?ажы М??ан М??айтпас?лы — ?аза? хал?ыны? тарихында?ы т???ыш к?сіп?ой балуан. Т?тас ??мырын к?рес ?неріне арнап, ?лан?айыр жері мен ?ршіл хал?ын бірінші болып ?зге ж?рт?а паш еткен, ?зінен б?рын?ы ?андастары баспа?ан топыра?ты басып, к?рмеген елді к?ріп, ?зге ?аза? та?па?ан алтын, к?міс медальдарды мойнына т???ыш ілген ?ажы М??ан бабамыз.
Орасан к?шті? иесі, к?ресті? бірнеше т?рінен ?лем чемпионы атан?ан т???ыш ?аза? алыбы! Те?дессіз ?нерімен жер шарын арала?ан, 54 мемлекетте к?реске т?сіп, 48 медаль олжала?ан ?ажым??андай мы?ты XX ?асырды? басында т?ркі халы?тарыны? ішінде ?аза?та ?ана болды. Ресейді? балуандар тобында ?ажым??аннан к?ші ас?ан ешкім болма?анын да айту?а тиіспіз. Д?ние ж?зіні? чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен ?атар ж?ру, боз кілемдегі ай?астарда осы балуандарды шетінен жы?ып, б?йге алу — сол заманда на?ыз ерлік еді. Ол кезде империяны? буына семірген Ресей к?ресіні? ?ожайындары ?аза?ты шын м?нінде менсінбеуші еді. ?ажым??ан сондай ортада намысын жат?а берген жо?. Кеудесін ешкімге бастырмады. К?рес ?ожайындарыны?, т?решілерді? сан м?рте ?ділетсіздігіне белі б?гілмеді, е?сесі т?спеді.
?мірі
Тарихи деректерге с?йенсек ол 1871 жыл?ы 7 с?уірде А?мола уезі, ?ара?ткел деген ауылда д?ниеге келген. Кейбір зерттеулерде, оны?1886 жылы ту?анды?ы айтылады. ?ажым??ан кедей шаруаны? баласы бол?анды?тан, орыс байларына ж?не д?улетті адамдар?а жалдан?ан. С?йте ж?ріп, к?реске т?сіп, той томала?тарда елге к?рініп, бала балуан деген ат?а ие бол?ан.
Былай басталатын ?ле? жолдары оны? сал-серілігінен де хабардар етеді:
Атандым М??ан палуан, бала жастан.
Ішінде к?штілерді? болдым астам.
Талай-талай жерлерді? д?мін татып,
?тті д?урен осылай бізді? бастан
Сонда сол циркте же?ген палуан, е? со?ында же?ген палуан мен ?ажым??ан к?реске т?седі. Оны жы?а алмайды, дегенменен халы? арасына танылады. Злобин деген циркті? ?ожасына ?найды да, б?л жа?а?ы барлы? зерттеулерде жазады ол «Ваня а?ай» деген ата?ты ал?аш?ы к?сіби Санкт-Петербургда?ы мектепті аш?ан ата?ты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол ар?ылы ол сол жа??а барады. Сол жа?та ?ш жылдай д?ріс алады. Содан кейінгі ?мірі ?ажым??анны? ?лкен ?рісте болады, биіктей т?седі жылдан жыл?а.
Талас а?а жал?айды. Сонда ол орысты? к?птеген палуандарымен танымсып, дос болады. Оларды? ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сия?ты мы?ты мы?ты д?ние жузіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин т?різді балуандар бар, Шульц деген палуан осылармен тек ?ана к?ресіп ?ана ?ой?ан жо?, рухани жа?ынан жа?ындасып, ?за? жылдар дос болды.
