ?уезов драматургиясында ?аза? хал?ы ?міріні? сан алуан ?ырлары ?лкен шеберлікпен к?рсетілген. ?мірді? тере? ?абаттарын ?опарып, типтік жа?дайларда?ы характерлерді д?л тауып, оларды? ?зара ?а?ты?ысынан ту?ан ?лкен тартыстарды к?рсету - ?уезов пьесаларыны? басты ерекшеліктеріні? бірі. Шы?армалар?а ??былысты? сырт к?рінісі, яки адамдар арасында?ы ?са? интригалар емес, ?леуметтік конфликтілер негізгі арна болады. ?уезов - ?аза? драматургиясыны? жа?ашылы. Ол д?ниеж?зілік драматургияны? асыл ?лгілерін о?ып, аудару ар?ылы шеберлік мектебінен ?тті. М?ны? ?стіне ?уезов пьесаны? еуропалы? ?лгісіне соны ?лтты? бояу, на?ыш ?осты. ?аза?ты? ежелгі ?дебиетіндегі драматургия?а жа?ын ?лгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, шешендік дауы) жа?ашылды?пен пайдалана білді.[4]
?уезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар ?здеріне ?ана т?н, айры?ша с?здік сипаттамаларымен кейіптелген. ?уезов - ?аза? ?деби тілін дамыту?а орасан мол ?лес ?ос?ан, реформатор суреткер. ?уезов ?аза? тіліні? негізгі с?здік ?орын жеріне жеткізе пайдаланады. Ма?ал-м?т?лдерді, ай?ышты с?здерді, фразаларды ба?ды к?йінде ала салмай, оларды ?з ма?сатына орай жа??ыртып, жайнатып, ?айтадан ??йып шы?арды. ?уезов пьесалары - ?аза? ?дебиетіні? алтынжамбадай ?ымбат, асыл шы?армалары, бізді? ?лтты? ма?танышымыз.[2]