?ажым??анны? т???ыш рет ?лемдік де?гейде к?рінген ша?ы — 1906 жыл. Алманияда ?ткен д?ниеж?зілік сайыста ол ?лем чемпионы атанады. Біра? орыс ?кімшілігіне б?ратана халы?ты? атын шы?ар?ан палуан онша ?най ?оймайды. Сол ?шін де ?ажым??ан орыс палуандарыны? атымен к?ресуге м?жб?р болды. ?ажым??ан?а неше т?рлі ла?ап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша, бізде тек орыстар ?ана емес, жапонды?тар да к?реседі деген жарнамалар жасалып, ?ажым??анды «Ямагата Мухунури» деген ла?ап атпен к?рестіреді. Сонымен ?атар, Мухан, «Иван Чёрный» сия?ты ла?ап есімдері бол?ан.
1909 жыл?ы халы?аралы? палуандар жарысына ол «?ара М?стафа» деген атпен шы??ан. С?йтіп б?кіл д?ние ж?зіне М??анны? неше т?рлі ла?ап аттары тарай бастайды.
1910 жылы М??ан т???ыш рет О?т?стік Америка ??рлы?ына табан тірейді. Аргентинаны? астанасы Буэнос-Айрес ?аласында ?ткен еркін к?рестен бол?ан біріншілікте ол Америка чемпионы атанады.
1911 жылы М??ан М??айтпасов Ыстамб?л?а барады. Сол кезе?де ?лемде т?рік палуандарынан мы?ты палуандар жо? сия?ты к?рінетіндігі соншалы?, ол жа??а орыс палуандары ая? баспайтын-ды. Осы ретте намыс?ой ?ажым??ан ?зі т?ркі хал?ыны? ?кілі ретінде Т?ркия?а бару?а бел буады.
Ол поляк ?ызымен отау ??р?ан. Омбыда мешітке апарып, о?ан Б?тима деген ат беріп, м?сылман дініне кіргізген. Патша ?кіметі ??ла?ан со?, балуанны? отбасы азамат со?ысы мен ашты?ты? салдарынан біраз сергелде?ге тап болады.
1937 жылы ?ажым??анны? ізіне ІІХ? ?ызметкерлері т?сіп: «Б?л патшаны? адамы, оны? ?олынан медаль ал?ан, сыйлы? ал?ан сыбайласы» — деп ?удалау?а ?шыратады. Сол себепті ?ажы М??ан отбасын тастап, Т?ркістан мен ?збекстанда бас сау?алайды. ?міріні? со??ы кезе?і Т?ркістан жерінде ?теді.
?лы Отан со?ысы бастал?ан кезде ?ажым??ан ?КСР Жо?ар?ы ке?есті? т?ра?асы ?аза?баев?а жолы?ып, о?ан «Ел аралап, цирк ?нерін к?рсетсем, сол ар?ылы а?ша тауып, майдан?а к?мектессем» — деген ?сыныс айтады. Б?л ?сынысты ?кімет ?олдап, екі жыл?а жуы? ж?ріп цирк ?нерін к?рсетіп, 100 мы? сомдай а?ша табады.
Егер ол ?з заманында т?уелсіз елді? азаматы болса, оны? М??ан М??айтпас?лы деген шын есімі ?лемдік спорт тарихында алтын ?ріптермен жазылар еді. ?міріні? 55 жылын к?рес пен цирк ?неріне арнап, 50 ша?ты медальді? иесі болып, же?іс т??ырынан т?спеген дара т?л?а — ?аза?ты? на?ыз хас батыры.
Ол 1948 жылы О?т?стік ?аза?стан облысы, Б?ген ауданы, Ленин туы колхозында ?айтыс болды. Темірлан деген ауылда, ?абырыны? басына ескерткіш орнатыл?ан. Оны? т?рт ?йелінен тара?ан ?рпа? Т?ркістан мен А?мола ??ірінде ?мір с?руде.
?осымша Ол а?амыз е? ал?аш?ы ла?ап аты Муханура, Лебедев мырзада д?ріс алып к?рес ?нерін дамыт?ан еркін к?рестен ?лемні? бірнеше д?ркін же?інпазы француз к?ресінен ?зімен бірдей д?режеде к?ресетіндер еркін к?рестен б?рі бастарын идірген.
